«Antisemittisme er selvforsvar. – Vi forfølger ikke jødene, men forsvarer oss mot jødenes forfølgelse av
vår rase og kultur.»
Ei undersøking av antisemittismen i Hirdmannen
Ingebjørg Aasta Erikstein
Masteroppgåve i historie ved Institutt for arkeologi, konservering og historie
UNIVERSITETET I OSLO
Våren 2017
«Antisemittisme er selvforsvar. – Vi forfølger ikke jø- dene, men forsvarer oss mot jødenes forfølgelse av
vår rase og kultur.»
Ei undersøking av antisemittismen i Hirdmannen
Masteroppgåve i historie ved Insitutt for arkeologi, konservering og historie Ingebjørg Aasta Erikstein
Våren 2017
© Ingebjørg Aasta Erikstein 2017
Ei undersøking av antisemittismen i Hirdmannen Ingebjørg Aasta Erikstein
http://www.duo.uio.no
Trykk: Reprosentralen, Universitetet i Oslo
Samandrag
Dette studiet har undersøkt antisemittismen i Hirden si propagandaavis Hirdmannen i perio- den 1940-1945. Avisa var knytt til Nasjonal Samling og var såleis klart antisemittisk. Dette er difor eit studie som har søkt å konstruere eit bilete av korleis antisemittismen kom til uttrykk i avisa og korleis den vart nytta. Studiet har sett på både kjenneteikn ved dei ulike antisemit- tiske førestillingane og kva funksjon den hadde.
Gjennom arbeidet med materialet peika det seg ut fire ulike førestillingar, som var særleg viktige i avisa. Det var førestillinga om at det fanst ei jødisk verdssamansverjing, føre- stillinga om jødane si rolle i England, førestillinga om jødane si rolle i Sovjetunionen og førestillinga om jødane som ein indre trugsel i Noreg. Av desse fire var det førestillinga om ei jødisk verdssamansverijing som peika seg ut som hovudførestillinga. Denne var overordna dei tre andre. Ideen om ei jødisk verdsamansverjing danna grunnlaget for at ein i Hirdmannen kune peike på jødane som hovudfienden til den nordisk-germanske rasa. Denne ideen var det berande elemenet i den antisemittiske propagandaen. Dei tre andre førestillingane vart i Hirdmannen forklart som stråmenn eller kollaboratørar for den jødiske verdssamansverjinga, som hadde som mål å skaffe seg det totale verdsdømme. I organet fann ein eit koda språk der til dømes «jødeplutokratiet» var ein metafor på England og «jødebolsjevismen» var ein meta- for for Sovjetunionen, som eigentleg berre viste til at dei arbeida for jødane. Avisa var gjen- nomsyra av antisemittisk propaganda og den vart nytta til å forklare ulike fenomen i samfun- net. Jødane vart peika på som dei skuldige i krigen. Antisemittismen var i avisa styrt av den historiske konteksten og endrar seg etter skifta i krigen. Ein ser at i tida før invasjonen av Sovjetunionen var England og «jødeplutokraten» den mest viktige fienden, medan «jødebol- sjeviken» i Sovjetunionen vart viktig etter operasjon Barbarossa i juni 1941. Dermed var an- tisemittismen ein fleksibel fordom. Antisemittismen vart nytta til å konstruere jøden etter kva behov det var.
Studiet reiser òg spørsmålet om kva Hirdmannen visste om opptrappinga av antijødiske tiltaka hausten 1942. Både kvantitative og kvalitative undersøkingar kan det tyde på at dei visste meir enn det ein har prov på.
Forord
Eitt og eit halvt år med masterjobbing er ved vegs ende. Det kjennast rart, godt, litt trist, men aller mest frigjerande. Det har vore ekstremt krevjande og veldig spennende. Etter mange timer på Nasjonalbibiloteket og Blindern kan eg seie med ferdig. I den anledning er det mange personar eg må takke:
Takk til veilederen min, Terje Emberland. Du har gitt gode tilbakemeldingar, konstruktiv kritikk, mange gode litteraturtips og har vore ein tryggleik i dette arbeidet.
Takk til alle mine gode og dyktige korrekturlesere: Ane, Marie, Sibylla, Gjermund, Kata- rina, pappa og mamma. Takk for gode kommentarar og spørsmålsteikn ved uklare formu- leringar.
Takk til masterjentene på lesesalen. De har vore viktige for livskvaliteten min i denne pe- rioden. Takk til Jorann og Lene som har holdt ut med meg. Eg lovar at eg skal ta vaskinga litt meir seriøst frå no.
Takk for at dykk både har gitt meg masse omsorg og satt meg litt på plass når eg har trengt det, Elen Andrea og Sibylla. Takk til deg Audun for mykje god oppmuntring på snap.
Takk for gode ord og støtte, mamma. Takk for at du alltid har vore interessert, pappa. Utan dykk hadde eg ikkje klart det!
Og til slutt; takk til deg, Gjermund! Takk for at du har holdt ut. Eg lovar at eg skal vere ein litt betre versjon av meg sjølv etter dette. No er eg ferdig med å vere masterbjørg!
Etter 6 år på Blindern er det min tur til å seie hade til studenttida. Eg kjem til å sakne det, spesielt alle kaffipausene. Det har vore ein glede og nokre gode år, trass alt!
Ingebjørg Aasta Erikstein Blindern, mai 2017
Innhaldsliste
1 Innleiing ... 1
1.1 Oppgåva sitt utgangspunkt og problemstillingar ... 1
1.2 Kjelder og avgrensing ... 3
1.3 Tidlegare forskning/sentral litteratur ... 4
1.4 Metodologiske avgjerder og problem ... 7
1.4.1 Avisa som historisk kjelde ... 7
1.4.2 Kvalitativ analyse ... 9
1.4.3 Kvantifisering ... 10
1.5 Oppgåva si struktur ... 11
1.6 Antisemittisme – ei omgrepsavklaring ... 13
1.6.1 Eit historisk omriss av omgrepet antisemittisme ... 14
1.6.2 Ein definisjon ... 15
1.6.3 Konspirasjonsførestillingar ... 16
1.6.4 Den mobile fordommen ... 18
1.6.5 Gruppekonstruksjon ... 19
1.6.6 Koda språk ... 21
2 Bakgrunnskapittel: Sentrale strukturar og aktørar ... 23
2.1 Nazistisk antisemittisme ... 23
2.2 Antisemittisme i Nasjonal Samling ... 24
2.3 Tyske antijødiske tiltak ... 27
2.4 Hirden ... 29
2.4.1 Hirden og SS ... 32
2.5 NS-pressa ... 33
2.6 Hirdmannen ... 34
2.6.1 Pangermanisme kontra nasjonalisme ... 35
2.6.2 Klassiske antisemittiske stereotypiar i Hirdmannen ... 37
2.7 Avslutning ... 40
3 Ei jødisk verdssamansverjing: «Den internasjonale jødedom fører en utrettelig kamp for å opnå det jødiske verdensherredømme.» ... 42
3.1 Ideen om ei jødisk verdssamansverjing ... 42
3.2 Konspirasjonen ... 43
3.3 Konspiratørane og kollaboratørane deira ... 47
3.4 Kva funksjon har førestillinga? ... 50
3.5 Avslutning ... 53
4 «Jødeplutokratiet»: «Enhver englender er en jøde. Enhver jøde er en englender» ... 55
4.1 Ein ideologisk fiende ... 55
4.1.1 Liberalismen som ein jødisk ideologi ... 56
4.1.2 Ideen om pengejøden ... 57
4.2 Jødisk makt i England ... 57
4.3 England som hovudsete for jødane ... 62
4.4 Ein trugsel mot den germanske rasa? ... 65
4.5 Avslutning ... 68
5 «Jødebolsjevismen»: «Så er det store Ragnarok over oss – i all sin velde.» ... 69
5.1 Bakgrunnen for Operasjon Barbarossa ... 69
5.2 Den generelle førestillinga om bolsjevismen som jødisk ... 70
5.3 Rekrutteringa til Waffen SS ... 73
5.4 Ein apokalyptisk rasekrig ... 76
5.5 Jødane som barbariske undermenneske ... 80
5.6 Avslutning ... 84
6 Jødane som ein indre fiende: «Det er imidlertid helt galt å tro at vi derfor ikke har noe jødeproblem» ... 86
6.1 Ein trugsel mot den kulturelle og religiøse homogeniteten ... 86
6.2 «Den jødiske ande» som ein indre fiende i Noreg ... 88
6.2.1 «Kunstige jødar» – raseforrædere og kollaboratørar ... 93
6.3 Jødeproblemet ... 97
6.3.1 «Jødeproblemet» i Hirdmannen hausten 1942 ... 98
6.3.2 Restriksjonar ... 100
6.3.3 Arrestasjonar og deportasjon – «Jødene må no en gang for alle settes på plass» .. 102
6.4 Avslutning ... 107
7 Kvantitet ... 110
8 Oppsummering ... 114
8.1 Kjenneteikn og funksjon ... 114
8.2 Kva visste dei eigentleg? ... 119
Litteraturliste ... 121
Vedlegg/Appendiks ... 128
1 Innleiing
Hirdmannen kom ut for fyrste gong 16. november 1940. Avisa var ei propagandaavis for Hirden, den paramilitære organisasjonen til Nasjonal Samling. Organet vart såleis nazistisk.
