Merknader til Hans-Olav Enger Av Klaus Jo han Myrvoll
2 Skifte av kyn
2.11 kkje alle kynsskifte er styrde av bøygjing!
Eg tykkjer Enger jamt yver er alt for ihuga etter å byggja uppunder gissing A. Når ein les stykkjet hans, kann ein koma til å tru at alle kynssldfte automatisk styd gissing A. I bolk 3.3 legg han fram utfallet av ein etterrøknad han hev gjort, der han hev talt etter kor mange ord 'Bjorvand (1972: 210) nemner fleire døme på det same: norr. slfårar ho. mt. "slidr, slidra" > fær. sliårar ha. mt.; (nisl.) reifar ho. mt "reivar, sveip"> (norr.) reifar ha.
mt. (jf. nno. reiv ha.); norr. 6rar ho. mt. "ørska, galenskap"> norr., nis!. 6rar ha.
mt.; (nis!.) kverkar ho. mt. "kverk, strupe, hals"> nno. kverk, mt. kverkar "strupe, hals (serleg på fisk)", fær. kvørkrar ha. mt. d.s.
26 Klaus Johan Myrvoll
som hev brigdt kyn og/elder bøygjingsldassa i eit utdrag av Nynorsk-ordboka. Av i alt 123 :namnord laut han skjera undan 17,4 med di dei
«medførte ei rekke metodologiske vanskar». Av dei 106 dømi han sat att med, hadde 92 korkje brigdt kyn elder bøygji:ngsklassa. 7 ord hadde brigdt både kyn og bøygji:ngsklassa og 7 berre bøygjingsklassa. Enger tel up p sole is (s. 10):
Ettersom studien gjeld heller få substantiv, og heller mange av dei var problematiske, bør vi vera varsame med å legge mye inn i resultatet, men eg finn det like fullt forvitnelig at helvta av endringane gir støtte til hypotese B, mens helvta (altså dei som både har bytt genus og bøyingsklasse) - iallfall etter mitt skjønn - gir støtte til både A og B.
Her gjer Enger seg skuldig i ein logisk brest. For jamvel um helvti av brigdi (sjau ord) er ord som hev brigdt både kyn og bøygji:ngsldassa, so er det ikkje sagt at det var bøygjingsklassa åt desse ordi som førde til at dei skifte kyn, og at desse brigdi dimed styd gissing A. Snarare tvert um: Med di dei hev brigdt både kyn og bøygjingsklassa, hev den nye bøygjingsklassa helst kome av kynsskiftet. Jf. t.d. at når ordet bær hev brigdt kyn frå inkjekyn til hokyn i smølamålet, hev det samstundes skift bøygjing i ma:ngtal frå
*
/be:r/ -*
/be:ro/ til /2be:re/ - /2be:rip/ -som er hovudmynsteret for sterke hokynsord (for meir um dette ordet, sjå bolk 2.2 nedanfyre). Det vert ikkje noko betre av at Enger gjer skifti i kyn og bøygjingsklassa for dei ordi som hev fenge båe tingi, til tvo brigde, :når han segjer i framhaldet: «Slik sett kan vi seia at av i aH 21 endringar [7 + {7 x 2)] kan berre ein tredel reknas til inntekt for A.» Her gløymer Enger at eit skifte i bøygjingsklassa i mange tilfelle må vera ei beinveges fylgja av at ordet skifter kyn, og difor er det ikkje rett å taka det med i reknestykkjet her. Når alt kjem i hop kann det vera at ingi av brigdi Enger hev funne, styd gissing A. Men det fær me ikkje vita med di han ikkje legg fram denne empirien sin i reine ord.Det finst mange andre grunnar til kynsskifte enn bøygjing, t.d.
ljodlegt skap, som Enger kjem inn på sjølv i bolk 3.4.2, der han skriv um tildrivet til å gjera ord som endar på -e til hokynsord, rett nog med tvo villeidande døme (sjå bolk 2,3 og 2.4 nedanfyre). Eit anna døme på at ljodlegt skap kan:n styra kyn hev me når det helder nye ordet dialekt hev vorte hokynsord i mange målføre, i motsetnad til skriftmålet, der det er hankyn. Det er snaudt tilfellelegt, men kjem truleg av jamlaging (analogia) med andre einstavingsord på -ekt, som er hokynsord (og lånte), t.d. sekt, slekt, vekt og -tekt i t.d. valdtekt og varetekt. Her ser
• I sjølve teksti (s. 9) hev Enger skrive 16, men i fotmerknad 3 på same sida stend 17, som tru! eg er det rette, jf. at 123 minus 17 er l 06.
Skifte av kyn og bøygjing i norsk 27 me at det ljodlege skapet avgjer kynet, og det hev inkje med bøygjingi å gjera, og kann soleis nyttast korkje for elder imot gissing A. Truleg er kynsskifte med grunn i ljodlegt skap vanlegare enn kynsskifte med grunn i bøygjing. Med di Enger ikkje legg fram nokor gransking som syner styrkjetilhøvet millom kynsskifte med grunn i bøygjing og kyns-skifte med andre grunnar, er det uråd endåtil å gjeta kor mykje bøyg-jingi hev å segja for kynsvoksteren ut ifrå stykkjet hans.
