• No results found

2 Gudsfrykt og folkekraft

2.2 Geistlege lærarar for kongen og folket

2.2.2 Noreg etter bibelsk modell

Ordskiftet med Niels Treschow og definisjonane av rasjonalismen som fiendar av kyrkja, folket og kristendommen, vart vidareførte inn i 1830-talet. Med rette hevda Einar Molland at Wexels, i etterkant av ordskiftet med Treschow, vart «langt mer en eksponent for luthersk kirkelighet enn for grundtvigianisme».469 Eit ambisiøst tiltak i denne leida frå Wexels si side var etableringa og redigeringa av Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie.470 I den første årgangen av dette tidsskriftet bidrog både Wexels og Hesselberg med samtidsaktuelle tekstar. I føreordet presenterte Wexels ei legitimering av føretaket: Samtida hadde behov for eit tidsskrift som kunne fremme den kristne trua i det «elskede

466 Hesselberg 1829: 75-76.

467 Hesselberg 1829: 78. Kursiv i original. Hesselberg (1829: 81) priste verksemda til Hauge og haugianarane eksplisitt, fordi han meinte desse viste ein positiv reaksjon til religiøst forfall.

468 Molland 1979a: 128; Skrondal 1929: 64; Aarflot 1967: 316.

469 Molland 1979a: 129.

470 Molland (1979a: 113) omtalte dette tidsskriftet som det første litterære forum for teologi i Noreg.

fædreland» og gjennom vitskap og «Herrens Kraft» forsvare og oppbyggje kristendommen og kyrkja mot «indvortes og udvortes Fiender».471 Denne viljen til å definere fiendar vart deretter spesifisert:472 Gjennom dei føregåande tiåra hadde nemleg filosofar, vantru og rasjonalistiske skriftfortolkarar hatt overtaket på kristentrua og brote ned kyrkja. Følgjeleg hadde tidsskriftet ein intensjon om å ta til åndeleg forsvar mot desse fiendane, og Wexels presiserte at han som redaktør berre ville inkludere tekstar som stod «paa christelig Grund».473

Relasjonen mellom kristendom og nasjon vart løfta fram av Wexels i ein artikkel om det teologiske fakultetet. Her berømte han denne institusjonen og viste til Grundtvig sin Verdens Krønike, nærare bestemt det avsluttande håpet om at ‘høgskulen’ i Noreg skulle bli eit gudshus.474 Åra etter etableringa hadde vist at Grundtvig sine forventningar hadde vist seg å vere for store, meinte Wexels, men la til at grunnen ikkje var at forventninga var grunnlaus, men rett og slett at Gud ikkje hadde late det skje. Det som var sikkert, hevda Wexels, var at samtidas

«antichristelige Aand» hadde funne seg til rette ved dette universitetet.475 Wexels forsikra om at Hersleb og Stenersen hadde gjort ein framifrå innsats med å formidle den ‘sanne’ kristendommen ved det teologiske fakultet; gjennom vitskap hadde dei gjeve kyrkja «Folke-Lærere», lærarar som var overtydde om at mennesket måtte få Guds nåde og erkjenne at Jesus løyste ut syndene. Desse prestane og folkelærarane gjekk til kamp mot kyrkja sine fiendar. Ved å gjere dette hadde høgskulen vore ei støtte for Gud sitt rike i Noreg, understreka den

471 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: IV-V.

472 Jf. Schmitt 2007: 42.

473 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: VII. Kursiv i original.

Wexels uttalte at han ville utdjupe uttrykket ‘kristeleg grunn’ i den første artikkelen. I denne gjorde han det klart at det var dåpspakta som danna kristendommen sitt grunnlag, og at denne fungerte som forsvar mot rasjonalismen. Dette var eit poeng med likskapar til Grundtvig sitt ‘skifte’ i 1825 (sjå note 432 og 433).

474 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 129.

