Unge utenfor arbeidslivet

En rapport fra AFI ser på et på et prosjekt i Lindesnes‐regionen knyttet til frafall og overgangen fra  videregående til arbeid (Bragdø og Spjelkavik 2013). Utgangspunktet for prosjektet var blant annet  at mange ungdom slet psykisk og at de ble diagnostisert sent. Prosjektet viste at mange unge ville  hatt nytte av en bedre koordinering av bistanden fra ulike etater. Gruppa ligger innenfor ansvaret  til den fylkeskommunale oppfølgingstjenesten, som følger opp ungdom med rett til videregående  opplæring som ikke er i opplæring  eller arbeid, men det er  NAV som sitter på  nødvendig  kompetanse om arbeidsmarked  og jobbsøking,  og  har  tilgang  til arbeidsrettede virkemidler. 

Prosjektet utviklet en egen modell for individuell oppfølging tilpasset den enkelte elev. Av de 30  elevene som ble fulgt opp, klarte 8 å fullføre videre skolegang, mens 22 fikk tettere oppfølging,  flere med oppfølging og tilrettelegging ute i arbeidspraksis. Rapporten er særlig nyttig fordi den  illustrerer  behovet  for  et  godt  og  systematisk  samarbeid  mellom  videregående  skole,  oppfølgingstjenesten, NAV og andre aktører, som er særlig viktig for de som sliter i overgangen fra  utdanning til arbeid.  

En oppsummering  av norsk og internasjonal kunnskap og forskning om funksjonshemmedes  situasjon på arbeidsmarkedet, gjennomført av Anvik et al. (2007), viste at overgangen mellom  utdanning og arbeid er en særlig viktig fase. Både skolen og NAV har ansvar for å legge til rette og  fordele  oppgaver  seg  imellom.  Kunnskapsoppsummeringen  viser  også  at  bruken  av  ulike  arbeidsmarkedstiltak i en viss utstrekning er tilfeldig, og i mange tilfeller kan brukes langt mer  målrettet enn den blir i dag. 

FoU‐rapporten Et liv jeg ikke valgte. Om unge uføre i fire fylker (Olsen et al. 2009) trekker fram tre  ulike grupper unge som blir uføretrygdet: en gruppe som kjennetegnes av en vanskelig oppvekst,  som etterhvert utvikler sosiale og psykiske problemer, en gruppe med diffuse lidelser som muskel‐ 

og skjelettlidelser, som etter flere mislykte forsøk på attføring ender opp som uføretrygdet, og til  slutt en gruppe med medfødte sykdommer eller lidelser, eller som har vært utsatt for alvorlige  ulykker. Forfatterne trekker fram flere forklaringer på økningen i antall unge uføre: bortfallet av  ufaglært arbeidskraft, at sosialiseringen i familien fungerer dårligere enn før, og at foreldre har  blitt mer rettighetsorientert. Problemene er større i områder mer lav befolkningstetthet, der  arbeidsmarkedet er mer begrenset og det er mindre innsyn i familiene. 

Fichten et al. (2012) finner at i Canada er det liten forskjell på sysselsettingen blant høyskole‐ og  universitetsutdannede med og  uten funksjonshemminger, men  de med  funksjonshemminger  rapporterer om noe mindre relevante jobber i forhold til utdanningen. 

Thomas et al. (2013) ser på sammenhengen mellom sysselsetting og bruk av helsetjenester blant  funksjonshemmede i USA. De finner at den gruppa som har minst kontakt med helsevesenet  (under 12 dager) har signifikant høyere sysselsettingsrate, ellers er det lite variasjon, selv om de  med mest kontakt med helsevesenet også har lavest deltakelse i arbeidslivet. Stor kontakt med  helsevesenet henger sammen med psykiske lidelser, som i seg selv er en større hindring for  deltakelse i arbeidslivet enn fysiske funksjonshemminger.  

