Nordmenn mot finlappar og lukkefreistarar

Grundtvig vitja Noreg for første og siste gong i samband med det skandinaviske studentmøtet i Kristiania sommaren 1851. Historikar Ruth Hemstad har påvist at møta mellom skandinaviske studentar var storhendingar, og at desse var meir ideologisk prega enn andre

skandinaviske møte og arrangement.⁶⁵⁶ Dette poenget kan overførast til møtet i Kristiania, ikkje minst fordi Grundtvig deltok og kasta glans over aktivitetane. I dette høve definerte Grundtvig fiendebilete. Den sentrale kontekstuelle ramma for møtet var krigen mellom Danmark og Tyskland om herredømmet over Slesvig, som hadde byrja i 1848 og slutta på nyåret 1851. Ei anna sentral hending i desse åra var revolusjonane i europeisk land og den norske Thranerørsla. Under eitt kan det seiast at denne konteksten bidrog til å legitimere overtydingar om at dei skandinaviske folka måtte forsvare seg mot fiendar. Dette var i alle fall eit argument som vart brukt for å få Grundtvig til å delta ved den føreståande tilstellinga.

I invitasjonen send til Grundtvig, vart det slått fast at studentmøtet føregjekk i lys av krigen mellom Tyskland og Danmark, og at føremålet med møtet var å styrke Nordens samhald og utvikling; «hvad enten de haandgribelige Vaaben for det første skulle hvile eller værge, kræver levende aandeligt nordisk Fælledsskab.»⁶⁵⁷ Det var med andre ord eit ønskje å skape samhald og kampvilje, i både fysisk og åndeleg forstand.

Det nordiske fellesskapet var slik forstått som ein viktig føresetnad om det skulle bli nødvendig å forsvare Norden med vald. På dette grunnlaget vart Grundtvig invitert, i kraft av å vere den personlegdommen som hadde arbeidd mest for Nordens sjølvstende, opplysning og utvikling.⁶⁵⁸ Av dette ser vi at studentane i Noreg sette Grundtvig sine standpunkt høgt, samt at dei truleg meinte at han kunne verke inspirerande for deltakarane. Grundtvig takka ja til å delta,⁶⁵⁹ og med dette vart det gjort klart for hans første og siste vitjing til Noreg. På dette tidspunktet hadde bøndene og bondekulturen fått ein meir prominent posisjon i Grundtvig

656 Hemstad 2008: 50, 51.

657 Brev frå Friis til Grundtvig 13.05.1851. I: Christensen og Grundtvig 1926: 513-514.

Friis var lærar ved Kristiania Katedralskule, seinare lærar ved Nissens skule og frå 1858 rektor ved Kristiansand Katedralskule (Aas 1924: 200).

658 Brev frå Friis til Grundtvig 13.05.1851. I: Christensen og Grundtvig 1926: 513-514.

659 Brev frå Grundtvig til Studentersamfundet 20.05.1851. I: Christensen og Grundtvig 1926: 514-515.

si forståing av det nasjonale. Ifølgje historikar Johanne Marie Langkjær var denne tendensen gjeldande hjå Grundtvig i 1840-åra: «nu er det for alvor bonden, der udgør det ægte danske folk og grundlaget for den ægte nye folketid.»⁶⁶⁰ Denne trua på bøndene gjorde seg også gjeldande i ytringar som Grundtvig leverte i samband med møtet i Noreg.

I etterkant av møtet gjorde Grundtvig greie for opphaldet sitt i ein rapport som han prenta i tidsskriftet sitt – Danskeren.⁶⁶¹ Her slo han fast at nordisk kontakt verka positivt for å byggje eit felles åndeleg vern mot ytre fiendar: «saa de i Sammenstød med de Fremmede staaer Last og Brast med hinanden».⁶⁶² Det var med andre ord viktig at dei nordiske folka vart definerte og oppfordra til å samle seg saman mot sine felles fiendar.⁶⁶³ For Grundtvig var studentmøtet i Noreg eit bevis på at den nordiske ‘livskrafta’ framleis var gjeldande.⁶⁶⁴ Slik kan det seiast at Grundtvig vekta ein liberal etikk i sin nasjonalisme, fordi han fokuserte på å realisere folket sine ibuande krefter for å sikre nasjonal styrke og sjølvstende.