475 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 129.

tidlegare studenten.476 Dermed kunne Wexels slå fast at berre Gud visste om Grundtvig sitt håp var eller ville bli oppfylt, men at det likevel kunne konstaterast at institusjonen hadde utdanna ei «vakker Samling af unge Mænd» som ville sikre at kristenlivet ville vakne hjå folket i Noreg.477 Det var altså tale om ei gruppering av teologar, som skulle forsvare kyrkja mot fiendar og gjere folk og fedreland kristelege, og dette var ei verksemd som skapte ein tiltalande mann, og som rimelegvis kan karakteriserast som maskulin kristendom, men som på eit meir overordna nivå var eit aspekt ved kristeleg nasjonalisme.

Det er uvisst om den neste artikkelen vi skal sjå på var meint som ei forlenging av Wexels’ ros av prestane frå det teologiske fakultetet. I alle høve tok denne teksten for seg prestane sitt samfunnsengasjement.

Tittelen var Bemærkninger, vedkommende Præsten i vor Tid, og i vort Fædreneland, og forfattaren var Wexels sin intellektuelle våpenbror mot Treschow, nemleg Iver Hesselberg. Her vart det argumentert for at prestane burde ha eit nært tilhøve til menigheita, delta i det offentlege liv og i det heile tatt ta folket sin vilje til etterretning.478 I tillegg vart det presisert at prestane skulle oppdatere seg på kva som føregjekk i samfunnet omkring seg, fordi dei burde følgje med i folket sin framgang i opplysning og kunnskap, for slik å bevare offentlegheita sin aktelse.479 Prestane måtte altså freiste å vere legitime autoritetar i folket sine auge.

Preikene burde begeistre og oppbyggje menigheita og late folket få seie sin dom over endringar i lære- og salmebøker – alt med blikk for målsettinga om å bevare «Folkets religiøse sind». Dette presiserte

476 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 130-131.

477 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 133.

478 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 1. Hesselberg argumenterte gjennomgåande mot Nicolai Wergelands bok Fjorten Paragrapher.

Denne boka meinte Molland (1979a: 45) var eit verk som indikerte at Wergeland kom i «motsetning til den mer ortodokse tidsånd».

479 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 12. Kursiv i original.

Hesselberg (1833: 14) lovpriste tilhøva under dei to lærarane ved Universitetet. Slik var både Hesselberg og Wexels nøgde med det teologiske fakultetet under Hersleb og Stenersens leiarskap.

Hesselberg var svært viktig, fordi religiøsitet skapte moral og dygder som sikra eit høveleg levesett og politisk fridom: «uden hvilken det sunde Folkeliv ikke kan bestaae, eller den os kjære Frihed betrygges».480 Med andre ord var folket si gudstru forstått som den primære og mest nødvendige føresetnad for at folket kunne trygge sitt politiske sjølvstende.

I Hesselberg sine auge hadde presten plikt til å ta del i samfunnet som medborgar og skulle formidle kristendommen i folket samstundes som han oppførte seg som ein «christelig-liberal Statsborger».481 Derfor skulle presten freiste å arbeide for at folket hadde den «Aand» som «næst Gud» var den beste vaktaren av grunnlova og forfatninga.482 Slik var kristendommen noko som bygde opp under folket som avgrensa og suverent politisk fellesskap. Samstundes var det eit atterhald ved at det var Gud som hadde størst betydning. Folket var ikkje slavar som i tida under mellomalderkongen Harald Hardråde, og grunnen til dette var kristendommens «Frimodighed og Retsindighed».483 Den kristne religionen si politiske betydning vart understreka ved at Hesselberg slo fast at ingenting skapte eit meir sløvt og likesælt folk enn «Ringeagt» for Guds ord, og denne innsikta skulle prestane påpeike og formane. Dette var noko som var innlysande, og som vart gjort gyldig i fleire døme frå Bibelen, og då særleg i Det gamle testamente: «hvorledes Mangel paa oprigtig Gudsfrygt leder til Trældom.»484 Frykta for Gud var altså ein kvalitet som sikra politisk fridom, og bibeltekstane var slik forstått kjelda som legitimerte og viste at dette var ein aktuell politisk modell.485

480 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 19.

481 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 26. Kursiv i original.