En europeisk kunnskapsoppsummering peker blant annet på at unge funksjonshemmede i svært  liten grad deltar på yrkesrettede program og lærlingordninger. Forskerne argumenterer også for at  flere tiltak må settes inn for å endre arbeidsgiveres holdninger. De understreker også at gruppa av  personer med funksjonsnedsettelser er svært heterogen. En anbefaling er å fokusere særlig på  overgangen mellom skole og yrkesliv, og sette inn tiltak tidlig (Riddell et al. 2010). 

Achterberg et al. (2009) presenterer et systematisk litteratursøk (meta‐review) av hvilke faktorer  som fremmer eller hindrer unge funksjonshemmedes yrkesdeltakelse. Studien ser kun på personer  med funksjonsnedsettelser som fikk diagnosen før fylte 18 år. Menn, høyere utdanning og alder  øker sjansene for yrkesdeltakelse. Det samme gjør optimisme og gode psykososiale egenskaper. 

Årsaksforholdet her er mindre klart: det å være i jobb kan også gi en følelse av mestring, og  dermed en mer optimistisk innstilling, og styrke de psykososiale egenskapene. Også foreldres  høyere  utdanning  har  en  positiv  effekt.  Av  funksjonsnedsettelser  og  lidelser  var  motoriske  funksjonsnedsettelser, epilepsi, lav IQ og pågående sykehusbehandling særlig hemmende for  yrkesaktivitet. 

Lindsay (2011a) fokuserer spesielt på unge funksjonshemmede og deres møte med arbeidslivet og  begrunner dette. Hun diskuterer ulike hindringer som funksjonshemmede møter i arbeidslivet. 

Diskriminering og negative holdninger blir sagt å være de vanligste problemene. Manglende  transport og støtte og lavt selvbilde bidrar også. Kvinner, folk med lav utdanning, og de med mer  alvorlige funksjonshemminger møter større problemer enn andre. I en undersøkelse av kanadiske  surveydata finner hun at redsel for å bli isolert, redsel for å miste økonomisk støtte, og mangelfull  utdanning var blant de viktigste faktorene de unge oppga som hindringer for å arbeide. Særlig  blant de eldste i utvalget (20‐24 år) var frykt for å bli isolert en viktig faktor. Lavere utdanning ser  ut  til  å  lede  til  mer  diskriminering  på  arbeidsmarkedet,  det  samme  gjelder  mer  alvorlige  funksjonshemminger. Lindsay finner også at det er klare forskjeller mellom de ulike gruppene av  funksjonshemmede og hvilke hindringer de møter. Hva som er de viktigste hindringene varierer  også med alder. Dette er viktig for å kunne sette inn målrettede tiltak for de enkelte gruppene. 

Funksjonshemmede på landet rapporterer om mangel på tilgjengelige jobber.  

Lindsay (2011b) ser på hva som kjennetegner unge funksjonshemmede i arbeid og hvor de jobber. 

Hun undersøker to aldersgrupper, 15‐19 og 20‐25 år, og bruker samme kanadiske survey som  Lindsay (2011a). Studien er i stor grad eksplorerende og lite underbygget av teori. Det er forskjell 

på de som er født med funksjonshemmingen og de som har fått den senere i livet – de som har  blitt funksjonshemmet på et senere tidspunkt har større vanskeligheter med å tilpasse seg. Flere i  den yngste enn i den eldste gruppa jobbet frivillig, noe som kan tyde på at denne erfaringen  hjelper dem å få betalt arbeid senere. En stor andel jobbet i statlige bedrifter, som sannsynligvis er  flinkere til å tilrettelegge. Flere er også selvstendig næringsdrivende, og det er derfor viktig at unge  funksjonshemmede  får  opplæring  i  hvordan  man  kan  drive  enkeltmannsforetak  eller  små  bedrifter. Gode transportmuligheter og det å bo i urbane strøk var også faktorer som fremmet  deltakelse i arbeidslivet. Flere kvinnelige bevegelseshemmede er i arbeid sammenlignet med  menn.  