Det er difor ikkje overraskande å finne nedsetjande formuleringar om jødane i avisa. I nasjo- nalsosialismen, og dermed Nasjonal Samling, var antisemittismen eit berande element. Jøda- ne stod i sentrum av fiendebilete og var rota til alt vondt.1 Vidkun Quisling såg på hovudmot- setnaden i verda som ein tvekamp mellom det jødiske og nordiske prinsipp.2 I avisa var anti- semittismen tilstades frå fyrste stund. I mai 1941 stod til dømes dette på trykk:
Det viser sig overalt og til alle tider at der hvor jødene kommer og slår sig til, der vokser alltid antise- mittismen frem. På samme måte som en sund organisme reagerer så snart noget usundt og skadelig trenger inn i den, opponerer et sundt folk spontant og instinktivt mot jødene.3
Slike utsegn og det faktum at organet vart utgitt av ein organisasjon i nær tilknyting til Na- sjonal Samling gjer det difor interessant å undersøkje antisemittismen i avisa. Var antise- mittisme eit berande element på same måte som i Nasjonal Samling? Føremålet med dette studiet er å gi eit klårare bilete av korleis Hirdmannen nytta seg av antisemittisk propaganda i perioden 1940 til 1945.
1.1 Oppgåva sitt utgangspunkt og problemstillingar
Det er allereie gitt at Hirdmannen bar preg av antisemittiske haldningar. Difor vert ikkje spørsmålet i dette studiet om ein finn antisemittismen i avisa, men kva for ein antisemittisme ein finn og korleis den vart nytta? Dette er interessant av fleire grunnar. For det fyrste kan det bidra til å utvide forståinga av Hirden som organisasjon, særleg på det ideologiske planet.
Hirden såg på seg sjølv som ryggraden til Nasjonal Samling og ein forkjempar for partiet sine verdiar, difor er ei undersøking av kva haldningar dei viste i organet deira spennande.4 Det finst ikkje mykje litteratur som eksplisitt omhandler Hirden, men det finst mykje som omtalar temaet. Likevel finst det inga forskning som har undersøkt avisa på denne måten og med det- te fokuset. Avisa inngår i mange forskningsprosjekt som ein del av heilskapen.5 Ei slik un- dersøking er eit viktig bidrag for å danne ei klårare forståing av dei ideologiske tendensane i
1 I bakgrunnskapittelet vert dette gjort meir grundig greie for.
2 Dahl, Hans Fredrik (2004b), Quisling – en norsk tragedie, 2. utgåve, (Oslo: Aschehoug), s. 140.
3 Hirdmannen, 03.05.1941, «Jødespørsmålet. Gis det et norsk jødeproblem?».
4 Hirden si forståing som ryggrad til Nasjonal Samling vert det gjort greie for i delkapittelet om Hirden. Denne ideen kom til uttrykk både i Hirdmannen og i anna litteratur dei gav ut, som til dømes Hirdboken.
5 Sjå t.d. Øystein Sørensen si bok Hitler eller Quisling (1989), Eirik Veum si boka Nådeløse nordmenn. Hirden (2013), Terje Emberland og Matthew Kott si bok Himmlers Norge (2013). Alle desse har nytta Hirdmannen til å seie noko om haldningar og hendingar i sine prosjekt.
organisasjonen. For det andre er ei undersøking av dei antijødiske haldningane som kom til uttrykk i Hirdmannen, med på å teikne eit bilete av antisemittismen som florerte i landet på denne tida og nordmenn si haldning til jødane. Studiet ser berre på bruken av antisemittisme i avisa og ikkje på fysiske handlingar mot jødar. Det er likevel naturleg å tenkje at haldningane som kom til uttrykk er med på å spegle haldningane i særleg Hirden, men òg Nasjonal Sam- ling generelt. Og i forlenginga av dette haldningane til antijødiske tiltak.
Den overordna problemstillinga oppgåva har tatt utgangspunkt i er: «Korleis kom antise- mittismen til uttrykk og korleis vart den nytta i Hirdmannen?» Denne hovudproblemstillinga vert presisert med nokre underproblemstillingar:
• Kva kjenneteikna dei antisemittiske førestillingane i Hirdmannen?
o Korleis vart jøden konstruert?
o Kva faktorar påverka konstruksjonen av jøden?
• Kva funksjon hadde antisemittismen i Hirdmannen?
o Korleis vart jøden nytta som ei forklaring?
o I kva grad og på kva måte endra antisemittismen seg?
o Kan ein merke ei radikalisering av antisemittismen?
Underproblemstillingane medverkar til å kaste ljos over ulike sider ved hovudproblemstil- linga. Spørsmålet som tek for seg kva kjenneteikn dei antisemittiske førestillingane hadde i avisa, viser tilbake på korleis antisemittismen kom til uttrykk. Dette spørsmålet vert presisert med eit spørsmål om korleis jøden vart konstruert. I samband med dette er eit viktig spørsmål kva faktorar i samfunnet som påverka konstruksjonen av jøden. Dette kan ein knytte til spørsmålet om fellestrekk og ulikskapar mellom dei ulike førestillingane. Kan ein sjå at fe- nomen i samfunnet var ein viktig faktor for skilnadene mellom førestillingane?
Ei anna side ved hovudproblemstillinga er nytteaspektet. Studiet vil søkje å finne kva funksjon antisemittismen hadde i organet. Ein viktig faktor for å forstå kva funksjon den had- de er korleis antisemittismen endra seg. I tillegg vil undersøkingane kaste ljos over korleis Hirdmannen nytta jøden som ei forklaring på tendensar i samfunnet. Eit viktig reiskap for å forstå denne delen av antisemittismen er den historiske konteksten. Korleis påverka den his- toriske konteksten antisemittismen? Denne delen av problemstillinga er tett knytt saman med spørsmålet om kva faktorar som var med på å påverke konstruksjonen av jøden. I forlenginga av dette er det ei hending som vil få litt ekstra merksemd — arrestasjonane og deportasjonen
av dei norske jødane i 1942.6 Kan ein sjå tendensar til at artiklane i Hirdmannen gav ein indi- kasjon om Nasjonal Samling sin kjennskap til den planlagte aksjonen mot dei norske jødane?
Dette er både knytt til konstruksjon av jøden og korleis antisemittismen endra seg i takt med den historiske konteksten. Spørsmålet er spennande fordi det ikkje finst skriftlege dokument som viser at nordmenn visste om det. Difor er det interessant å sjå om ein i eit av NS sine organ kan merke ei form for radikalisering i denne perioden.
1.2 Kjelder og avgrensing
Kjeldematerialet dette studiet byggjer på er Hirdmannen. Avisa kom for fyrste gong ut 16.
november 1941 og for siste gong 5. mai 1945. Dette dannar ei naturleg avgrensing for pro- sjektet, fordi ei side ved analysen er korleis den historie konteksten var med på å påverke den antisemittiske propagandaen. Da er det fruktbart å sjå på heile perioden. I byrjinga var Hird- mannen eit vedlegg til Fritt Folk og kom ut ei gong i veka. Frå 11. april 1942 vart det gitt ut som ei eiga avis med utvida sidetal, men det var fortsatt ei vekesavis. Sjølv om det berre er ei avis eg har undersøkt er kjeldegrunnlaget stort, til saman om lag 230 utgåver. Materialet er stort i omfang, men eg fann det likevel naudsynt å sjå på avisa gjennom heile perioden. Eit heilskapleg bilete av antisemittismen krev ei gjennomgang av alle utgåvene.
Avisa ligger på mikrofilm på Nasjonalbiblioteket i Oslo. I starten av arbeidet vart mykje tid nytta til undersøkje kvar enkelt utgåve. Jobben var i fyrste omgang å få ei oversikt over den delen av materialet som var interessant for oppgåva. Dette vart gjort manuellt ved å lese kvar avis og ta eit skjermbilete av det som handla om jødane. På den måten vart kjeldegrunn- laget snevra inn. Vidare kunne eg jobbe med dette materialet. Eit problem med denne måten å jobbe på er den stadig aukande forståinga ein får for eit fenomen i arbeidet med det. Med ei auka forståing for antisemittismen i Hirdmannen oppdaga eg etter kvart fleire og meir koda sider ved propagandaen. Dette kan ha ført til at det fyrste arbeidet mitt med materialet er meir snevert enn det som kjem seinare. Det er naturleg å tru at eg ikkje har oppfatta all skjult anti- semittisme ein kunne finne i organet den fyrste perioden eg jobba med avisa. Til dømes er det berande elementet i den antisemittiske propagandaen at det fanst ei jødisk verdssamansver- jing. Men det er ikkje slik at alt som handlar om jødane og samansverjinga vart uttrykt gjen- nom direkte tilsvisning til «jødane». Dette har vorte tydlegare når eg har jobba med tekstane over tid og samstundes fått ei større forståing for den antisemittiske retorikken og nazistisk
6 Det vert gjort greie for desse hendingane i kapittelet som tar for seg jødane som ein indre fiende i Noreg.
antisemittismen. For å hindre dette har eg i seinare tid gått gjennom avisa ei gong til, for å eventuellt sjå om det er sider ved antisemittismen eg ikkje oppfatta fyrste gong.