482 Hesselberg 1833: 26. Kursiv i original. Med referanse til eit dikt tatt frå Grundtvig si omsetjing av Heimskringla, takka Hesselberg (1833: 26-27) for at samtida ikkje var den same som tida til Harald Hardråde.

483 Hesselberg 1833: 26.

484 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 27. Kursiv i original.

485 Jf. Smith 2015: 405, 411.

Hesselberg understreka at prestar ikkje skulle politisere i preika, men ved å formidle kristendom vart det skapt næring for borgardåd, samt ofring av seg sjølv på vegne av fedrelandet, og presten skulle stå fram og vise seg som statsborgarleg føredøme og i det heile tatt «lide ved Folkets Trang.»486 Med dette var det liten tvil om kva som var Hesselberg sitt presteideal; desse skulle vere både statsborgarar og folkelærarar som forkynte Guds ord og lærte folket at deira kristelege gudstru var føresetnaden for at fedrelandet hadde oppofrande borgarar som kunne forsvare fridommen og sjølvstende til det nasjonale, politiske fellesskapet.

Hesselberg levde etter sine overtydingar og fekk bevise at han som prest assosierte seg med ‘folket’. I Hesselberg sine preiker og offentlege ytringar, ser vi at han freista å vere folkelærar og at han formidla det

‘politiske’ potensiale i kristendommen. Hesselberg vart prest i Aker i 1835 og viste allereie i innsettingspreika at han ville fortelje og formane menigheita si at dei som borgarar, ville styrke den politiske fellesskapen i kraft av frykta for Gud: «vort Fædreneland bestyrkes ved trofaste Borgeres ærlige Gudsfrygt, der ledsages af Ordets Stjerne gjennem Livet».487 Som vi har sett i det føregåande, var dette eit sentralt poeng for kristeleg nasjonalisme, og eit poeng som Hesselberg slutta seg til utan atterhald. Hesselberg skulle snart bli engasjert i ein meir omfattande konflikt. Konteksten var stortingssesjonen i 1836. Denne vart brått oppløyst av kongen den 8. juli 1836.488 Berre to dagar etter denne hendinga heldt Hesselberg ei preike i kyrkja si som skapte furore, fordi det vart oppfatta at han kritiserte kongen og slik talte politikk frå preikestolen.

Truleg for å forsvare seg mot skuldingar, fekk Hesselberg publisert den omtalte preika. I denne viste han at han tolka handlinga frå kongen som ein trugsel mot det norske folket. Hesselberg innleia preika med å slå fast

486 Tids-Skrift for kirke-krønike og christelig-Theologie 1833: 28. Kursiv i original.

487 Hesselberg 1837b: 11.

488 Johansen 2019: 332; Seip 1997a: 158.

at eit folk med både gudstru og rettferdssans ville inneha ei ånd som gav dei «Beskjærmelse» overfor trugslar frå jordiske makter.489 Presten refererte til hendingane som nyleg hadde skjedd i Stortinget, og slo fast at dei som gjekk til kyrkja etter oppløysinga, gjorde dette for å få gudsfrykt, kjærleik for rett og sanning, samt sjelsstyrke.490 I ein note, inkludert i den prenta utgåva, opplyste presten at han ved dette punktet i preika bad om at Gud ville sørge for å «sætte sin Englevagt paa vore Grændser, bevare sit Rige imellem vore Fjelde og velsigne de hjemdragende Storthingsmænd med sin Fred.»491 Med dette gjekk Hesselberg med andre ord langt i å antyde at Gud kunne halde ei velvillig og tryggande hand over det norske folket som ein politisk fellesskap.