Lindsay et al. (2012) gjennomfører en evaluering av et opplæringsprogram rettet mot unge med  funksjonshemminger.  De  finner  at  ungdommene  utvikler  praktiske  og  sosiale  evner  og  kommunikasjonsevner, men at det likevel var vanskelig å finne jobb etter endt opplæring. Frivillig  arbeid og tidlig yrkeserfaring er viktig for å få unge funksjonshemmede ut i jobb.  

Anvik  et  al.  (2007)  sin  kunnskapsoversikt  fra  2007  handler  om  IA‐avtalens  delmål  2: 

Kunnskapsstatus  for  IA‐avtalens  delmål  2:  rekruttere  og  beholde  personer  med  redusert  funksjonsevne.  Kunnskapsoversikten  oppsummerer  forskning  (både  norsk  og  internasjonal,  i  perioden 1995‐2007) som er relevant for delmålet, men tar også med mer praksisbasert kunnskap  om  konkrete  tiltak  som  de  ser  som  relevante.  Rapporten  har  et  eksplisitt  fokus  på  unge  funksjonshemmede. De konkluderer med at overgangen mellom utdanning og arbeid er en kritisk  fase som "kan forlenge marginale posisjoner, gjennom tiltakskjeding og uføretrygding" (s. 7). Det  er et stort sprik mellom de unges egne ambisjoner og den lange utdanningen mange av dem stiller  med  og  den  realiteten  mange  av  dem  møter;  en  passiv  trygdetilværelse.  Med  tanke  på  tiltaksforvaltningen konkluderer rapporten med at til tross for høy ressursbruk er effektene små. 

Rapporten kritiserer hjelpeapparatet for å være for standardisert og lite fleksibelt og at man har  for sterkt fokus på individuelle barrierer og funksjonsnedsettelser, i stedet for funksjonsevne og  den enkeltes ressurser. Rapporten peker på en sentral barriere for unge funksjonshemmedes  integrering i arbeidslivet. Når erfaringene i fasen hvor man skal etablere seg i arbeidslivet er  negative kan det være lett å miste motet og troen på seg selv. Man må derfor jobbe systematisk  for å få de unge inn i arbeid og unngå at de blir uføretrygdede. Når man først har blitt uføretrygdet  kan det være vanskeligere å få folk tilbake igjen i jobb. Forfatterne har konkrete forslag til hvordan  tiltaksapparatet bør utvikles framover. Den viktigste anbefalingen går på å rette tiltakene mer mot  etterspørselssiden, dvs. arbeidsgiverne, og at politikken på feltet i større grad må rette seg mot å  endre rammevilkårene for funksjonshemmedes deltagelse i arbeidslivet. Eksempler på tiltak de  hevder at kan bidra til å endre disse rammevilkårene er kvotering, endringer i lovverket og flere  økonomiske incentiver rettet mot arbeidsgiverne. De konkluderer også med at man bør jobbe mer  med  informasjon  og  holdningsendring  blant  arbeidsgivere.  Gjennom  økt  informasjon  kan  arbeidsgivernes usikkerhet ovenfor denne gruppa arbeidstakere reduseres. 

Skilbrei (2007) oppsummerer forskning knyttet til unge uføre og deres forhold til arbeidslivet. 

Prosjektet som rapporten springer ut fra ble initiert av NHO og LO. Hovedkonklusjonen i rapporten  er at det finnes lite forskning rundt dette temaet. Prosjektet som rapporten utgår fra hadde et sett  med problemstillinger som de ønsket besvart. Spørsmålene her knyttet seg blant annet til unge  uføres forventninger til arbeidslivet, deres erfaringer med ledere og kollegaer, hvorvidt de var blitt  tilbudt og utfordret til arbeidsrettede tiltak framfor uføretrygd av velferds‐ og helsesystem, deres  forventninger til framtiden og opplevelser av sammenhenger mellom overgang arbeid/trygd og  ulike livshendelser. Med  unntak av den  første  av  disse  problemstillingene (forventninger  til  arbeidslivet)  konkluderer  forfatteren  med  at  det  finnes  lite  relevant  forskning. 

