Avhandlinga er bygd opp med ein tematisk-kronologisk struktur. Med dette meiner eg at kvart kapittel fokuserer på særskilde emne, og at framstillingar er bygde opp på ein tidskronologisk gjennomgang. Det er i alt fire empiriske kapittel, samt ein avsluttande ekskurs. Emna og periodiseringa for kapitla er i stor grad inspirert av tofasemodellen:
Første kapittel tar for seg ‘grundtvigianarar’ i Noreg i første halvdel av 1800-talet, deretter følgjer to kapittel som tar for seg folkehøgskulelærarar, så eit kapittel som også tar for seg innslaget av norskdomsrørsla i tiåra omkring 1900. Til sist ekskursen som går noko ut over den overordna tidsavgrensinga. I det følgjande underkapittelet skal eg gje ei meir utdjupande framstilling av desse kapitla.
Kapittel to må seiast å vere eit bakgrunnskapittel. Dette kapittelet tar for seg åra mellom 1810 og 1837. Dette var ein kontekst prega av at Noreg vart skilt politisk frå Danmark og innlemma i union med Sverige.
Parallelt føregjekk sterke nasjonalpatriotiske og demokratiske strømmingar i Noreg. Utgangspunktet for dette kapittelet er spørsmålet om kva førestellingar om tilhøvet mellom kristendom og nasjonalt sjølvstende som gjorde seg gjeldande hjå ‘grundtvigianarar’ i Noreg på
nasjonal utvikling med kristeleg teologi og praksis. Backhouse (2011) granska korleis filosofen Søren Kierkegaard kritiserte ‘kristelege nasjonalistar’ som biskop Hans Lassen Martensen og N. F. S. Grundtvig. Ifølgje Backhouse (2011: xi-xv, 21, 90), var Kierkegaard si innvending mot desse at kristendommen var relatert til individet og
‘nesten/naboen’ ikkje til grupper som folk, stat og nasjon. Backhouse si gransking er svært interessant og definisjonen hans av kristeleg nasjonalisme er lik den som brukast i denne avhandlinga. Samstundes vil eg i større grad framheve at også kristeleg nasjonalisme vart brukt og forstått som modererande instans overfor både sekulær og religiøs nasjonalisme, nettopp ved å poengtere behovet for kristeleg omvending hjå folket/nasjonen/staten sine medlemmar. Med dette meiner eg det er fruktbart med analytiske omgrep som liberal og konservativ etikk, positiv og negativ nasjonalreligiøsitet.
denne tida – eit nettverk som i hovudsak bestod av Grundtvig og eit knippe akademikarar. Granskinga viser at desse formulerte målsettingar om å gjere det norske folket i stand til å bevare sin kulturelle og politiske eksistens. Desse hadde ei overtyding om at samtida var prega av moralsk forfall, og at forbetringa var å finne i kristeleg omvending. Kjernen i deira førestellingar var ei oppfatning om at kristeleg gudstru og religiøsitet var ein nødvendig føresetnad for nasjonalt sjølvstende. Sagt med deira eiga terminologi; gudsfrykt gav folkekraft. Når dei freista å opplyse folket om denne samanhengen, uttrykte dei kristeleg nasjonalisme, og dei deltok slik i det offentlege rom som teokratiets folkelærarar.
Kapittel tre overlappar det føregåande. Framstillinga her tar for seg eit tidsrom som strekkjer seg frå år 1837 til og med år 1870. Konteksten som vert framheva spesifikt, er den demokratiske tendensen i både Danmark og Noreg som opna for ‘folket’ som politiske deltakarar. Spørsmålet som blir stilt, er som følgjer: vart den kristelege nasjonalismen, slik han vart framstilt i førre kapittel, vidareført i denne perioden? Framstillinga viser at svaret på dette spørsmålet er innfløkt. Frå og med 1830-talet presenterte Grundtvig ein meir ‘liberal’ etikk enn før, noko som gjorde seg gjeldande ved argumentasjon for å utvikle og opplyse folket sine ibuande krefter, heller enn formaningar om å innordne seg etter Guds vilje og lov. Samstundes var fokuset stadig kristeleg forankra. Denne spenninga mellom konservative og liberale element vart vidareført i arbeidet for folkeopplysning i Noreg, først hjå Ole Vig på 1850-talet, deretter hjå dei første folkehøgskulelærarane på 1860-talet. Framstillinga i dette kapittelet viser at denne perioden kan omtalast som dei kristelege nasjonalistane sitt liberale avansement, dette fordi det vart lagt vekt på å utvikle folk og menneske sine ibuande potensiale gjennom sekulær-nasjonal og folkeleg opplysning. Samstundes var det konservative perspektivet gjeldande, ikkje minst gjennom Ole Vig, men også hjå Olaus Arvesen. På dette kontekstuelle bakteppet vart den andre
folkehøgskulen eit tydelegare alternativ, gjennom Christopher Bruun sin
‘reint’ nasjonale inngang til folkehøgskuleverksemda.