Såleis antyda Hesselberg at folket og kongen hadde sjølv eit moralsk ansvar som måtte oppretthaldast viss dei skulle få nyte godt av Guds velvilje og beskyttelse,492 og i relasjon til dette viste han vilje til å slå fast at det fanst fiendar som potensielt kunne fornærme folket som politisk fellesskap.493

Slik vart ‘læresetninga’, som Hesselberg tidlegare hadde påpeika, om at gudsfrykt var samfunnet si sikring, brukt aktivt i ein heilt konkret dagspolitisk situasjonen. Bibelen fungerte dermed som referanseramme og som politisk modell:494 Hesselberg viste til farisearane for å vise at det fanst dei som følgde ytre lover, men som i sitt indre var rotne, syndige og bedragarar som villeia folket.495 Den einaste løysinga var Guds nåde, og gjennom denne kunne menneska gjere godt utan skryt, hyklarskap og stoltheit.496 Med dette utgangspunktet hadde Hesselberg lagt ein bibelsk-politisk premiss. Dette vart med eitt langt meir kontroversielt når han tok fram eit dagsaktuelt perspektiv. Han avrunda nemleg med å oppfordre

489 Hesselberg 1836: 5.

490 Hesselberg 1836: 7.

491 Hesselberg 1836: 7. Kursiv i original.

492 Jf. Smith 2015: 406-411.

493 Jf. Schmitt 2007: 42, 44.

494 Jf. Smith 2015: 405, 411.

495 Hesselberg 1836: 8-11.

496 Hesselberg 1836: 14.

alle til å arbeide og ofre seg IRU IHGUHODQGHW IU\NWH *XG RJ ©޵ UH .RQJHQ޵ª0HQWLOGHWWHVLVWHSRHQJHWI¡\GGHKDQWLOHLSUHVLVHULQJPHG stor betydning: nemleg ved å mane til bøn om at Gud ville verne kongen mot rådgjevarar «der, som Israels vanartede Øverster, see mere paa egen Ære og Fordeel end paa Folkets Vel og Lovenes Bud». Fekk derimot kongen gode rådgjevarar, var Hesselberg overtydd om at kongen ville bli ein «Skjærm» over både folket og lova.497

Det kan dermed seiast at Hesselberg freista å rette sin kritikk til Karl Johan sine rådgjevarar, og antyda at desse var som farisearar, noko som då stod i eit negativt lys all den tid han hadde skildra slike som bedragerske syndarar.498 Kongen var altså legitim viss han følgde og etterkom den guddommelege lova, og dermed heller ikkje vart villeia av rådgjevarar – dette var med andre ord eit hovudpoeng for den politiske modellen om kongedømme i Bibelen.499 Hesselberg avrunda preika med å formane alle at kristeleg tru ville medføre at Gud gav sitt vern mot farar.500 Hesselbergs kristelege nasjonalisme hadde utvilsamt eit radikalt aspekt, fordi alle menneske, inkludert kongen, måtte innordne seg Guds lov og vilje – teokratiet. Det er med andre ord forståeleg at Hesselberg si preike kunne bli oppfatta som at han politiserte frå preikestolen, men som vi har sett ovanfor, meinte Hesselberg at kristendommen i seg sjølv hadde politiske implikasjonar, og det var nettopp slike implikasjonar han tok til orde for i preika i samband med oppløysinga av Stortinget sommaren 1836.

Hesselberg vart utsett for massiv kritikk. Den mest prominente kritikaren var diktaren Johan Sebastian Welhaven.501 Førstnemnde responderte ved

497 Hesselberg 1836: 16.

498 Hesselberg aktualiserte ved denne preika eit etablert retorisk grep: Kritikk retta mot kongen sine rådgjevarar kunne vere meint som indirekte kritikk av kongen – ein strategi som Glenthøj (2012: 163) har vist vart brukt i Noreg overfor Karl Johan.

499 Jf. Smith 2015: 406-410.

500 Hesselberg 1836: 16.

501 Skrondal 1929: 74-75, 76; Thorkildsen 1996: 75.

å forfatte skriftet Christelig Liberalisme, publisert i oktober 1837.502 I denne vart det gammaltestamentlege perspektivet løfta ytterlegare fram i synsfeltet, og det er i lys av hendingane i 1836 svært interessant at Hesselberg fokuserte på kongedømet sin legitimitet i det gamle Israel.