Trugsel- og fiendebiletet til Grundtvig vart utdjupa i ein tale levert i samband med ei utflukt til Ringerike nord for Kristiania. Slike utflukter var eit typisk trekk ved slike møte,⁶⁶⁵ og dette arrangementet var altså ikkje noko unntak. Ifølgje teksten som Grundtvig fekk prenta i Danskeren, hadde folkelivet som utspann seg på landsbygda utanfor hovudstaden, fått han til å minnast Heimskringla.⁶⁶⁶ Dette medførte atteroppliving av hans håp for «Norges Fremtid». I alle høve opplyste Grundtvig i sitt skriftlege attersyn, at han hadde ytra at slik som Heilag

660 Langkjær 2008: 37. Eit anna aspekt som opptok Grundtvig i slutten av 1840-talet, var tilhøvet mellom folkelighed og kristendom. Ifølgje Langkjær (2008: 38-40) freista Grundtvig å argumentere for både skilnad og samanheng mellom desse.

661 Grundtvig 1909: 294-311.

662 Grundtvig 1909: 296.

663 Jf. Schmitt 2007: 42.

664 Grundtvig 1909: 297.

665 Hemstad 2008: 50-51.

666 Grundtvig 1909: 305-306. Kursiv i original.

Olav gjorde småkongane til bønder, skulle bøndene no gjerast til «Smaa-Konger!».⁶⁶⁷ Uansett om dette var meint som ein metafor, er det lite tvil om at Grundtvig ville at bøndene skulle bli langt meir politisk tungtvegande enn kva som var tilfelle i samtida. I dette høvet kom han på nytt inn på behovet for folkeleg opplysning. Utan folkeleg opplysning ville prosessen med å gjere bøndene til småkongar medføre potensiell fare, men den var like fullt ønskjeleg: «naar Folkeligheden skal seire og Riget Blomstre».⁶⁶⁸

Grundtvig la slik fram ei forståing som bygde på ei overtyding om folkeleggjering og myndiggjering av bøndene gjennom opplysning.

Dette meinte han var den nødvendige føresetnaden for at nordmenn skulle makte å forsvare seg mot ytre fiendar: «Det er ogsaa paa den høie Tid, at dette skeer, hvis ikke Nordmænds herlige Odel skal blive et Bytte for Finlapper, Skrællinger og fremmede Lykkefristere».⁶⁶⁹ Med dette definerte Grundtvig fleire fiendar for nordmennene, og då i hovudsak utanforståande folkeslag og menneske ute etter å ta rettar og ressursar frå nordmennene. Dette var altså fiendebiletet som Grundtvig delte for sine tilhøyrarar på studentmøtet, og lesarane av tidsskriftet sitt. Det er rett, som historikar Øystein Sørensen framheva, at norsk nasjonalisme på 1800-talet i hovudsak bygde opp avgrensingar mot Sverige og Danmark,⁶⁷⁰ men også langt mindre folkeslag vart altså definert som mogelege fiendar.⁶⁷¹

Grundtvig hadde hatt meir på hjarte i talen på Ringerike og utdjupa at realisering av ‘folkeånda’, ville gjere at nordmenn makta å forsvare seg.

Kva innhald hadde dette omgrepet? I dette høvet er det tydeleg at omgrepet var meint som ein metafor for folket sin vilje til å realisere

667 Grundtvig 1909: 306. Kursiv i original.

668 Grundtvig 1909: 306. Kursiv i original.

669 Grundtvig 1909: 307. Kursiv i original.

670 Sørensen 1997: 14.

671 Med åtvaringane mot finlappar gav Grundtvig stønad til dagsaktuell statspolitikk.

Som påpeika av Sørensen (2001: 281) fekk fornorskingsprosessen overfor samar og finnar sitt gjennombrot i Noreg omkring 1850.