Bakgrunnen til at Enger gjorde denne einfelde etterrøknaden i Nynorskordboka, var at han ottast at studnaden han fann til gissing B i målbøkene kunde koma av ei feilkjelda: «Likevel kunne det kanskje innvendas at ettersom litteraturen om norsk er skriven av forskarar som er lærte opp innafor hypotese B, kan det hende dei har oversett døme som stør hypotese A.» (s. 9). Med di han ikkje hev rekna med den avgjerande skilnaden millom kynsskifte ålment og kynsskifte med grunn i bøygjingsklassa, er han ikkje like klår på at gissing B er den tilseier). Det er det siste som er vanlig i norsk. Om genus eller bøyingsklasse blir grunnleggjande, kjem an på teiknfrekvens. Om ubestemt eintal er meir teiknfrekvent enn ubestemt fleirtal, blir ubestemt eintal teken som grunn-leggjande, og da blir genus grunnleggjande (ettersom bøyingsklasse ikkje går fram av ubestemt eintal), og bøyingsklasse predikert på grunnlag av det. Om derimot fleirtalsforma skulle vera meir teiknfrekvent enn eintalsforma - og dette er «lokal markertheit» - blir fleirtalsforma teken som grunnleggjande, og genus predikert på grunnlag av bøyingsklasse. millom kynssldfte og bøygjing som eg etterviste ovanfyre.
Eg finn dessutan grunn til å nemna at trass i ev. sterk kyns-tilhøyrsla kann avvikande bøygjingar halda seg godt. I flestaHe målføre som skil millom -ar og -er i mangtal av namnord, er det ein liten flokk
28 Klaus Johan Myrvoll kvart som hev den «motsette» bøygjingi.5 Rett nog hev dei mange sidan ga:rnalnorsk tid, men det forvitnelege er at sjølve bøygjingsklassone for det meste hev falle burt i målføre der skulde føra til kor som var, Soleis kjenner 135, 144) «henved 50» einstavingsord innanfyre og hokyn som jamnaste hev <(motsett» bøygjing,6 Det er ikkje minst fo:rvitnelegt med di denne avskalingi hadde teke til alt i gamalnorsk jf Noreen 261, 267-269), Harald Bjo:rvand (1972) hev granska dette tilstemnet nærare i hokynsordi, og hev funne at mange gamle o-stornnar må ha fenge -ir (etter
'Desse målføri kallar Enger «meir konservative dialektar» (s, 8), Eg tykkjer umgrip som «konservativ>> og «moderne» høver i målsamanheng, Dei tener berre til å setja det som for mange er ein nedsetjande merkelapp («konservativ») på fullt ut livande talemåL Jamt yver er det soleis at det liver både gamle og nye måldrag i eit målføre, um einannan, og det er ild<je uppgåva åt målvitskapen å døma um eit målføre hev «hange med i utviklingi» elder eL Vikversk høyrer med til dei mange målvaldi som hev halde uppe skilnaden millom hestær og bekker, tier og myrær, Då kann ein vera freista til å spyrja Enger: Høyrer vikversk med til dei «meir konservative dia!ektar>>?
'Harald (1972: 201) hev på eikor vis fenge dette til å verta «etwa 25>> i hokyn, jamvel um han viser til Aasen, Det karm vera at han hev drege frå ord som ikkje er gamle o-stomnar, men som av ein elder annan grunn hev fenge -ar i nynorsk, men det skulde same kva gjera so stort Bjorvand nemner elles at dei tilsvarande talifor nyislendsk og færøysk er, i same fi]lgd, um lag 65 og 55, Dersom desse tali er rette, stend nynorsken serleg attende for systermåli når det gjeld å ha teke vare på gamle og det trass i at det gamle bøygjingsverket hev brotna meir her enn i dei målL
' Det er mogelegt at dette mishøvet skal tydast ut soleis at dei norrøne skriftene som hev andre endingar enn -ar i slike ord, speglar att målføre der det var større fråfall enn elles, og at ljodveikjing hev ført til at me i mange tilfelle kann sjå det i dag, td, i mykje austlandsk
Skifte av kyn og bøygjing i norsk 29
som det av o-stomnar i hokyn. Bjorvand (1972: 208) set talet på i-stomnar i hankyn i norrønt mål til «kaum je mehr als 150 Worter», og Aasen hev som sagt funne «henved 50» i nynorsk. Noreen (1923:
267-269) nemner at det millom desse fanst surne ord som kunde hava -ar, -a i nemnefall (nominativus) og underfall (accusativus) mangtal alt i gamalnorsk tid. Formuleringane um utbreidsla ymsar noko for dei tri bøygjingsmynsteri (i klomber): «viele worter» (gestr), «bei feldr und selt. matr» (stapr) og «einige von diesen wortern» (bekkr). Det er kor som er forvitnelegt at tvo av dømi hans hev ålment -er i nynorsk (grfss, sekkr). Det finst jamvel døme på at det hev kome til nye ord i desse flokkane. I hankyn gjeld det stylk (gno. hadde -ar), benk og gong (båe lånord), og i hokyn dyrr (mt. i gno.) i mange målføre, t.d. hallingmål (Venås 1977: 90). Dette syner at me ikkje kann rekna med nokor sjølvfylgja i at voksteren gjeng i berre ei leid, men helder at det finst meir elder mindre sterke tildriv i ulike leider. (Det må ikkje hindra oss i å granska fyresetnadene for at nokre tildriv er sterkare enn andre, må vita.)