Eg sorterte materialet som eg satt att med, og danna meg eit bilete av kva antisemittiske hovudførestillingar som kjem til uttrykk i Hirdmannen. Arbeidet i etterkant av dette har vore å finne uttrykk for ulike idear knytt til desse ideane. Fordi eg tidleg danna meg eit inntrykk av kva antisemittiske førestillingar som er særleg viktige i avisa, så kan dette ekskludere andre uttrykk for antisemittismen. Likevel meiner eg at ei slik innsnevring var naudsynt, fordi kjel- degrunnlaget allereie var så stort. Fleire førestillingar ville berre føre til at prosjektet vart meir overfladisk.
Til å analysere utvalet har eg danna meg ei forståing av kva den antisemittiske retorikken er samansett av og forsøkt å knytte dette til førestillingane ein finn om jødar i Hirdmannen.
Samstundes har den historiske konteksten vore viktig for å konstruere eit bilete av antise- mittismen i avisa som tek omsyn til heilskapen.
1.3 Tidlegare forskning/sentral litteratur
Det er mykje litteratur som omhandlar temaet mitt, både når det gjeld antisemittisme og Na- sjonal Samling. Likevel finst det lite litteratur med hovudvekt på Hirden. Det einaste arbeidet som tar for seg Hirden eksplisitt er boka til den norske journalisten Eirik Veum, Nådeløse nordmenn: Hirden 1933-1945.7 Boka kom i 2013 og i forordet til boka skriv han at det har vore naudsynt å gje ei gjennomgang av organisasjonen sin ideologi, utdanning og retningsli- ner, fordi det tidlegare ikkje har vore laga nokon god oversikt over kva slags organisasjon Hirden eigentleg var.8 Dette er altså den fyrste boka som gir eit heilskapleg innblikk i Hir- dens virke, likevel har denne boka berre vore eit nyttig oppslagsverk i byrjinga av arbeidet.
Mi meining er at boka er litt for overfladisk, og meir retta mot underholdningsverdi enn å fungere som eit akadamisk verk.
Ein del av litteraturen eg har bruka har vore nyttig som oppslagsverk. Det kjem stadig meir litteratur som tek for seg antisemittisme i Noreg, men eg har valt å halde meg til to eldre verk for å få ei auka forståing for antisemittismen i Noreg, høvesvis Per Ole Johansen si bok Oss selv nærmest. Norge og jødene 1914-19439 og Oscar Mendelsohn sitt verk Jødene i Norge10. Desse to bøkane har vore viktige som eit oppslagsverk særleg i startfasen, men dei
7 Veum, Eirik (2013), Nådeløse nordmenn. Hirden 1933-1945, (Oslo, Kagge Forlag).
8 Veum, (2013), s. 14.
9 Johansen, Per Ole (1984), Oss selv nærmest. Norge og jødene 1914-1943, (Oslo, Gyldendal norske forlag).
10 Mendelsohn, Oscar (1992), Jødene i Norge. Historien om en minoritet, (Oslo, Universitetsforlaget AS).
har begge vore viktige gjennom heile arbeidet. Desse to bøkene syner jødane i Noreg over ei lengre periode, og har bidrege til å gje eit heilskapleg inntrykk av jødane si historie i Noreg.
Historikar Kjetil Braut Simonsen si masteroppgåve «Den store jødebevægelse»: antise- mittiske bilder av jøden i bondeavisene Nationen og Namdalen, 1920-192511 har vore nyttig i oppstartsfasen til denne oppgåva. Både for å få tips til litteratur og korleis ein burde struktu- rere oppgåva. Han har gjort eit liknande studie som dette av avisene Nationen og Namdalen.
Oppgåva hans har peika på nokre av dei kjenneteikna antisemittismen i ei avis kan ha.
Boka Jødehat. Antisemittismens historie fra antikken til i dag12, som er redigert av den norske idehistorikaren Trond Berg Eriksen, den tysk-norske historikaren Einhart Lorenzen og den norske idehistorikaren Håkon Harket, var eit viktig bidrag til innsikt i antisemittismens historie. Boka er ei framstilling av jødehatet si historie frå kristendomen si byrjing og fram til i dag. Den tar for seg ulike aspekt ved jødehatet, og gir ei grundig framstilling av både klas- siske stereotypier og moderne antisemittisme. Denne boka har vore eit svært viktig verk for å kunne analysere antisemittismen som kom til uttrykk i Hirdmannen. Særleg dei klassiske stereotypiane med ein gamal historie, men òg for ei djupare forståing av antisemittismen som fenomen.
Nokre bøker har vore veldig viktige i skriveprosessen. Bøkene Himmlers Norge13, av dei norske historikarne Terje Emberland og Matthew Kott, og Solkors eller Hakekors14, av den norske historikaren Sigurd Sørlie, har vore viktig i arbeidet med forholdet mellom Hirden, Hirdmannen og SS. Det same har boka Hitler eller Quisling15 av den norske historikaren Øy- stein Sørensen og Den norske facismen16 av dei norske historikarane Hans Olaf Brevig og Ivo de Figueiredo. Dei to sistnemnde bøkene har vore viktige for å få ei forståing av ideolgien og dei ideologiske spenningane i Hirdmannen. Alle desse fire verka har vore viktige i arbeidet med nokre del-teser og for å seie noko om utgivarorganisasjonen Hirden.
11 Simonsen, Kjetil Braut (2009), «Den store jødebevægelse»: antisemittiske bilder av jøden i bondeavisene Nationen og Namdalen, 1920-1925, (Universitetet i Oslo, masteroppgåve).
12 Eriksen, Trond Berg, Håkon Harket og Einhart Lorenz (2005a), Jødehat. Antisemittismens historie fra antik- ken til i dag, (Oslo, N.W. DAMM & SØN AS).
13 Emberland, Terje og Matthew Kott (2013), Himmlers Norge. Nordmenn i det storgermanske prosjekt, (Oslo, Aschehoug pocket).
14 Sørlie, Sigurd (2015), Solkors eller hakekors. Nordmenn i Waffen-SS 1941–1945, (Oslo, Dreyers Forlag).
15 Sørensen, Øystein (1989), Hitler eller Quisling. Ideologiske brytninger i Nasjonal Samling 1940–1945, (J.W.
Cappelens Forlag A/S).
16 Brevig, Hans Olaf og Ivo de Figueiredo (2002), Den norske facismen. Nasjonal Samling 1933-1940, (Oslo, Pax Forlag A/S).
Eit veldig viktig bidrag til denne undersøkinga er religionshistorikar Asbjørn Dyrendal sitt kapittel «Denne verdens herskere. Konspirasjonsteorier som virkelighetsforståelse»17 i boka Konspiranoia, som er redigert av den norske folkloristen Arnfinn Pettersen og Terje Emberland. Boka tar for seg ulike konspirasjonsførestillingar og kva ein konspirasjonsteori eigentleg er. Dyrendals kapittel har vore viktig for å gripe fatt i kva konspirasjonsteorien om ei jødisk verdssamansverjing eigentleg handlar om og for å forstå bruken av slike i Hirdman- nen. Bruken av konspirasjonsteoriar var heilt sentral i avisa sin antisemittiske propaganda, og Dyrendal sitt kapittel har vore eit viktig verktøy for å forstå dette.
Dei norske historikarane Øystein Hetland og Bjarte Bruland har skrive kvart sitt hefte, ut- gitt av Holocaust-senteret i Oslo, høvesvis Kva visste Nasjonal Samling om Holocaust?18 og Det norske Holocaust19. Desse har vore viktig i arbeidet med å danne eit bilete av antijødiske tiltak og nordmenn si rolle i desse. Samstundes har òg særleg Hetland sitt hefte vore eit viktig bidrag til teorien om at sentrale personar i Nasjonal Samling kan ha visst meir om deporta- sjonen hausten 1942, enn det ein til no har hatt kjelder om. Bruland sitt hefte har vore viktig for å danne eit bilete av den historiske konteksten og har vore mykje nytta i arbeidet med å danne eit bilete av endringane i den antisemittiske propagandaen.