Presten viste til det fjerde bodet og slo fast at dette betydde at fedrelandet og borgarlivet vart sterkt gjennom lydnad mot foreldra.503 Vidare proklamerte Hesselberg at Det gamle testamente viste eit «reent Demokrati», og fordi boka også var ei guddomleg openberring, var den eit mønster med overføringsverdi til andre folk, og då særleg som ein kontrast til absolutismen (les. eineveldet) hjå kristne folk.504 For å grunngje demokrati løfta Hesselberg fram teokratiet som noko som langt meir allment. I Hesselberg si tolking var teokrati nemleg forstått som Gud si allmenne styring av verda. Dette var eit prinsipp som presten la fram som ei læresetning:

At Lasten og Ugudeligheden har sine visse Følger, nærmest i Slappelsen af Folkekraften; at Gudsfrygten er Folkeaandens reneste Kilde, Oplysning og Dannelse nødvendige Betingelser for et Folks Frihed og Selvstændighed: hvor kjendeligt er dette, ved synlige Allmagtens Fingerpeeg, udhævet i Aabenbaringsfolkets Historie!505

Slik forstått var teokratiet ei kjensgjerning som gjorde seg gjeldande i politiske tilhøve mellom menneske, folkeslag og Gud. Med andre ord var eit folk sin styrke noko som avhang av tru og frykt for Gud. Mangla denne, mista folket si kraft. Dette var teokrati, altså Gud sitt styre av verda, og jødefolket hadde vist dette i praksis. Dette var eit sentralt

502 Skriftet vart annonsert i Morgenbladet 17.10.1837. Dagen etter opplyste Hesselberg i ein notis at skriftet var hans «oprigtige Overbeviisning», og at han ikkje hadde høve til å forlenge ordskiftet vidare (Morgenbladet 17.10.1837). Ifølgje Skrondal (1929: 76) følgde Hesselberg Grundtvig i høve politisk-historiske vurderingar: «Som Grundtvig finn Hesselberg roti til absolutismen i romarveldet og striden millom liberalisme og despoti er ein strid millom kristendom og romardom.»

503 Hesselberg 1837a: 3-4.

504 Hesselberg 1837a: 5.

505 Hesselberg 1837a: 6.

aspekt ved den kristelege nasjonalismes konservative etikk, fordi den religiøse omvendinga var den nødvendige føresetnaden for at folket kunne vere eit avgrensa og suverent politisk fellesskap, altså ein nasjon.506 Dette nedvurderte dermed folket sine moglegheiter til å realisere nasjonalt sjølvstende med eiga kraft. Berre Gud gav folket slik kraft. Såleis vart nettopp gudsfrykta kjelde og årsak som gav eit folk politisk styrke, noko som i Hesselberg si framstilling heilt eksplisitt vart kalla for teokrati, altså Gud si styring av menneske og folk på jorda.

Sidan teokratiet var allment og gjeldande for alle folk, viste Hesselberg til at bøkene frå den hebraiske bibelen viste kjensgjerningar og politiske modellar som var relevante og overførbare til moderne og kristelege folkeslag.507

Det var full likskap for lova som Moses fekk, og derfor var statsforma til Israel republikansk utan behov for ein konge.508 Som kjent endra dette seg under leiarskapet til dommarprofeten Samuel, og folket fekk då ønskje om å få ein konge. Og årsaka til dette, meinte Hesselberg, var

«Folkets aftagende Gudsfrygt», og utdjupa at frykta for Gud var foreina med den «Sædernes Reenhed» som var nødvendig for eit reint republikansk styre.509 Med andre ord meinte Hesselberg her at teokratiet var gjeldande for alle, og at om denne var følgd av eit folk, ja, då var dei eit demokrati/ein republikk. Med dette impliserte han at kongedømmet var eit resultat av at folket mista frykta for Gud og dermed vart så umoralske at dei ikkje makta å bevare demokratiet/republikken, og hadde dermed også gjort opprør mot teokratiet.

Desse tankane var relevante for samtida, og det var her Hesselberg fann plass til sin ‘kristelege liberalisme’: Liberalismen var nemleg synonym for folkeviljen, og denne var eit produkt av teokratiet, fordi sistnemnde

506 Jf. Anderson 1996: 19.

507 Jf. Smith 2015: 411.

508 Hesselberg 1837a: 8.

509 Hesselberg 1837a: 8.

skapte det moralske fundamentet som liberalismen var bygd på.510 Jesus var den «ædleste Folkeven» og ville vende folket bort frå umoral.