kulturelle særtrekk og politisk styrke som gjorde det distinkt frå andre folk. Grundtvig argumenterte nemleg for at «Folke-Aanden» måtte underbyggast med «Almue-Dannelse», og presiserte at dette var tiltak som var nødvendige for å unngå at Noreg vart «Tumleplads for et nyt Sæt Bagler og Birkebeiner». Årsakene til denne borgarkrigsassosiasjonen var raskt konkretisert til den gryande arbeidarrørsla i landet: «de saakaldte Arbeider-Foreninger, hvis Ledere kan hedde Maare, Traner eller Vildgiæs».⁶⁷² Såleis vart det tydeleg at Grundtvig meinte at nordmenn også hadde sine indre fiendar, og med Marcus Thrane i spissen, fanst det ein situasjon som kunne skape ny borgarkrig i Noreg.⁶⁷³ I dette, etter talarens oppfatning, svært så dystre landskapet skulle bøndene ha ein stabiliserande funksjon. Grundtvig gjekk nemleg rett over til å argumentere for behovet for å danne ein myndig bondestand:

en ædel, kiæk og oplyst Bondestand, som har Retten og føler baade Lysten og Kraften til at hævde sig Fædernelandet som sin Odel, og at giøre det til ޵Storverks޵ nordiske Hjemstavn!⁶⁷⁴ Her ser vi at Grundtvig meinte bondestanden skulle bli edle, opplyste og bevisste på sin rettmessige eigedom av fedrelandet. Vidare ser vi at han meinte at bøndene skulle realisere sine krefter slik at fedrelandet nådde ei ny stordomstid. Det var med andre ord ikkje små håp og ønskje som Grundtvig kopla til bondestanden i Noreg. Sett i lys av fiendebiletet som han nyleg hadde definert, er det rimeleg å seie at Grundtvig meinte at odelsbøndene kunne og burde vere eit forsvarsverk mot eksistensielle trugslar utanfrå, så vel som innanfor Noreg sine grenser. Bondestanden var altså gruppa som den politiske fellesskapen i Noreg burde tuftast på.

Men med dette sa ikkje Grundtvig at bondestanden var god nok som han

672 Grundtvig 1909: 307. Kursiv i original.

673 Grundtvig sine negative utfall mot Thrane var knytta til ein lokal kontekst der Thrane hadde engasjerte støttespelarar. Styresmaktene hadde nemleg aksjonert mot thranittar på Ringerike den 22. og 23. juli 1851, og møtt motstand under arrestasjonane (Johansen 2019: 436-437).

674 Grundtvig 1909: 307.

var; han måtte nemleg opplysast og bevisstgjerast om sine rettar og plikter. Tvillaust var også kristendommen ein sentral komponent i dette biletet. Grundtvig argumenterte at kyrkja måtte forkynne Guds ord på morsmål, noko som fødde ei folkeleg opplysning som fekk voksterkraft av «Guds Velsignelse».⁶⁷⁵

Ifølgje Dag Thorkildsen var talen til Grundtvig «virkelig dristige ord» i kontekst av arbeidarrørsla og bondeopposisjonen, at det var ein «ganske radikal Grundtvig» som vitja Noreg, og i det heile tatt eit førevarsel for retninga til den norske grundtvigianismen i dei komande tiåra.⁶⁷⁶ I lys av gjennomgangen her, kan denne vurdering med fordel nyanserast.

Grundtvig ville trygge samfunnet mot radikale krefter og trugslar frå andre folkeslag. Han tok eksplisitt avstand frå Thrane og latterleggjorde arbeidarforeiningane. Grundtvig ville styrke den norske nasjonalbevisstheita og bidra til at Noreg vart eit ‘storverk’, og framheva bøndene som den viktigaste gruppa for dette prosjektet. Samstundes påpeika han at bøndene måtte få opplysning slik at dei kunne realisere sine krefter i dette arbeidet. På den andre sida kan det seiast at målsettinga om å gjere bøndene til småkongar kunne indikere at desse skulle styrkast i den politiske maktbalansen overfor kongen. I den forstand hadde talen eit radikalt potensiale. I alle høve kan det seiast at Grundtvig her var liberal fordi han gjorde borgarleg opplysning til føresetnaden for nasjonal styrke. Som vist i førre underkapittel, var dette eit perspektiv som Grundtvig hadde presentert ved fleire høve frå og med 1830-talet, og i 1851 inkluderte han dei norske bøndene i dette perspektivet.

Som vi såg ovanfor, hadde Grundtvig møtt sympati og forståing i Noreg for argumentet om folkeleg opplysning for politiske aktørar. Derfor er

675 Grundtvig 1909: 308. Kursiv i original.

676 Thorkildsen 1996: 65, 66. Molland (1979: 267) og Thorkildsen (1996: 55) framheva at frå 1848 vart Grundtvig meir aksepterande for demokrati som politisk styreform.

