Behandlingsfasen 1950 - 1985

I løpet av 1950-åra voks det fram ein kritikk av alders- og pleieheimane. Kritikken vart først og fremst framsett av legane, og hadde fokus både på den låge standarden på institusjonane og den passiviserande oppbevaringa av gamle. Særleg omgrepet pleieheim vart oppfatta som eit omgrep som signaliserte passivitet (Daatland 1999).

Kritikken av dei gamle alders- og pleieinstitusjonane vart konkretisert i ei innstilling frå Sosialdepartementet (1955). Her vart det poengtert at ein burde erstatte det

passive namnet pleieheim, med det meir aktive namnet sjukeheim. Pleie symboliserte passivitet, at det ikkje skjedd noko form for endring med den gamle. Sjukdom,

derimot, var nær knytt til aktiv behandling. Behandling gav håp om forbetring av situasjonen, behandling symboliserte aktivitet og positiv endring

(Sosialdepartementet 1955).

Dette nye synet på aldersinstitusjonane kan tolkast som ei ny ideologisk vending i institusjonen si historie. Her var det ikkje berre snakk om at namnet på institusjonen

2 Omgrepet ideologi har i fylgje Østerberg og Engelstad (1995) to hovudtydingar. Eg brukar

(pleieheim) skulle endrast, heile institusjonen skulle endre formål og utforming. Tida var inne for å skape nye og tidsriktige institusjonar for gamle. Alternativet var ein ny type institusjon bygd på ein ny og moderne ideologi, nemleg behandling.

Sjukeheimen skulle bli kommunen sitt eige ”minisjukehus”, og den skulle vere med på å avlaste dei vanlege sjukehusa. Sjukeheimen skulle ideelt sett ikkje vere eit butilbod, men eit aktivt behandlingstilbod (Sosialdepartementet 1955). Difor var det ikkje naudsynt med einerom eller andre tiltak som kunne gje institusjonen eit heimleg preg. Sjukeheimen skulle berre vere ein mellombels opphaldsstad for sjuke som trengde aktiv behandling.

Denne nye vendinga må forståast i lys av den behandlingsoptimismen som råda etter andre verdskrigen. Trua på at det meste kunne behandlast fekk eit dominerande nedslag i all medisinsk og sosialpolitisk tenking i denne perioden (Hellesnes 1994).

Spissformulert kan ein seie at i denne fasen blir alderdommen ein diagnose som skulle behandlast (Kirk 1994).

Ideen om den nye institusjonen (sjukeheimen) vart altså ført i pennen i 1955, og etter kvart starta òg den konkrete oppbygginga av sjukeheimar. Denne prosessen med bygging av nye sjukeheimar i kommunane akselererte utover i 1960-åra.

Aldersheimen hadde sjølvsagt ein dominerande plass i starten, og midt på 1960-talet var for eksempel to av tre institusjonsplassar framleis ein aldersheim (Daatland 1999).

Det skulle snart vise seg at ideen om sjukeheimen som ein aktiv

behandlingsinstitusjon var vanskeleg å setje ut i livet. Sjukeheimen utvikla seg raskt til å bli ein institusjon for langtidsopphald, utan bustadkvalitet (Daatland 1999). Etter kvart som det vart klårt at den ideologiske endringa av sjukeheimen ikkje fekk

gjennomslag i praksis, voks det fram eit behov for å gjere nye grep for å sikre at sjukeheimen verkeleg vart brukt som behandlingsinstitusjon.

I 1969 utarbeide Sosialdepartementet (1969) ei ny innstilling om eldreomsorg. Her var omgrep som: ”morgendagens sykehjem” brukt, og parolen var: ”fra passiv pleie til aktiv behandling”. I samband med denne innstillinga vart det gjort eit

organisatorisk grep for å komme ut av pleietradisjonen som råda i kommunane.

Sjukeheimen skulle ikkje lenger vere kommunal, den skulle organisatorisk plasserast i fylkesadministrasjonen og blei lagt inn under den nye sjukehuslova i 1969 (Ot.prp.