Gjennom fråfall frå Gud si lov, hadde folket blitt trælar under Romarriket.511 Med andre ord hadde altså jødane synda mot den teokratiske lova om at tru og frykt for Gud gav kraft og styrke, og Jesus ville vende dei tilbake til denne innsikta. Derfor vart kristendommen kjelda for undertrykte folk sin kamp mot Romarriket, og dette var igjen ein kamp mellom liberalisme og absolutisme.512 Gjennom den katolske kyrkja var den kristelege liberalismen forderva. Reformasjonen hadde delvis reist den opp igjen, men han var låst til fyrstar med absolutt makt.

Den franske revolusjonen hadde forkasta absolutismen, men hadde tatt ei ukristeleg retning.513 Etter denne historiske gjennomgangen slo Hesselberg fast at det var teokratiet og kristendommen som gjorde timeleg forbetring og framsteg mogeleg, men berre viss «Folkemassen»

vart omvend til kristendommen, fordi all opplysning og kultur utan kristendom var «blotte Palliativer»,514 altså lindring av symptom utan å råke kjelda og opphavet for lidinga.

På denne politisk-teologiske og historiske bakgrunnen avrunda Hesselberg skriftet med å kommentere samtida. Han tolka hendingane i 1814 og grunnlova som eit resultat av Gud si styring, altså teokratiet, og ville derfor at grunnlovsdagen skulle markerast med andakt.515 Mot kritikarar av preika i 1836 forsvarte han seg med å vere tenar og medlem av folket, og at det var ein prest si plikt å identifisere seg som både liberal og demokrat, og dette definerte Hesselberg som følgjer:

510 Hesselberg 1837a: 10.

511 Hesselberg 1837a: 13.

512 Hesselberg 1837a: 15.

513 Hesselberg 1837a: 14-18.

514 Hesselberg 1837a: 21.

515 Hesselberg 1837a: 22.

Det er Folkevillien og dens levende Ytring, alene bunden og tøilet ved Grundloven, jeg mener; og denne Frihed ønsker jeg ordnet og ledet af Christendommens Aand, som er Guds Aand.516 Med andre ord var den kristelege gudstrua føresetnaden for at folkeviljen både kunne gjere seg gjeldande, og at denne var avgrensa. Slik som i preika året før avslutta Hesselberg med ei drøfting av kvifor det måtte gjevast bøn for kongen. Kongen stod ikkje over lova, men var vaktaren av ho, derfor skulle det bedast for at kongen var skjerma frå synder og dårlege rådgjevarar. Den beste sikringa mot at makthavaren heva seg over lova, var at han var kristeleg og dermed vart «den reneste Demokrat» ved å ofre viljen og makta si for lova og det allmenne beste.517 Slik viste Hesselberg at ein konge kunne aksepterast, men berre viss kongen var lovbunden. Dette var altså ei forståing av monarkiet som var heilt etter bibelsk modell.518

Det er Folkevillien og dens levende Ytring, alene bunden og tøilet ved Grundloven, jeg mener; og denne Frihed ønsker jeg ordnet og ledet af Christendommens Aand, som er Guds Aand.516 Med andre ord var den kristelege gudstrua føresetnaden for at folkeviljen både kunne gjere seg gjeldande, og at denne var avgrensa. Slik som i preika året før avslutta Hesselberg med ei drøfting av kvifor det måtte gjevast bøn for kongen. Kongen stod ikkje over lova, men var vaktaren av ho, derfor skulle det bedast for at kongen var skjerma frå synder og dårlege rådgjevarar. Den beste sikringa mot at makthavaren heva seg over lova, var at han var kristeleg og dermed vart «den reneste Demokrat» ved å ofre viljen og makta si for lova og det allmenne beste.517 Slik viste Hesselberg at ein konge kunne aksepterast, men berre viss kongen var lovbunden. Dette var altså ei forståing av monarkiet som var heilt etter bibelsk modell.518