4 Strukturelle utviklingstrekk i perioden 1970–2010
galdt utlån til publikum frå bankar og andre finansinstitusjonar.
4.2.2 Avregulering og bankkrise
I perioden frå 1983 til 1988 vart dei fleste direkte reguleringane på kredittmarknaden fjerna. Tida med strenge reguleringar hadde ført til ein situa-sjon der bankane kunne handplukka kundar. Ren-tereguleringa innebar at bankane hadde insentiv til å plukka dei sikraste kundane. Kundelojaliteten var stor og konkurransen låg.
Avreguleringa førte til at konkurransen mel-lom institusjonane auka, og bankane brukte kre-dittliberaliseringa offensivt for å skaffa seg nye kundar. Eit nytt regime stilte andre og heilt nye krav til bankane si vurdering av risiko, betalings-evne og trygd hos kunden, og til den interne kon-trollen i banken av dei låna som vart gjevne.
Avreguleringa av finansmarknadene førte til ein sterk kredittekspansjon. I ein fireårsperiode midt i 1980-åra vart utlånsvoluma meir enn dobla.
Særleg i siste halvdel av 1980-åra var det sterk vekst i utlån frå kredittføretak og finansieringssel-skap.
Norske hushald og føretak tok på seg ei mykje høgare gjeldsbelastning i 1980-åra enn dei hadde gjort tidlegare. Tidlegare hadde folk måtta spara først og venta på lån, medan ein no raskt fekk lån.
Hushalda tok opp lån først og fremst til bustadfor-mål.
Ei avregulering av bustadmarknaden med-verka til at bustadprisane steig kraftig.
Den lånefinansierte veksten i forbruk og investeringar frå 1984, ekspansiv finanspolitikk og fall i oljeprisen i 1986, i tillegg til utslag av inn-tektsoppgjeret i 1986, førte til at det oppstod alvorlege ubalansar i norsk økonomi. Etter kvart førte aukande realrenter etter skatt til at etter-spurnaden etter bustader vart redusert. Bustad-marknaden snudde, prisane fall markant, og mange måtte selja bustadene sine for å redusera lånebyrda. Ubalanse mellom offentlege inntekter og utgifter førte til ein etter måten sterk finans-politisk innstramming i åra frå 1986 til 1988.
Saman med auka sparing i privat sektor førte dette til at innanlandsk etterspurnad vart kraftig svekt.
I 1987 opplevde bankane og finansieringssel-skapa store tap på utlån og garantiar, og året etter hadde dei første bankane tapt eigenkapitalen si.
Tapa på utlån auka frå 0,5 pst av forvaltningskapi-talen i 1987 til 4,5 pst. og 1,9 pst. i høvesvis forret-ningsbankar og sparebankar då tapa var på sitt høgaste i 1991, jf. figur 4.13.
Bankkrisa viste at bankane ikkje hadde hand-tert overgangen til kredittvurdering på ein avregu-lert finansmarknad på ein god måte. Bankane sine eigne sikringsfond vart tekne i bruk for å oppkapi-talisera bankar i krise, men sikringsfonda vart etter kvart sterkt svekte. Då dei ikkje lenger kunne dekkja kapitalbehovet til bankane, vart Sta-tens Banksikringsfond vedteke oppretta våren 1991. Siktemålet var å understøtta soliditeten i det norske banksystemet i krisesituasjonar.
Bankkrisa førte til at investorar fekk ei gene-rell mistru til norske bankar. Hausten 1991 vart Statens Bankinvesteringsfond oppretta. Siktemå-let var å delta som investor ved emisjonar av ansvarleg kapital i norske bankar som ikkje var i krise, men som trong kapital på vanlege vilkår.
Endringane på finansmarknadene i 1980-åra førte til behov for nye lovreglar og leidde fram til finansieringsverksemdslova av 1988. Lova gav fel-les reglar som galdt alle finansinstitusjonar, og braut såleis med den institusjonsspesifikke lovgje-vingstradisjonen. Banklovene vart samstundes vesentleg endra. Eit sentralt omsyn bak den nye finansieringsverksemdslova var å sikra like kon-kurransetilhøve, også i konkurransen med utan-landske føretak, både heime og på den internasjo-nale marknaden. Lova sytte for offentleg kontroll med etablering av finanskonsern, og at finanskon-sern måtte oppfylla krav til soliditet og trygd på konsolidert basis, det vil seia for konsernet som heilskap.