36 1967-68). Med denne lovendring fylgde det òg økonomiske middel. Dette førte til ei storstilt utbygging av sjukeheimar i fylkeskommunal regi. Utbygginga av

sjukeheimar var størst i 1970-åra, men avtok utover i 1980-åra (Ellefsen 1989).

Det skulle etter kvart vise seg at heller ikkje dette nye grepet for å omforme

sjukeheimen til ein aktiv behandlingsinstitusjon lukkast. Det er mange grunnar til det, først og fremst handlar det om pengar, personell og eldrebylgja.

Sjukeheimsutbygginga vart dyrare og dyrare, og offentlege styresmakter måtte gjennomføre tiltak for å få kontroll med helseutgiftene. Desse tiltaka vart presenterte i form av LEON- prinsippet (St.meld nr.9 1974-75)³. LEON står for Lågaste

Effektive OmsorgsNivå, og skulle føre til at pasienen vart behandla på det mest kostnadseffektive, dvs billigaste nivået i helsetenesta. Den mest kostnadseffektive måten å behandle gamle sjuke på var å behandle dei i eigen heim. Frå 1980 vart det gjennomført ei storstilt utbygging av heimetenestene, og dei friskaste gamle vart behandla i eigen heim.

Fordi talet på eldre auka parallelt med at utbygging av sjukeheimar stoppa opp og heimetenesta vart utvida, vart pasientane i sjukeheimen stadig skrøpelegare.

Sjukeheimen var inne i ei utvikling der grunnlaget for behandlingsideologien var på vikande front. I tillegg hadde ein store problem med å rekruttere og behalde det

3 St. melding nr 9 handla hovudsakleg om sjukehusutbygging i eit regionalisert helsevesen.

kvalifiserte personellet som må til for å drive behandling. Sjukeheimane var òg under eit konstant og stadig sterkare press frå to sider, frå kommunen som ikkje hadde høveleg bustader til skrøpelege eldre, og som sparte pengar på at den gamle var ivaretatt av fylkeskommunen, og frå sjukehusa som hadde mange ferdigbehandla eldre pasientar (Alvsvåg og Tanche-Nilssen 1999) .

Sjukeheimen skulle ideelt sett brukast til behandling, men var på nytt i ferd med å utvikle seg til ein oppbevaringsstad for sjuke og pleietrengjande eldre. Den historiske utviklinga av sjukeheimen framstår i denne perioden som eit typisk døme på kor vanskeleg det er å endre grunnstrukturane i ein innarbeidd institusjon. Trass i klåre politiske premissar kan ein stille spørsmål ved om pleieheimen berre vart ny i namnet. Den nye sjukeheimen fungerte som ein bustad utan bukvalitet og som eit sjukehus utan behandling.

Det var openbert at noko måtte gjerast i den vanskeleg situasjonen. Det helsepolitiske grepet som blei valt, var å føre sjukheimen tilbake til kommunalt forvaltingsnivå (Ot.prp. 48, 1985-86). Reforma vart gjennomført frå 1988. Dermed var ikkje sjukeheimen lenger underlagt sjukehuslova, men vart ein del av det kommunale helsetilbodet underlagt kommunehelsetenestelova.

Denne tilbakeføringa kan tolkast som behandlingsideologiens fallitt.

Helsepolitikarane gav opp det storstila prosjektet med minisjukehus i kommunane, og overlet ansvaret til det kommunale forvaltingsnivå. Med dette var det slutt på

øyremerka finansiering av sjukeheimar, kommunen fekk eit generelt tilskot som skulle forvaltast etter behov. Sjukeheimsutbygginga stansa så å seie heilt opp, og midla vart brukt til vidare utbygging av heimebasert omsorg (St. meld 50 1996-97)⁴.

Dette førte til at terskelen for å komme inn i sjukeheim vart heva, bebuarane vart med andre ord både eldre og skrøpelegare før dei fekk plass i sjukeheimen (St. meld 50

1993- 94). Vi får altså gradvis endring av karakteristika ved bebuarane i sjukeheim.

Sjukeheimen får meir og meir preg av å vere ein institusjon der dei gamle lever sine siste leveår. Ideen om sjukeheimen som ein aktiv institusjon for behandling er verkeleg i klemme.