Det finst mykje internasjonal litteratur om antisemittisme. I denne oppgåva er særleg dei som tek føre seg den nazistiske antisemittismen særleg relevant. Fleire verk har tilført nyttige teoriar og kunnskap. Den isralelsk-amerikanske historikaren Saul Friändlanders fyrste bind i serien Nazi Germany and the Jews20 og den kanadiske historikaren Gavin de Langmuir si bok Towards a Definition of Antisemitism21 har vore sentrale i arbeidet. I tillegg har boka Warrant of Genocide. The myth of the Jewish world-conspiracy and the Protocols of the Elders of Zion22 av den britiske forfattaren Norman Cohn vore viktig for å etablere ei forståing av føre- stillinga om ei jødisk verdssamansverjing. Denne ideen spelar ei så viktig rolle i Hirdmannen og ei forståing av han er heilt nødvendig for å forstå den antisemittiske propagandaen. Alle desse tre bøkene har gitt ei verdifull innsikt i korleis den nazistiske antisemittismen skil seg
17 Dyrendal, Asbjørn (2003) «Denne verdens herskere. Konspirasjonsteorier som virkelighetsforståelse». I Konspiranoia. Konspirasjonsteorier fra 666 til WTC, redigert av Arnfinn Pettersen og Terje Emberland, 18-49, (Oslo, Humanist Forlag).
18 Hetland, Øystein (2012), Kva visste Nasjonal Samling om Holocaust?, Vol. Nr. 17, Temahefte (trykt utgåve), (Oslo, HL-senteret).
19 Bruland, Bjarte (2008), Det norske holocaust: Forsøket på å tilintetgjøre de norske jødene, Vol. Nr. 7, Tema- hefte (trykt utgåve), (Oslo, HL-senteret).
20Friedländer, Saul (1997), Nazi Germany and the Jews. The years of persecution, 1933-1939, Vol. I, (London, Widenfeld & Nicolson).
21 Langmuir, Gavin I. (1996), Toward a Definition of Antisemitism, (Berkeley, University of California Press).
22 Cohn, Norman (1967), Warrant of Genocide. The myth of the Jewish world-conspiracy and the Protocols of the Elders of Zion, (London, Eyre & Spottiswoode).
frå anna antisemittisme. Denne forståinga har vore nødvendig for å peike på den antisemit- tiske propagandaen i Hirdmannen.
Den norske statsvitaren Claudia Lenz sitt kapittel «Konstruksjonen av den andre – teore- tiske og historiske perspektiver»23 i antologien Forestillinger om jøder – aspekter ved konst- ruksjonen av en minoritet 1814-1940, redigert av Vibeke Moe og Øivind Kopperud, som er høvesvis stipendiat og forskar ved Holocaustsenteret (frå no HL-senteret) har vore verdifull i starten av arbeidet med prosjektet. Distinksjonen hennar i indre og ytre fiendar har vore eit viktig bidrag for å skilje mellom dei ulike fiendetypane ein møter i avisa. Det som gjer bru- ken av denne inndelinga litt problematisk er førestillinga, i avisa, om at det fanst ei verdssa- mansverjing. Denne kan ein både plassere som ein indre og som ein ytre fiende. Den jødiske ande var over alt og gjer ei slik inndeling litt komplisert. Likevel meiner eg det er fruktbart å ta utgangspunkt i Lenz distinksjon, sjølv om den ikkje vert så mykje nytta i sjølve analysa.
I tillegg har litteratur som er publisert av Hirden sjølv vore viktige for å danne eit bilete av organisasjonen. Bøkane Håndbok for rikshirden24 og Hirdboken25 har vore viktige i kapit- telet som gjer greie for kven Hirden eigentleg var og for å danne eit bilete av sjølvforståinga deira. Dette autentiske materialet gir eit inntrykk av korleis dei såg på seg sjølve, noko som er interessant fordi ideologi er ei stor del av oppgåva.
1.4 Metodologiske avgjerder og problem
1.4.1 Avisa som historisk kjelde
Kjelda for dette studiet er avisa Hirdmannen. Den norske historikaren Knut Kjeldstadli peikar på at ein må lese ei avis som ei «leivning» der målet er å få kunnskap om verdiane og hald- ningane til opphavspersonene og opphavsmiljøet.26 Den norske historikaren Hans Fredrik Dahl peikar på eit kjeldekritisk problem ein støyter på anten ein nyttar avisa som «leivning»
eller «beretning», som er ei forteljing om ei bestemt hending. Dahl viser til professor i mo- derne historie Edvard Bull som har peika på at avisa er eit kollektiv produkt, ei kollektiv kjelde, og at det av den grunn kan vere problematisk å bruke avisa som ei kjelde. Det er ikkje godt å vite kven som snakkar gjennom avisspalta. Det kan vere redaktøren, eigaren, partiet,
23 Lenz, Claudia (2011), «Konstruksjonen av den andre – aspekter ved konstruksjonen av en minoritet 1814- 1940». I Forestillinger om jøder – aspekter ved konstruksjonen av en minoritet 1814-1940, redigert av Vibeke Moe og Øyvind Kopperud, 9-33, (Oslo, Unipub).
24 Hirdstaben (1943), Håndbok for Rikshirden, (Oslo, i Kommisjon: Centralforlaget).
25 Sæther, Orvar (1941), Hirdboken : Hirdens Historie Og Oppgaver, (Oslo, I Kommisjon Hos Stenersen).
26 Kjeldstadli, Knut (1999), Fortida er ikke hva den en gang var. En innføring i historiefaget, 2. utgåve, (Oslo, Universitetsforlaget AS), s. 170-171.
annonsørane eller andre og enda fjernare interesser.27 Sjølv om Hirdmannen i utgangspunktet er knytt til ein bestemt ideologi, nasjonalsosialismen, finst dei ei usemje på det ideologiske planet både i avisa og Nasjonal Samling. Det var fleire sentrale aktørar i Hirdmannen som var meir retta mot SS sin pangermanske ideologi, samanlikna med i Nasjonal Samling, der fleire heldt seg til nasjonalismen.28 Både med tanke på Dahl si presisering og den ideologiske usemja i Hirdmannen er det interessant å ikkje berre tenke struktur-perspektivet, men òg ak- tør.29 Ein del av artiklane i avisa er signert med namn. Dette gjer det lett å seie noko om aktø- ren bak teksten. Nokre gonger vil det vere naturleg å kommentere dette i oppgåva, fordi det kan ha noko å seie for innhaldet i artikkelen. Likevel meiner eg at dette prosjektet i all ho- vudsak er tent med eit strukturperspektiv. For sjølv om aktørane er viktige var dei antisemit- tiske meiningane i Hirdmannen knytt til ei fastsatt ideologisk ramme. Etter mi meining er dette ei stadfesting av at redaksjonen og redaktørane i organet kunne stå for dei meiningane som vart publisert. I artiklar som ikkje er signert med namn, vurderer eg desse til å vere mei- ningar redaksjonen er samde i. Det same med artiklar på leiarplass. Artiklane på leiarplass har eg vald å kalle for «Redaksjonen». Dette syner forståinga av desse som avisa sitt stand- punkt.
Den danske historikaren Hans Petter Clausen peikar på at ein må vite kva avisa står for når ein brukar avisa inn i historiske resonnoment.30 Han meiner ein historikar som vil bruke ei avis som eit vitnesbyrd om ei bestemt gruppe eller samfunnsklasse, kan møte på store problem. Historikaren sine avgrensingar av denne gruppa og indikasjonar på at avisa faktisk avspeglar gruppa si politiske oppfatning «står og falder med han kendskab dels til det pågæl- dende blads specielle forhold, dels til, hvordan avisers holdning og vurderinger almindeligvis dirigeres i den pågældende periode».31 Hirdmannen var ei propagandaavis, knytt til den na- sjonalsosialistiske ideolgien. Difor er avisa allereie plassert innanfor dei ideologiske ramme- ne. Likevel er dette eit viktig perspektiv når ein jobbar med denne type materiale, særleg for- di ein ikkje må gløyme at dei antisemittiske meiningane som kjem til uttrykk er meint som propaganda og informasjon til ei gruppe som allereie heller i denne retninga. Dette har ikkje mykje å seie for dette studiet, men bør ligge til grunn i arbeidet med materialet.
27 Dahl, Hans Fredrik (2004a), Mediehistorie. Historisk metode i mediefaget, (Oslo, N.W.DAMM&SØN), s. 61.
28 Sørensen (1989), s. 11-12. Det vert i større grad gjort greie for denne usemja i bakgrunnskapittelet.
29 Aktørene dreier seg om handlingane, medan strukturane handler om den sosiale og historiske samanhengen desse handlingane vert utført i. Kjeldstadli (1999), s. 34.
30 Clausen, Hans Peter (1962), Aviser som historisk kilde, (Århus, Institut for Presseforskning og Samtidshisto- rie), s. 8.