Ifølgje sistnemnde var det ein Grundtvig som hadde «blitt demokrat», som vitja Noreg i 1851 (Thorkildsen 1996: 60).

det lite overraskande at han under vitjinga i Noreg vakte relativt brei og sympatiserande interesse hjå den politiske og intellektuelle eliten i Noreg.⁶⁷⁷ Likevel var det truleg Ole Vig som sette Grundtvig høgst i Noreg på denne tida. Vig var seminarist og arbeidde som lærar i Kristiansund.⁶⁷⁸ Vig deltok ikkje på studentmøtet i Kristiania, men reiste same sommar til Danmark for å samtale med Grundtvig.⁶⁷⁹ Vig omtalte dette møtet i brev:⁶⁸⁰ Her kom det fram at dei hadde talt om både religion og krig. I høve førstnemnde emne opplyste Vig at dei hadde talt om at menneska utvikla både det gode og det vonde, «saa naar Kristus kommer, vil der være næsten et reent Engle- og et reent Djævleliv paa Jorden.» I høve krig hadde Grundtvig hatt mykje positivt å seie om krigen som Danmark hadde vunne mot Tyskland. Denne striden hadde vore nødvendig for å «vække» folket frå sin tunge søvn. Slik forstått hadde krigen i seg sjølv positive effektar. Samstundes påpeika Grundtvig at stoda var annleis hjå det norske folket: «I Norge er det langt bedre; der tager Folk med Varme Deel i de religiøse og politiske Kampe, skjønt der maa langt alvorligere Strid til endnu; dersom det skal blive godt.» Det var med andre ord viktig og nødvendig at folket hadde kampvilje, men

677 I Danskeren-teksten opplyste Grundtvig sjølv at han fekk høyre at talen ville bli misforstått inne i Kristiania (Grundtvig 1909: 306). Sjå til dømes Drammens Tidende (15.06.1851) for kritisk referat av talen. I alle høve sette den ingen stoppar for at Stortinget sette sine forhandlingar på pause for å høyre Grundtvig halde ei preike (Mikkelsen 2014: 54; Nielsen 1983: 134; Skrondal 1929: 146). Som notert av Thorkildsen (1996: 62), fall dette saman med forhandlingane om ‘jødeforbudet’, for Grundtvigs preike handla om trusfridom. Fleire norske aviser fatta interesse for rapporten frå Noreg som Grundtvig prenta i tidsskriftet sitt. Til dømes valde Morgenbladet 10.07.1851) å trykke store delar av teksten og utstyrte denne med positiv tilslutning til Grundtvig sine ord om å styrke bøndene og folket sitt rettmessige krav om «den sande Folkeopplysnings Fremme». Også avisa Den frimodige (17.10.1851) prenta store delar av reiserapporten med tittelen «Grundtvigs Fremtidshaab for Norge».

678 Mikkelsen 2014: 64; Torjusson 1977: 66-67; Tøsse 1997: 47-48.

679 Brev frå Vig til Karoline. 28.06.1851. I: Høverstad 1957: 66-68; Høverstad 1953:

88-89. I forkant av møtet med Grundtvig hadde Vig fått tilbod av Johan Friis om å gje ut eit blad for folkeopplysning (Brev frå Vig til Karoline. 21.07.1851. I: Høverstad 1957: 68-72).

680 Brev frå Vig til Olsen. Hausten 1851. I: Høverstad 1957: 72-78. Kursiv i original.

desse kampane måtte altså intensiverast i framtida, utan at nærare detaljar om dette vart konkretisert.

Samtalen verka truleg inspirerande på den unge læraren frå Noreg, for det religiøse og krigerske vart ein sentral komponent i teksten som han arbeidde med på denne tida. Eit viktig aspekt ved dette var den antropologiske pessimismen, som Grundtvig hadde nemnt i samtalen i høve mennesket sitt djevelske potensiale. Med dette ser vi at Grundtvig, trass i ei liberal vektlegging dei siste tiåra, stadig kunne bruke ein langt meir konservativ etikk for å tolke og forstå menneske og samfunn, i dette høve i form av ei eksplisitt kristeleg forståing av mennesket sitt ibuande potensiale for vondskap. Det sentrale her er at alle desse aspekta vart innarbeidde i teksten som Vig arbeidde med medan han vitja Grundtvig, og som vart publisert den same hausten som boka Liv i Norge.

Vinteraftenlæsning for den norske Ungdom.⁶⁸¹