4.2.3 Konsolidering og nye strukturar
Langt inn i 1970-åra hadde dei fleste sparebank-ane ein geografisk avgrensa og lokal forretnings-profil. Frå slutten av 1970-åra og til slutten av 1980-åra skjedde det mange samanslåingar av spare-bankar til såkalla distriktssparespare-bankar. Mellom anna vart Sparebanken ABC skipa i 1985, då Fel-lesbanken og Sparebanken Oslo Akershus vart slegne saman. Dei ni største sparebankane hadde ved inngangen til bankkrisa 55 pst. av den samla forvaltningskapitalen til sparebankane.
Bankkrisa førte til ytterlegare konsolidering i banksektoren. Fleire bankar fusjonerte, og somme bankar vart sette under offentleg adminis-trasjon. I 1990 vart DnB oppretta gjennom ein fusjon mellom Bergen Bank og DnC. Seint på hausten i 1991 overtok staten 100 pst. av aksjane i Fokus og Kreditkassen etter at aksjekapitalen var tapt. Problema til DnB under bankkrisa var noko mindre og kom seinare enn i Kreditkassen. Aksjo-nærane i DnB godtok nedskriving av aksjane vin-teren 1992/93. Etter at staten tilførte banken ny
aksjekapital, vart staten i ein kort periode sitjande med 100 pst. av aksjane (i dag er staten sin eigar-del i DnB Nor på 34 pst.).
Bankkrisa førte òg til at fleire distriktsspare-bankar slo seg saman. Mellom anna førte ei stor samanslutning av distriktssparebankar på Aust-landet til at Sparebanken Nor vart etablert i 1990.
Etter dette stod ti distrikts- eller regionsspareban-kar til saman for om lag 70 pst. av forvaltningska-pitalen i sparebanksektoren.
4.2.4 Internasjonal påverknad
Utviklinga på finansmarknaden i 1990-åra og i det første tiåret på 2000-talet har mellom anna vore prega av auka internasjonalisering. Etter at Noreg kom med i EØS frå 1992, vart den norske finans-marknaden opna for tenestetilbydarar frå EØS.
Som følgje av avtalen har finansinstitusjonar med løyve frå eit anna EØS-land rett til å tilby finansi-elle tenester i Noreg gjennom etablering av dot-terføretak eller filialar, eller ved grensekryssande verksemd. Avtalen gjev norske finansinstitusjonar
den same retten til å yta finansielle tenester i andre EØS-land.
EØS-avtalen gjev ikkje høve til ulik behandling av investorar frå ulike EØS-land. At utanlandske investorar har høve til å kjøpa norske finansinsti-tusjonar, har hatt stor innverknad på eigarskaps-forholda og strukturen på den norske finansmark-naden. Tabell 4.1 syner at utanlandske aktørar allereie i 2005 hadde nokså store marknadsdelar på den norske finansmarknaden, både gjennom filialar og gjennom dotterselskap. Utviklinga med utanlandsk ekspansjon i den norske finansmark-naden har ikkje vore like sterk i perioden frå 2005 til 2010. Til dømes hadde norskeigde bankar ein noko større marknadsdel i 2010 enn i 2005.
Marknadsdelane til utanlandske aktørar er ulik i ulike delmarknader. Marknaden for finansie-ringsselskap er den einaste dei utanlandskeigde aktørane har ein større del av marknaden enn dei norseigde. I skadeforsikringsmarknaden har to utanlandske selskap, det svenske selskapet If og det danske selskapet Tryg, store marknadsdelar.
Tabell 4.1 Tal på utanlandskeigde selskap og filialar i perioden 2005–2010.
2005 2010
Tal på inst. Marknadsdel Tal på inst. Marknadsdel
Bankar
Utanlandskeigde 6 21 3 16
Filialar 8 11 12 14
Norskeigde 134 68 130 70
Sum 148 100 145 100
Finansieringsselskap
Utanlandskeigde 18 51 10 52
Filialar 17 25 22 30
Norskeigde 13 24 19 18
Sum 48 100 51 100
Livsforsikringsselskap
Utanlandskeigde 4 6 2 7
Filialar 9 1 10 0
Norskeigde 7 93 10 93
Sum 20 100 22 100
Kjelde: Finanstilsynet.