31 Clausen (1962), s. 5.
Når ein skal lese avisa som ei historisk kjelde leitar ein etter årsaksforhald ved materialet og kvifor ting hendte som det gjorde. Ein søkjer gjennom dette for å finne ei meining, ei for- tolking av fortida. Dahl peikar særleg på det siste som kan minne om måten ein leitar etter strukturane i ein tekst på. Både materialet og teksten er «meiningsberande» i den forstand at dei er produsert av menneske som har etterlate seg dette i ei eller anna hensikt. Denne meto- den vert kalla hermeneutisk og skildrar ei vandring frå teksten til konteksten, og tilbake att.
Kvar gong får ein ei litt større forståing.32 Ein byrjar med eit visst utgansgpunkt, beveger seg inn i materialet og tolkar materialet gjennom dei spørsmåla, startkategoriane eller aningane ein har. I arbeidet med kjeldene kan ein oppdage nye aningar, kategoriar og fenomen, som ein ikkje visste om i utgangspunktet. Opplysingar som først verka irrelevante får meiningar.
Frå dei nye innsiktene gjeng ein tilbake, reformulerer problemstillinga og kler stoffet i nye omgrep.33 Dette har vore ei svært viktig side i arbeidet med Hirdmannen. I takt med utvida forståing for den historiske konteksten og den antisemittiske retorikken har materialet opnå seg opp og synt nye sider ved antisemittismen i avisa. Mykje av materialet var så koda at det vart vanskeleg å oppdage dersom ein ikkje hadde nok kunnskap om desse kodene. Eit resultat av ein slik manglande forståing kan vere at det er nokon koder ein ikkje oppfattar eller for- står. Dette kan føre til ei form for feiltoking av materialet. Eg kunne stille nye spørsmål til materialet når eg hadde fått meir kunnskap. Denne sida av arbeidet var krevjande fordi det stadig vart danna nye sambindingar i materialet og nye konstruksjonar kom til syne. Antise- mittismen i Hirdmannen har endra seg mykje for meg frå fyrste gjennomlesing og til no. Alt var ikkje så tydeleg som det framstod fyrste gonga. Komplekse sider ved den vart meir syn- lege desto meir ein forstod av både antisemittisk retorikk og den historiske konteksten.
1.4.2 Kvalitativ analyse
Det kvalitative har spelt ei stor rolle i dette prosjektet. Det å tolke og forstå teksten har vore avgjerande i arbeidet, som allereie peika på i føregåande delkapittel. Kjeldstadli seier at tekst- tolkning er ein kvalitativ tilnærming til forskning. Med kvalitative teknikkar prøvar ein å fin- ne ut om noko fanst, kva noko var og kva tyding noko hadde.34 Det mest viktige i ei kvalita- tiv studie er teksten. Ein vil forsøke å gripe innhaldet.35
32 Dahl (2004a), s. 45.
33 Kjeldstadli (1999), s. 123-124.
34 Kjeldstadli (1999), s. 184.
35 Kjeldstadli (1999), s 186.
I arbeidet med kjeldene meldte det seg eit behov for å systematisere materialet i ulike førestillingar eller såkalla idealtypar, jamfør Max Webers omgrep. Ein idealtype er eit rein- dyrka fenomen, ein stilisert framstilling av eit historisk fenomen. Ved å konstruere typen så rein som mogleg prøver ein å få fram det vesentlege i det fenomenet ein skildrar. Ein idealty- pe har i seg sjølv inga reell eksistens. Den treng ikkje å vere eit motsvar til eit konkret enkelt- fenomen, men den viser ei mogleg form av eit fenomen.36 Kjeldstadli viser til Weber som snakkar om idealtype både ved enkelthendingar og ved meir faste strukturar. Vidare peiker han på korleis ein ifølgje Weber konstruerer idealtypar. For det fyrste byggjer det på ei er- faring og studier av ei lang rekke døme på fenomenet. Ein hentar trekk frå ulike enkelttilfelle og fører dei saman under ein type. Så forsøker ein å forbinde desse slik at det er ein logisk samanheng mellom bestanddelane i fenomenet. Ein resonnerer som om det var ein rasjonell logisk konsistens samanheng i handlingane. Ein ser bort frå det som kan vere element som forstyrrar, ting som er tilfeldig. Ein reindyrkar dei vesentlege trekka ved typa.37 For å struktu- rere materialet mitt har eg konstruert fire ulike kategoriar. Dei er konstruert utifrå mi forstå- ing om at det er fire ulike manifestasjonar av eit fiendebilete som kjem til uttrykk. Førestil- linga om at det finst ei jødisk verdssamnsverjing er overordna og avgjerande for fiendebilete i organet. I tillegg er det tre andre førestillingar: «Jødeplutokratiet» i England, «jødebolsjevis- men» i Sovjetunionen og jødane som ein indre fiende i Noreg. Dette er ikkje vasstette skott, nettopp fordi det er eg som har konstruert dei. I verkelegheita kan gjerne alle dei fire førestil- lingane opptre i same artikkel. Likevel finn eg denne type konstruksjonar nyttig, for å struk- turere materialet mitt. Og fordi eg meiner at desse konstruksjonane syner eit riktig bilete av antisemittismen i avisa.
1.4.3 Kvantifisering
Den kvalitative delen av arbeidet med materialet er den viktigaste for dette studiet, men like- vel er det òg interessant å sjå på den kvantitative delen. Fordi ei viktig side ved dette studiet er å kunne seie noko om endringar ein ser, så fann eg det fruktbart å strukturere førekomsten av artiklar som omhandlar dei ulike førestillingane i ulike periodar. Det er mange spørsmål ein berre kan få eit svar på om ein jobbar med store mengder data. Ved å talfeste kan ein handtere store mengder informasjon i enklare uttrykk. Til dømes er dette nyttig når data- mengda vert så stor at ein ikkje kan gripe den utan å samanfatte. Kvantifiseringa er ein føre- stenad for å forstå. Det å kvantifisere tyder at ein fastsett omfanget eller utbreiinga meir pre-
36 Kjeldstadli (1999), s. 147.
37 Kjeldstadli (1999), s. 148. Dette er Kjeldstadli si tolking av Weber, som eg har valt å bruke i denne oppgåva.
sist. Når ein tel opp registrerer ein kor mange artiklar det er i kvar kategori. Slike typer tel- jingar kan både bekrefte og avdekke mønstre, som ikkje er openberre.38 I dette studiet har arbeidet med det kvantitative bidrege til å reise spørsmål og for å kunne sjå tendensar som dukkar opp i kjeldematerialet. Ved å telje opp alle artiklane om den jødiske verdsamansver- jinga, «jødeplutokraten», «jødebolsjeviken» og den «jødiske ande» i Noreg, har eg danna meg eit bilete av tendensane. Som det var peika på i delkapittelet om idealtypar er ikkje desse vasstette skott, men konstruert for å strukturere materialet. På grunn av dette kan tala som den kvantitaive undersøkinga er konstruert utfrå, innehalde ein del feilkjelder. Ei feilkjelde kan til dømes vere ein artikkel som kunne vert plassert i fleire av dei ulike idealtypiske konstruksjo- nane. Det kan òg vere at nokre av artiklane i avisa er så koda at eg ikkje har oppfatta dei som ein del av den antisemittiske propagandaen. Likevel meiner eg det er fruktbart med ei slik kvantitativ undersøking, nettopp fordi det er tendensen eg er interessert i. Kjeldstadli skriv:
«Ofte er det ikke tallstørrelsene sjøl vi er interessert i, men et annet underliggende forhold som tallene skal uttrykke. I slike tilfelle bruker vi tallene som en pekepinn, en indikator.»39 Desse kvantitative funna får ein sentral plass i den kvalitative analysa.
1.5 Oppgåva si struktur
Oppgåva er delt inn i åtte kapittel, kor fire av dei er empiri- og analysekapittel. I tillegg er det eit bakgrunnskapittel, eit kapittel som tek for seg førekomsten av artiklar knytt til dei ulike førestillingane og høvesvis innleiing- og avslutningskapittel.
Det andre kapittelet er eit bakgrunnskapittel. Dette kapittelet har som føremål å kaste ljos over nokre sentrale sider ved både strukturar og aktørar som er viktige for å forstå den anti- semittiske propagandaen i avisa. Eit sentralt spørsmål er: «I kva miljø oppstod den antisemit- tiske propagandaen i avisa?» Her vert det kort gjort greie for nazistisk antisemittisme, Nasjo- nal Samling, Hirden og Hirdmannen. Det vert gjort greie for antijødiske tiltak i Noreg og forholdet Hirden hadde til SS.