Kunnskapsoversikten påpeker at det er vanskelig å finne gode tiltak for unge uførepensjonister  ettersom de fleste tiltakene utformes på et generelt grunnlag og ikke er spesifikt rettet mot de  unge, og fordi unge uførepensjonister er en heterogen gruppe som gjør det vanskelig å finne  målrettede tiltak  som vil treffe  alle.  Skilbrei  peker også på  kunnskapsbehov  på feltet.  Hun  etterlyser grundige kvalitative analyser som kan gi grunnlag for å si noe om hvordan sykdom,  forhold ved arbeidet, forhold ved arbeidsmarkedet og familieforpliktelser virker sammen og bidrar  til uførhet. 

Legard (2009) presenterer en landrapport, utarbeidet for OECD, om overganger til studier og  arbeid for unge med funksjonsnedsettelser og lærevansker. Rapporten er utarbeidet som Norges  bidrag til et komparativt OECD‐prosjekt om dette temaet. Rapporten gir den mest fullstendige  oversikten over unge med funksjonsnedsettelser overganger til studier/arbeid når det gjelder  data, offentlig politikk, lovgivning, finansieringsbetingelser, tiltak, støtte og opplæring.

Rapporten Mellom drøm og virkelighet? Unge funksjonshemmede i overganger mellom utdanning  og arbeidsliv (Anvik 2006) tar opp barrierer og drivkrefter for unge funksjonshemmedes deltakelse  i  arbeidslivet,  basert  på  kvalitative  intervjuer  med  20  funksjonshemmede  ungdommer. 

Ungdommene var mellom 19 og 31 år og var enten hørsels‐, bevegelses‐ eller synshemmede. 

Forskeren har benyttet narrativ metode, hvor informantene fortalte sin historie fra barndom,  gjennom skolegang, evt. høyere utdanning og over i arbeidsliv eller om erfaringer med å ikke  komme inn i arbeidslivet. 

På oppdrag fra Norges Blindeforbunds Forskningsfond gjennomførte Berge (2007) en undersøkelse  av hva personer med nedsatt syn opplever i møte med utdanningsinstitusjonene, arbeidslivet og  offentlige  etater.  Undersøkelsen  bygger  på  et  følgeprosjekt  og  to  brukerundersøkelser.  Et  hovedfunn  er at personer med nedsatt syn ofte opplever offentlige hjelpeinstanser  som et  problem heller enn en støttespiller. Svært få av de synshemmede som får uføretrygd ønsket i  utgangspunktet å få trygd.  

Grue (2001) undersøkte oppveksten til unge voksne funksjonshemmede (20‐30 år), med vekt på  gruppas erfaringer fra skoletid, sosialt nettverk i oppveksten, deres forventninger til livet framover 

og hva de opplever som hindringer for sine framtidsdrømmer. Datamaterialet består av kvalitative  intervjuer med 34 informanter. Et av funnene var at fysisk funksjonshemmede kan erfare å være i  en posisjon der de verken er friske eller syke, og at de derfor er nødt til å overkommunisere  funksjonshemmingen i møte med hjelpeapparatet. 

Hansen  og  Reegård  (2008)  diskuterer  hvordan  høyt  kvalifiserte  personer  med  nedsatt  funksjonsevne opplever møtet med det norske arbeidsmarkedet. Datamaterialet er basert på en  spørreundersøkelse som gikk til alle søkere til direktoratenes trainee‐program i 2008 (totalt 118  respondenter). Rapporten viser at høy utdanning øker sannsynligheten for å få jobb for personer  med nedsatt funksjonsevne, men at også høyt kvalifiserte personer opplever at det er vanskelig å  få en fast tilknytning til arbeidslivet. Mange blir ikke kalt inn til intervju selv om de er godt  kvalifisert til stillingen de søker på. En stor andel av de som deltok i undersøkelsen hadde psykiske  lidelser.