Kapittel fire tar opp tråden der det føregåande sluttar og stiller spørsmål om kvifor folkehøgskulane var møtt med kritikk i 1870-åra, og korleis folkehøgskulelærar responderte på denne. Framstillinga tar for seg dette tiåret og fokuserer på innvendingar som var reist mot folkehøgskular i Noreg. I første rekkje mellom kritikarar stod den unge teologen Jakob Sverdrup. Gjennom fleire tekstar refsa Sverdrup grundtvigianarar og folkehøgskular for å gjere det nasjonale til avgud og for å undervurdere menneskenaturen sitt syndige og vonde potensiale. Sverdrup presiserte at det nasjonale var av det gode, men berre viss det nasjonale bygde på kristeleg grunn. Dette var kristeleg nasjonalisme, med konservativ etikk.
Sverdrup sine refsingar og korreksjonar spelte inn i debattar mellom folkehøgskuleaktørar i Noreg. Samstundes presenterte styresmaktene skuleinstitusjonar som medførte konkurranse for folkehøgskular.
Folkehøgskulelærarar publiserte i desse åra skrifter der dei gjorde greie for verksemda si. Her står boka Folkelige Grundtanker av Christopher Bruun i ei særstode. Kapittelet avsluttar med ein gjennomgang av denne og viser at ho kan lesast som ein tekst som syntetiserte den kristelege nasjonalismens konservative og liberale etikk. Kapittelet viser at perioden mellom 1870 og 1880 under eitt kan karakteriserast som dei kristelege nasjonalistane sin nasjonaldemokratiske moderasjon. Denne vart først og fremst leia av Jakob Sverdrup, og han vart gradvis omfamna av Christopher Bruun og krinsen ved folkehøgskulen Vonheim.
Kapittel fem er det siste empiriske kapittelet. Dette tar for seg perioden mellom 1884 og 1905. Den sentrale konteksten som løftast fram her, er den demokratiske og nasjonale mobiliseringa. For det første dei indrepolitiske stridane mellom Venstre og ‘embetsmannsstaten’, ordskifte mellom fraksjonar innanfor Venstre, samt spørsmål angåande unionen med Sverige. Spørsmålet her er om den kristelege nasjonalismen som gjorde seg gjeldande i folkehøgskular, vart vidareført i norskdomsrørsla frå og med 1890-talet. Framstillinga viser at debatten
omkring statleg diktarløn til Alexander Kielland manifesterte eit internt skilje mellom folkehøgskulelærarar i Noreg. Med dette skiljet gjekk den eine sida tydeleg inn på ein konservativ kristelege nasjonalisme, medan den andre sida vart samanfallande med ein breiare nasjonal liberalisme.
Framstillinga granskar i hovudsak konservative kristelege nasjonalistar, og viser at desse utgjorde ei organisatorisk påverknadskraft i Noreg gjennom 1890-talet og fram til og med året 1905. For desse var målsettinga å opplyse den norske offentlegheita om at deira kristelege omvending var fundamentet som det nasjonale sjølvstendet måtte byggjast over. Verksemda til desse kristelege nasjonalistane hadde i seg argument og overtydingar om at kristendom gav norskdom. Ingen hadde større betydning for den kristelege nasjonalismen i Noreg omkring 1900 enn Christopher Bruun. Gjennom fleire ytringar fokuserte Bruun på at religiøs omvending måtte føreliggje for å trygge nasjonalt sjølvstende.
Samstundes vart unionsoppløysinga prega av ei brei semje om at Gud allereie viste sin velvilje i den nasjonale frigjeringa frå unionen. Bruun var ein av svært få som opponerte mot dette. Derfor konkluderer eg med at positiv nasjonalreligiøsitet var eit allment fenomen i 1905, medan Bruuns negative nasjonalreligiøsitet var eit marginalisert standpunkt.
I ein ekskurs følgjar eg opp Bruun-tråden frå året 1905. Eg stiller spørsmål ved kvifor Bruun fekk stor popularitet gjennom dei to første tiåra av 1900-talet. Han fekk mellom anna to festskrift dedikert til seg. I denne ekskursen peikar eg på fleire sentrale aktørar i norskdomsrørsla, og viser at desse meinte samfunnet og det norske folk hadde behov for religiøs omvending. Hjå desse aktørane vart Christopher Bruun framheva som føredøme framfor nokon, fordi han hadde levd som og vist at profetoppgåva var relevant for moderne samfunn. Framstillinga viser dermed at den kristelege nasjonalismen, særleg med sin agrare form, gjorde seg gjeldande i Noreg fram til mellomkrigstida. I dette landskapet vart det å vere profet eller teokratiets folkelærar løfta fram som eit ideal som det var behov for i folket, viss dette folket skulle få
Guds velvilje og krefter til å trygge sitt nasjonale sjølvstende overfor indre og ytre trugslar.
Kapittel seks er avhandlinga sitt avslutningskapittel. Her vil eg presentere samandrag av granskinga si tilnærming, funn og konklusjonar. Deretter vil eg drøfte desse opp mot tidlegare forsking på norsk nasjonalisme og nasjonsbygging gjennom 1800-talet. På bakgrunn av funna og tidlegare forsking presenterer eg eit forslag om at teokratiske overtydingar og kristeleg nasjonalisme har blitt undervurdert i tidlegare vurderingar, og ikkje minst korleis folkehøgskular, og lærarar som verka i desse, vidareførte og vidareutvikla kristeleg nasjonalisme i Noreg.
Avslutningsvis peikar eg på område, emne og tilnærmingar som kan vere høvelege utgangspunkt for meir forsking.