Dei fire ulike empiri- og analysekapittla byggjer på mi forståing av at det er fire hovud- førestillingar om jødane som kjem til uttrykk i avisa. Desse kategoriane er idealtypiske konst- ruksjonar. Det som kan vere litt problemtisk ved denne typen konstruksjon er at det i røynda ikkje er så vasstette skott som desse kategoriane skal tilseie. Likevel meiner eg at denne må- ten å dele inn oppgåva på er den mest fruktbare for å gi eit heilskapleg bilete av antisemittis-
38 Kjeldstadli (1999), s. 237-238.
39 Kjeldstadli (1999), s. 238.
men i Hirdmannen. I kvart kapittel vert det gjort kort greie for nokre faktorar i samfunnet eller i ideologien som eg meiner er med på å påverke førestillinga, jamfør problemstillinga om kva faktorar som er med på å påverke konstruksjonen.
Kapittel tre tek for seg hovudførestillinga i Hirdmannen: Ideen om at det fanst ei jødisk verdssamansverjing. Problemstillinga kapittelet tek utgangspunkt i er: «Korleis kom denne konspirasjonsførestillinga til uttrykk og vart nytta?» Denne ideen er det berande elementet i oppgåva og var svært viktig for å gi antisemittismen ei tyngde. Førestillinga om at det fanst ei verdssamansverjing er overodna dei andre. Denne førestillinga spelar i tillegg ei viktig rolle i dei tre andre kapittla som tek for seg dei ulike førestillingane. Difor er det plassert fyrst, slik at ein heile tida kan knytte dei andre førestillingane til den etablerte forståinga av denne ide- en. Dette kapittelet er særleg knytt opp til teori om konspirasjonsførestillingar. Kapittelet er strukturert rundt ulike sider ved ei konspirasjonsførestilling, og søkjer å syne korleis dette kom til uttrykk i Hirdmannen.
I det fjerde kapittelet vert det gjort greie for førestillinga om jødane si rolle i England.
Problemstillinga i kapittelet er fyrst og fremst: «Korleis bidrog ideen om liberalisme og kapi- talisme som jødiske verk til å konstruere jøden som ein trugsel?» I forlenginga av dette vert spørsmålet om korleis førestillinga om «jødeplutokraten»/«jødekapitalisten» kom til uttrykk og vart nytta. Dette kapittelet er særleg knytt til tanken om at liberalismen og kapitalismen var reiskap jødane nytta for å få totalt herredømme over verda. Dette viser til ei overtyding om at jødane hadde stor økonomisk makt i England. Eit vesentleg element i denne førestil- linga er i tillegg korleis det vert framstilt at dette er ein trugsel for Noreg og den germanske rasa.
I kapittel fem er det førestillinga om jødane si rolle i Sovjetunionen som vert analysert.
Kapittelet tek utgangspunkt i spørsmålet: «Korleis kom førestillinga om ‘jødebolsjeviken’ til uttrykk og vart nytta?» Eit anna viktig spørsmål i dette kapittelet er: «Korleis vart jøden konstruert som ein fiende i krigen på Austfronten?» Her vil dei norske frivillige som verva seg til Austfronten, gjennom Waffen SS, spele ei stor rolle. Dei såkalla jødebolsjevikane var svært viktige for fiendebilete til dei germanske soldatane. Dette er med på å prege førestil- linga om jødane i Sovjetunionen. Der førestillinga om «jødeplutokraten» i stor grad kretsar kring ideen at liberalismen var styrt av jødar, så var førestillinga om jødane i Sovjetunionen særleg knytt til ideen om at det var ein rasekrig.
I kapittel seks, som er det siste empiri- og analysekapittelet, vert førestillinga om jødane som ein indre fiende i Noreg gjort greie for. Problemstillinga for dette kapittelet er: «Korleis vart jøden konstruert som ein indre fiende og trugsel i Noreg?» I tillegg er det to andre prob-
lemstillingar som gjer seg gjeldande i dette kapittelet. Den fyrste er: «Var det eit behov for ein jødisk minoritet for å oppretthalde den antisemittiske propagandaen eller hadde ikkje dei faktiske jødane så mykje å seie?» Det andre spørsmålet er: «Korleis ytra førestillinga om jø- den som ein indre fiende seg i perioden rundt opptrappinga av dei antijødiske tiltaka hausten 1942?» Dette kapittelet skil seg litt frå dei andre. Arrestasjonane og deportasjonen av dei norske jødane hausten 1942 har ein del plass i denne delen. Fyrst vert det etablert ei forståing av korleis jødane vart konstruert som ein indre trugsel i Noreg. Vidare vil ideen om at Noreg hadde eit «jødeproblem» få ei stor rolle. Her vil det kronologisk verte gjort greie for den anti- semittiske propagandaen i tida fram mot arrestasjonane og deportasjonen hausten 1942. Eg har vald å kalle den siste delen av kapitlet «jødeproblemet» som viser til ein idé om at det fanst eit jødeproblem i Noreg som kravde ei løysing. Det viser òg til avgjersla tatt under Wannsee-konferansen 20. januar 1942 om å sette i gang med «den endelege løysinga på jøde- spørsmålet».40 Dette er særleg viktig for spørsmålet om ein kan merke ei radikalisering i tida rundt arrestasjonane og deportasjonen.
Kapittel sju er eit kvantitetskapittel som syner førekomsten av artiklar som omtaler dei ulike fiendane. Her er det to diagram som syner førekomsten. Det vert kort gjort greie for nokre tendensar eg meiner ein kan sjå, men desse diagramma vert nytta mykje i resten av oppgåva òg. Difor vil det her berre vere ei kort gjennomgang. Grunnen til at det er plassert her er fordi eg meiner dette kapittelet er viktig som ei underbyggjing av påstander eg kjem med i dei andre kapitla, men at det er den kvalitativeanalysa som er det berande elementet.
Difor viser eg heller til dette gjennom oppgåva. Dette kapittelet er eit nyttig reiskap for å kunne seie noko om endringar og tendenser.
Det siste kapittelet er eit oppsummerande kapittel. Denne delen søkjer å gje ei samanfat- ning av kva kjenneteikn og funksjon antisemittismen i Hirdmannen har. I tillegg vert det i dette kapittelet reist spørsmålet om kva redaksjonen i avisa og i Nasjonal Samling visste om dei antijødiske tiltaka hausten 1942.
1.6 Antisemittisme – ei omgrepsavklaring
Omgrepet antisemittisme er ein integrert del av dei fleste sin språkbruk, men kva ligg i om- grepet? Ei forståing av antisemittismen som fenomen er naudsynt for å kunne analysere kjel- dematerialet denne oppgåva byggjer på. I forordet til boka Jødehat står det at det er gjort mange forsøk på å samanfatte fenomenet antisemittisme, men at ein enkel definisjon som har
40 Bruland (2008), s. 7.
vore i bruk lenge, er: «Hat som rammer jøder fordi de er jøder.»41 Denne definisjonen er fin som eit utgangspunkt for å forstå antisemittismen, men er likevel litt lite konkret og difor vel eg å ta utgangspunkt i definisjonen til den amerikanske sosiologen Helen Fein.
1.6.1 Eit historisk omriss av omgrepet antisemittisme
Omgrepet antisemittisme vart etablert på slutten av 1870-talet. Antisemittisme som politisk tenkjemåte vart eit kjenneteikn ved delar av den nasjonalistiske og konservative høgresida sin kultur. Den antisemittiske kritikken vart òg tidleg nytta av delar av venstresida. Til trass for at antisemittismen strengt tatt høyrer til ei bestemt epoke og grunngjevingsstrategi innanfor jø- dehatet si historie, vert den nytta som eit samlande omgrep for alle formar for fiendskap mot jødane frå antikken til i dag.42 Den «moderne» antisemittismen som oppstod på slutten av 1800-talet og kulminerte under nazismen, forklarte jødane sine negative eigenskapar med tilvisning til rasa eller karakteren deira43 Frå å ha eit grunnlag i ei religiøs motstand mot jø- dane, antijudaisme, endra fenomenet form i andre halvdel av 1800-talet til óg å vere raseba- sert. 44 Antijudaismen har sitt opphav i religiøs kritikk, men den har i tillegg kulturelle, sosia- le og økonomiske sider. I mellomalderen fann det stad ein tiltakande mistenkeleggjering og segregering av jødane som vart ledsaga av stereotype førestillingar. Til dømes vart jødane kollektivt anklaga for å ha myrda Kristus. Den moderne antisemittismen postulerte på si side teoriar om ein rasekamp mellom to store motpolar – jødar og ariarar, germanarane eller den nordiske rase. Det skulle ikkje vere plass for jødar i «etnisk reine» nasjonalstater. Jødane vart skulda for å vere rotlause parasittar som sugde ut all kraft av vertsnasjonen.45 Opplysningsti- das naturvitskaplege tenkning fokuserte særleg på mennesket sin biologi og såg på det som det mest stabile og uforanderlege fundamentet i det menneskelege tilveret. På grunnlag av denne biologistiske tenkninga vart «rase», «kjønn» og «sjukdom» til skjebnetunge omgrep som delte menneska inn i grupper av større eller mindre verdi. Gruppene vart plassert inn i ein hierarkisk utviklingslogikk med den friske, kvite mann i spissen. Fordi mennesket sitt biologiske grunnlag var uforanderleg, hadde enkeltmenneska inga moglegheit til å bevege
41 Eriksen, Trond Berg, Håkon Harket og Einhart Lorenz (2005b), «Fordord». I Jødehat. Antisemittismens histo- rie fra antikken til i dag, redigert av Trond Berg Eriksen, Håkon Harket og Einhart Lorenz, 7-11, (Oslo, N.W.
