Bustadfasen 1985 - dd

I kjølvatnet av den vanskelege prosessen med å gjere sjukeheimen til ein behandlingsinstitusjon, veks det no fram ei forståing av at mange eldre må bu i institusjon siste del av livet sitt. Set ut frå eit slikt perspektiv vert det etter kvart tydeleg at sjukeheimen er bygd og utforma i tråd med behandlingsideologiske prinsipp, med store avdelingar og mange pasientar på kvart rom. Ei slik utforming høver dårleg dersom ein skal endre formålet med institusjonen frå ein rein

behandlingsinstitusjon til ein institusjon der ein skal bu resten av livet.

Parallelt med prosessen der ein i offentleg politikk er i ferd med å gje opp tanken om sjukeheimen som minisjukehus, vert det sett fram sterk kritikk av

institusjonsomsorga generelt. Det er først og fremst forskingsarbeid av Goffman (1991/1961) og Løchen (1976/1965)⁵ og Townsend (1965) som får konsekvensar for den allmenne forståinga av institusjonar. Denne forskinga viste kor destruktivt institusjonar fungerer. Kritikken handla om at institusjonen var upersonleg, autoritær og førte til manglande privatliv, manglande sjølvråderett og nedbryting av bebuarane sin private identitet. Den private heimen framstod ideologisk som den rake

motsetnaden til dette. I heimen kunne ein ta vare på sin eigen identitet og vere sin eigen herre, den vart dermed sett på som ein mykje betre og meir verdig

omsorgsarena enn sjukeheimen (Townsend 1981).

Denne kritikken som kom om lag samstundes som det vart openbert at

behandlingsideologien var vanskeleg å gjennomføre, førte til ei ny vending i synet på

4 I 1988 var det 30485 plassar i sjukeheim, i 1995 32806.

sjukeheimen. Heimen som alternativ ideologi i sjukeheimen hadde ikkje hatt innpass verken i oppbevaringsfasen eller i behandlingsfasen. Ot. prop. 48 (1985-86) inneber ei offisiell og ny vending i synet på sjukeheimen sin funksjon. I denne lovendringa vert det stadfesta at sjukeheimen også skal vere ein varig heim for dei sjukaste og mest pleietrengjande. Alle offentlege dokument utforma etter 1985 held fast ved prinsippet om at sjukeheimen må få eit meir heimleg og privat preg (NOU 1992: 1, St. meld nr. 50 1996-97, Sosial- og helsedep 1997).

Men, denne nye vendinga i synet på sjukeheimen sin funksjon, er ikkje eintydig og total. Framleis vert det understreka at sjukheimen også skal drive behandling.

Sjukeheimen skal altså både vere ein bustad og ein behandlingsinstitusjon. Det er som om ein heng fast i tidlegare ideologi og ikkje torer gje slepp på den. I

overgangen frå oppbevaringsfasen til behandlingsfasen tok ein eit oppgjer med den gamle oppbevaringsideologien, eit slikt oppgjer har ikkje funne stad overfor

behandlingsideologien. Dermed er sjukeheimen i dag ein institusjon med to uttalte formål: sjukeheimen skal vere ein bustad og den skal drive behandling.

Kombinasjonen heim – behandling kan i utgangspunktet framstå som motpolar, som er vanskeleg å foreine. Men, i den kommunale helsetenesta har ein lang erfaring med denne kombinasjonen i form av behandling av pasientar som bur heime (Alvsvåg og Tanche-Nilssen 1999). Kanskje fungerer dette så bra fordi heimen er så tydeleg heim, og behandlingsopplegget er avgrensa.

Det kan derimot sjå ut som det er problematisk å kombinere heim og behandling innafor institusjonen sine rammer. Eit teikn som tyder på det er at ein innafor sjukeheimen har sett i verk organisatoriske grep for å skilje bu- og

behandlingsfunksjonen. Mange sjukeheimar er delt opp i fleire spesialiserte

avdelingar med ulik hovudfunksjon. Dei avdelingane som skal tilby aktiv behandling til eldre vert kalla rehabiliteringsavdeling, korttidsavdeling og/eller

avlastingsavdeling. Opphaldet i desse avdelingane er i prinsippet alltid mellombels.

Dei avdelingane som skal fungere som den gamle sin siste heim, vert kalla langtidsavdeling eller liknande.

Det vert i tillegg også sett i verk andre tiltak for å markere at sjukeheimen som institusjon har endra formål. Namneendring ser ut til å vere ein klassikar for å markere slike endringar. I denne fasen byter mange av sjukeheimane namn frå

sjukeheim til bu- og behandlingssenter, eller bu- og servicesenter. Det er ei forståeleg endring sett på bakgrunn av at sjukeheimen no også skal vere ein varig bustad for mange.

For det andre vert omgrepet pasient endra til bebuar. Denne omgrepsendringa er ikkje like opplagt. Pasient har tradisjonelt vore ein som har fått behandling, det skulle difor ikkje vere urimeleg å vidareføre dette omgrepet som ein til no hadde brukt i sjukeheimen. Men det er omgrepet bebuar som vert innført som nemning på dei gamle i sjukeheim. Bebuar er eit omgrep som er knytt til service- og bufunksjonen, bruk av dette omgrepet kan difor vere med på å tilsløre sjukeheimen sin

behandlingsfunksjon.

Det er grunnlag for å stille spørsmål om ikkje sjukeheimen si doble rolle er uklar og tilslørt. I offentlege skriv vert det talt med to tunger: på den eine sida skal

sjukeheimen drive behandling, på den andre sida skal den bli meir heimleg.

Dei siste åra har forståinga for at skrøpelege eldre også har rett på privatliv og ein slags heim blitt forsterka. Dette kjem mellom anna til uttrykk i det siste store

eldrepolitiske vedtaket kalla Handlingsplan for eldreomsorgen (St. meld nr. 50 1996-97). Handlingsplanen vart sett i verk i frå 1998, og den inneber ei storstilt satsing på å byggje ut omsorgsbustadar til dei som treng ein betre tilrettelagt bustad. I tillegg skal sjukeheimen rustas opp mellom anna med einerom.

Handlingsplanen (St. meld nr. 50 (1996-97), St. meld nr. 34 (1999-2000), St. meld nr.

31 (2001 – 02)) legg altså stor vekt på at skrøpelege eldre skal få eit betre butilbod.

Omsorgsbustadane er små fullverdige husvære vanlegvis med stove, kjøkken, bad og eventuelt separat soverom. Bygginga av omsorgsbustader gjev grunn til å undre seg over om det inneber at ein tonar ned ideen om å gjere sjukeheimen meir heimleg.

Etter mi meining ser det ikkje slik ut i gjeldande fagpolitiske dokument. Grunnen til det er først og fremst at Handlingsplanen også inneber ein reform av eksisterande sjukeheimar med vekt på at dei som bur i sjukeheim skal ha einerom. I tillegg understrekar kvalitetsforskriftene (Sosial- og helsedepartementet 1997)

sjukeheimsbebuaren sin rett til privatliv og sjølvråderett. Vidare tyder diskusjonen om sjukeheimens framtidige rolle på at det kan ta lang tid før ideen om sjukeheimen som heim eventuelt vert skrinlagd (Sosial- og helsedepartementet 1999).