DAMM&SØN AS), s. 7.
42 Eriksen m.fl (2005b), s. 8.
43 Bachner, Henrik (2004), Återkomsten. Antisemitism i Sverige efter 1945, 2.utgåve, (Stockholm, Natur och kutur), s. 23.
44 Banik, Vibeke Kieding (2014), «Antijødiske holdninger i mellomkrigstidens Norge». I Folkemordenes svarte bok, redigert av Bernt Hagtvet, Nik. Brandal og Dag Einar Thorsen, 376-386, 2. utgåve, (Oslo, universitetsfor- laget), s. 376.
45 Eriksen m.fl (2005b), s. 8-9.
seg ut av desse kategoriane. Kategoriseringa og hierakiseringa plasserte individa anten blant dei som var like (oss) eller blant dei som var annleis (dei andre).46
I «den moderne antisemittismen», med fokus på rase og rasekriteria, finn ein i tillegg ein kontinuitet i antijudaismens tankegang. Fleire av ideane frå antijudaismen som til dømes jø- dane som vondskapsfulle, finn ein att i den moderne antisemittismen som Hirdmannen til dømes ber preg av. Den svenske idehistorikaren Henrik Bachner hevder at ein best kan forstå antisemittismen gjennom ei analyse som tek omsut til både det kontinuerlege og brota på det kontinuerlege, i tillegg til den ideologiske arven samt ein skiftande kontekst.47
1.6.2 Ein definisjon
I denne oppgåva er det fruktbart å bruke definisjonen til Fein. Ho har ein substansiell og ik- kje-historisk-spesifikk antisemittismedefinisjon. Her vert antisemittismen skildra som opp- fatningar og handlingar som er retta mot jødane som kollektiv, og som tener til å distansere, fortrenge eller øydeleggje dei i eigenskap av å vere jøde. Antisemittismen rammer jødar fordi dei er jødar. Definisjon er som følgjer:
I propose to define antisemitism as a persisting latent structure of hostile beliefs toward Jews as a col- lectivity manifested in individuals as attitudes, and in culture as myth, ideology, folklore and imagery, and in actions – social or legal discrimination, political mobilization against the Jews, and collective or state violence – which results in and/or is designed to distance, displace, or destroy Jews as Jews.48
Denne definisjonen peikar på ulike former antisemittismen kan ta og bli uttrykt som. Antise- mittismen fører til at jødane som eit kollektiv vert ekskludert, distansert eller gjort til inkjes i eigenskap av å vere jødar. Ein vert gjort merksam på at det er eit «oss» og «dei», ein forsøker å skilje ut jødane som ei gruppe. Definisjonen legg til grunn at jødane vert angripen på bak- grunn av ei oppfatning om at dei utgjer ei gruppe, og ein berre kan snakke om antisemittisme dersom det er eit «hat som rammer jødar fordi dei er jødar».
Eg vel i forlenginga av dette, å bruke Langmuirs distinksjon til å presisere og nyansere definisjonen av antisemittisme. Langmuir skil mellom xenofobiske førestillingar og kimære førestillingar. Ei xenofobisk førestilling er ein negativt silt informasjon om enkelte jødar, som vert tillagt heile gruppa. Rett og slett ei form for generalisering. Det vert ikkje anerkjent at det er stor forskjell mellom individa. Ei kimær førestilling handlar om at ein tillegg jødane ei åtferd og eigenskapar som aldri empirisk har vore observert. Dette er fantasifostre, eventyr,
46 Lenz (2011), s. 10.
47 Bachner (2004), s. 21.
48 Fein, Helen (1987), «Dimensions of Antisemitism: Attitues, Collective Accusations and Action». I The Per- sisting Question. Sociological Perspectives and Social Contexts of Modern Antisemtism, redigert av Helen Fein, Vol. 1. Current Research on Antisemitism, 67-85, (Berlin, De Gruyter) s. 67.
som ikkje har rot i verkelegheita. Når antisemittismen tek form av eit heilskapeleg verdsbile- te, som det gjer i Nasjonal Samling, er det desse kimære førestillingane som står i sentrum.49 Sjølvsagt finst det glidande overgangar mellom desse to, men det er likevel fruktbart å skilje dei.
1.6.3 Konspirasjonsførestillingar
Eit tydeleg døme på kimære førestillingar er konspirasjonsførestillingar. I Nasjonal Samling og den tyske nazismen vart dette først og fremst uttrykt gjennom trua på den jødiske verds- samansverjinga. Jødane hadde ein systematisk plan for å skaffe seg det totale verdsherre- dømme til slutt. Antisemittiske konspirasjonsførestillingar kan, ifølgje den norske historika- ren Vibeke Kieding Banik, verte nytta som ei fellesnemning på ulike tilnærmingar. Dei har det til felles at ein trudde at jødane anten openlyst eller i det hemmelege ynskte å dominere samfunnet dei tok del i utover det tal, sosial og juridisk posisjon skulle tyde på var normalt.50 Førestillinga om at jødane stod bak eit stort komplott retta mot den etablerte samfunnsorden, henta materiale fra den kristne antijudaismen. Jødane vart her framstilt som Satans allierte i kampen mot kristenheiten.51 I rapporten «Antisemitiska attityder och föreställiningar i Sveri- ge» av Henrik Bachner og Jonas Ring52 vert det peika på at nazismen sitt verdsbeilete kretsa rundt førestillinga om den jødiske verdskonspirasjonen og trua på at jødane styrte både USA, Sovjetunionen og Storbritannia. Målsetjinga for den «jødiske rasa» var ifølgje nazistane, å svekkje den «ariske rasa», undergrave samhaldet og opprette eit jødisk verdsherredømme.53
Dyrendal skriv, i boka Konspiranoia, at: «I konspirasjonstenking er ‘sammensvergerne’
overmennesker: effektive, grundige, solidariske og nærmest ufeilbarlige.»54 Dei er retta mot noko meir enn individet. Konspiratørane er ei bevisst vondskapsfull samansverging av sterke krefter som verkar i samfunnet. Saman med den vondskapsfulle hæren finn ein kollaboratø- rane, som ein kan dele i to. Dei som er medveten om det dei er med på og dei som ikkje er klar over det. Dei som er medvetne har ein viss kjennskap til det som foregår. Konspirasjo- nens ofre er, ifølgje Dyrendal, uskuldige, uvitande og gode. Dette bidreg til å understreke
49 Langmuir (1996), s. 328
50 Banik (2014), s. 378
51 Emberland, Terje (2005), «Antisemittisme i Norge 1900-1940». I Jødehat. Antisemittismens historie fra an- tikken til i dag, redigert av Trond Berg Eriksen, Håkon Harket og Einhart Lorenz, 401-420, (Oslo,
N.W.DAMM&SØN), s. 409
52 Finn ikkje noko om kven Jonas Ring er, men sidan artikkelen er skrive saman med idehistorikaren Henrik Bachner, så vel eg å tenke at dette er ei truverdig kjelde. Han har òg vore med i ulike prosjekt for HL-senteret.
53 Bachner, Henrk og Jonas Ring (2006). «Antisemitiska Attityder Och Föreställningar I Sverige.», (Stockholm, Brottsförebyggande rådet, Information och förlag), 24.01.2017
http://www.levandehistoria.se/sites/default/files/material_file/antisemitiska-attityder-rapport.pdf s. 17.
54 Dyrendal (2003), s. 19
konspiratørane sin vondskap. Heltane i konspirasjonsberetningane er dei som har skaffa seg hemmeleg kunnskap om planen til dei samansvorne, og som held fast ved dei sanne verdiar. I dei mest omfattande politiske og religiøse konspirasjonsteoriane er verda styrt av ein kabal som arbeider med uhyggeleg effektivitet, samstundes som makta deira berre er synleg for dei som ser med rett blikk. Kunnskapen er skjult – esoterisk – men tilgjengeleg for einkvar som vil lære seg å sjå med dei rette auga. Den som ser «rett» vil sjå at verda er styrt av konspira- sjonen.55
Samansverjingas motstandarar er tilhengarar av dei gode, sanne og verkelege verdiane.
Konspirasjonsteoriane vert ofte prega av eit naivt forhold til verdispørsmål. Det er nesten alltid berre eitt sett moglege verdiar, som ein antek det er full semje om. Når nokon bevisst vel å kjempe mot desse verdiane, er det fordi dei er grådige, antisosiale og vondskapsfulle.
Ein konsekvens av dette er at ein anten er for eller mot samansverjinga. Kampen står mellom det gode og det vonde. Ein kan difor ikkje kjempe mot konspirasjonen med vanlege politiske prosedyrer. Det er ikkje noko anna enn eit totalt rasande krosstog som er tilstrekkeleg for å rive ut vondskapen. Dei som står imot konspirasjonen er i all hovudsak allminneleg døydele- ge. Det som skil dei frå andre er at dei har sett verda slik ho verkeleg er. Dei har fått innsikt.
Berre rett innsikt sett ein tilstrekkeleg fri til at ein er i stand til å kjempe imot. Difor dreier motsandskampen seg i fyrste ledd om å samle, presentere og spreie slik kunskap.56
Mange av konspirasjonsteoriane ber preg av å vere subversjonsmyter. Dette er åtvarings- forklaringar om undergravande og farlege rørsler i samfunnet sitt midtre som underminerer den rette sosiale og moralske orden. Dyrendal viser til sosiologen David Bromley som har peika på fire gjennomgåande moment i subversjonsmyter. For det fyrste kan dei undergra- vande avvikarar verte plassert i den sosiale ordens ytterkanter, med makt til å inflitrere det konvensjonelle samfunn. For det andre skil anti-undergravningsforteljingar skarpt mellom subvervsive organisasjonar på den eine sida og konvensjonelle på den andre. Konvensjonelle organisasjonar engasjerer seg i konstruktive handlingar medan dei subversive utfører destruk- tive handlingar. Det er derimot ikkje alltid lett å sjå forskjellen på desse. For sjølv om dei undergravande kreftene har som mål å snu den sosiale og moralske orden på hovudet, organi- serer dei gjerne slike handlingar innanfor grupper som kan vere strukturert som konvensjo- nelle organisasjonar. Dette kan òg innebere at dei destruktive kreftene kan ha infiltrert det som i utgangspunktet skulle vere konvensjonelle organisasjoner og brukar dei for å nå sine destruktive mål. For det tredje er undergravande krefter spesielle fordi dei har tilgang til ein
55 Dyrendal (2003), s. 20-22.
56 Dyrendal (2003), s. 26.
kraft som overstyrer dei uskuldige sitt mentale forsvar. Det vert påstått at denne krafta er ui- motståeleg, slik at alle menneske er potensielle ofre. I nokre subversjonsmyter er det eit in- formasjonsmonopol som fyller ein slik funksjon: Når all informasjon kjem frå ei kjelde vert folket fanga inn i tankar som vert fremja av media. I Hirdmannen var det til dømes mykje fokus på at pressa er styrt av jødane i mange land, og at folket difor vart prega av dette. Eit siste moment er at dei subversive kreftene vert plassert inn i ei tidsramme som peikar fram- over. Det vert påstått at undergraverne infiltrerar og underminerer sosiale institusjonar. Og til slutt: «Planen» er apokalyptisk og total. Den har til hensikt å endre, eller rettare sagt øyeleg- gje alt. Dei som står bak Planen er klar over sin eigen vondskap, dei er frie og effektive aktø- rar som handlar av eiga vond vilje.57
Dyrendal peikar på at konspirasjonsteoriar ordnar verda i godt og vondt, han fjernar til- feldigheiter og erstattar dei med mønstre og planar. Dei gjev håp om at det som er uforutsig- bart kan bli fortusigbart og avklarar kven som er fiendar og kven som er vener. Teorien vev aktøren inn i eit mønster der alt som skjer har tyding.58 Bachner og Ring er einig med Dyren- dal og seier at antisemittismen kan gjennom spesifikke døme på makt, manipulasjon og kon- spirasjon, fungere som ei forkledning på økonomisk, sosiale og politiske prosessar, og som forklaring på hendingar på lokalt, nasjonalt og globalt nivå. Gjennom ei førestilling om jødisk allmakt og konspiratoriske fantasiar om maktsentre med hemmeleg agenda kan komplekse, ubegripelege og hatefulle handlingar plutseleg verte gjort begripelege.59 Konspirasjonsteoriar er eit godt hjelpemiddel for å konstruere fiendebilete. Ein kan ved å peike på kva som er utanfor og trugar, gjere det mogeleg å seie noko om kva som er vår gruppe og våre verdiar.
Konspirasjonsteoriar leiar til fiendebilete som mobiliserer kjensler og trugselbilete og dei motiverer folk til å agere som gruppe. «Den store vondskapsfulle fiende» er eit grep som bi- dreg til å oppretthalde kontroll i «gruppa» og som kan verte nytta til å skyve ut personar som ikkje passar inn, ved at dei vert omdefinert til «dei».60
1.6.4 Den mobile fordommen
Eit av antisemittismen sine fremste historiske karaktertrekk har vore fleksibiliteten i dei an- tijødiske fordommane. Førestillingane om jødane er, ifølgje Moe og Kopperud, konstruksjo- nar. Dei er konstruert for å fylle bestemte funksjonar for majoritetssamfunnet eller politiske
57 Dyrendal (2003), s. 25.
58 Dyrendal (2003), s. 39.
59 Bachner og Ring (2006), s. 18.
60 Dyrendal (2003), s. 44.
og religiøse rørsler. Dei har hatt ulik hensikt og ulike kontekstar, men felles for dei er at dei har blitt brukt for å kunne forklare større overliggjande problemstillingar for det same sam- funnet.61 Eit generelt trekk ved førestillingane, som er vorte skapt om jødane, er at dei har fungert som ein negativ motpol til dei enkelte samfunnsinsitusjonane og ulike grupper sin verdi. På denne måten kunne førestillingane vere innbyrdes motstridande, og jødane kunne vert anklaga for svært forskjellige negative eigenskapar alt etter kva funksjon dei skulle fyl- le.62 Filosof Theodor Adorno har formulert omgrepet «den mobile fordommen», som har sitt utgangspunkt i behovet for å projisere eit negativt fenomen på eit hatobjekt. Det var ein flek- sibilitet i oppfatninga av jødar som førte til at dei heile tida vart tillagt skulda for nye og mot- stridande fenomen. Antisemittisme konstruerte «jøden» som ein fleksibel storleik.63 Simon- sen har i tråd med dette skrive at jødane vart brukt som eit «elastisk negativt symbol».64 Ein identifiserte jødane med alt ein kunne knytte til «det moderne». Alt etter kva behov ein hadde representerte jøden kapitalismen, liberalismen, parlamentarimen og kommunismen. Jøden representerte tradisjonen sitt forfall, farleg seksualitet og pressa si makt. Ein kunne framstille jødane fråstøytande til dømes, både på grunn av rikdom og på grunn av fattigdom. Dette var mogeleg fordi hatet mot jødane uansett hadde ei rotfesta stilling hos folket gjennom antijø- diske sjablongar frå den kristne tradisjonen.65 Bachner skriv: «En viktig förklaring till anti- semitismens överlevande ligger i transformeringen av ‘juden’ till en abstraktion, till en extremt elastisk symbol för vissa opinioner vid en viss tid uppfattas som hotande eller onds- kefullt.»66 Lorenz samanfattar synet på jødane i Noreg i mellomkrigstida, og peikar på dei både kunne vere kommunistar og kapitalistar, både representant for det «moderne» og uttrykk for det barbariske og gamaldagse som kristendommen hadde vunne over.67
1.6.5 Gruppekonstruksjon
Eit kjenneteikn ved antisemittismen er at jødane kollektivt vert tillagt uforandrelege ei- genskapar som har svært lite å gjere med jødane sin verkelege eksistens. Ut frå element som
61 Moe, Vibeke og Øyvind Kopperud (2011), «Forestillinger om jøder». I Forestillinger om jøder – aspekter ved konstruksjonen av en minoritet 1814-1940, redigert av Vibeke Moe og Øyvind Kopperud, 5-8, (Oslo, Unipub), s. 5.
62 Moe og Kopperud (2011), s. 5.
63 Adordo, Theodor W. (1950), «Prejudice in the interview material-T.W.». I The Authoritarin Personality, redigert av T.W. Adorno m.fl, 605-653, (New York, Harter & Row), s. 609- 610.
64 Simonsen (2009), s. 12.
65 Eriksen m.fl (2005b), s. 9.
66 Bachner (2004), s. 23.
67 Lorenz, Einhart (2011), «‘Vi har ikke invitert jødene hit til landet’-norsk syn på jødene i et langtidsperspek- tiv». I Forestillinger om jøden – aspekter ved konstruksjonen av en minoritet 1814-1940, redigert av Vibeke Moe og Øyvind Kopperud, 35-52, (Oslo, Unipub), s. 45-46.
