Darwinistisk kulturevolusjon
6 EVOLUSJON OG AGENCY
Dette kapittelet er sett opp slik det gjennom kvar del er ei auke i kunnskapsmengda, frå problemstilling til problemstilling (sjå Analytiske spørsmål og verktøy). På det første nivået skal eg plassere diskursane på Hawkes slutningsstige. Dette er basert på kva diskursane meiner er forklaringa på innovasjon i teknologi og kva dei er komfortable med å gjere slutningar om. Forståinga av teknologi er plassert på ein skala mellom natur og samfunn, og eg har fylgt korleis desse omgrepa endrar seg frå diskurs til diskurs. Som vi skal sjå på det andre nivået er det derimot andre omgrep som er meir sentrale i konfliktane mellom diskursane, og som diskursane forsøker å definere på kvar sin måte. Desse omgrepa, eller teoretiske perspektiva, har viktige skilnadar i kva skalanivå dei undersøker og korleis dei forklarar endring i tid og rom. På det tredje nivået skal eg greie ut om det ontologiske menneskesynet i kvar diskurs og plassere diskursane på den ontologiske skalaen mellom individuell fridom og strukturell determinisme.
Hawkes slutningsstige
Eit av dei analytiske verktøya eg har teke i bruk er å undersøke kvar diskursane kan plasserast på Hawkes slutningsstige. Dette skal eg gjere på grunnlag av kva årsaker diskursane nemner for å forklare teknologiske innovasjonar. Hawkes slutningsstige rangerar trinnvis (1)
teknikk/teknologi, (2) livsopphald/økonomi, (3) sosial/politikk og (4) religion/ideologi. Han meinte det var enklast å gjere slutningar om teknikkar og teknologi og vanskelegast å gjere slutningar om religion og ideologi.
I kulturhistorisk arkeologi er periodeinndelingane basert på teknologiske innovasjonar observert i det arkeologiske materialet. Innovasjonar vart spreidd eller diffusert frå eit senter.
Dei skriv derimot ikkje so mykje om kvifor enkelte kulturar var meir innovative enn andre, eller kvifor innovasjonar oppstår. Unntaket er Childe, som behandlar overgangen frå steinalder til neolitikum og bronsealder med å trekke fram klima, naturressursar, jordbruk, handel og andre økonomiske aktivitetar som forklaringar. Diskursen kan difor plasserast på dei to nedste trinna på Hawkes stige, med hovudvekt på teknologi.
Prosessuell arkeologi såg på teknologi som ‘logisk’ eller ‘rasjonell’ interaksjon mellom samfunn og miljø, og økologisk tilpassing, nytte og effektivitet er sentrale omgrep. I Binford si inndeling av materiell kultur i teknomiske, sosiotekniske og ideotekniske gjenstandar går ein frå evolusjon til devolusjon når gjenstandane ikkje er teknologiske. Gjenstandar brukt for å uttrykke sosial, politisk eller religiøs status bidreg difor ikkje til teknologisk utvikling, og
55 sosiale og ideologiske faktorar blir ikkje vektlagt. Eit gjennomgåande tema er at teknologiske innovasjonar var ein respons på endring i miljøet og utfordringar relatert til ressursutnytting, livsopphald og økonomi. Diskursen undersøker først og fremst teknologi og økonomi og kan som kulturhistorisk arkeologi plasserast nedst på slutningsstigen.
I den franske teknologitradisjonen er materiell kultur eit uttrykk for sosial eller etnisk
identitet, og teknologiske innovasjonar oppstår hos mennesket for deretter å bli materialisert.
Det blir framheva at det sosiale og ideologiske forma teknologi, og at teknologi ikkje nødvendigvis var ‘rasjonelt’ eller materielt. Ifølgje John Moreland (2001:14) kan Hawkes stige illustrere skilnaden mellom forskingsobjekta til arkeologi og historie. Det var i post-prosessuell arkeologi ei nærare kopling til historiefaget, som undersøkte eliten eller dei øvre samfunnslaga. Den lingvistiske vendinga innanfor arkeologi kan difor ha gjort at ein var meir interessert i dei øvste trinna på Hawkes stige.
Ting-teori flyttar fokuset frå det sosiale, menneske og samfunn til eigenskapane som er immanent i ting og materiale. Dei forklarar ikkje kvifor teknologiske innovasjonar oppstår frå eit antroposentrisk perspektiv, noko som gjer det vanskeleg å plassere diskursen på Hawkes stige. Sentralt i diskursen er at det materielle avgrensar eller mogleggjer kva innovasjonar som kan oppstå, ikkje berre menneskelege idear. Boivin skriv også om rolla til teknologisk nisjekonstruksjon og dette er relevant i forhold til økonomi og biologisk evolusjon. Sidan dei først og fremst er opptatt av materialitet og materielle eigenskapar – og til tross for at fleire er kritiske til kva teknologiomgrepet seier om forholdet mellom menneske og ting – kan
diskursen plasserast på dei nedste trinna på Hawkes stige.
I darwinistisk kulturevolusjon får kulturell overføring og sosial læring ei meir sentral rolle i å forklare teknologisk innovasjon og korleis menneske tilpassar seg fysiske og sosiale miljø.
Riede skriv om overføring av sosial informasjon, opplæring eller ‘apprenticeship’ og ulike ferdigheitsnivå. Shennan (2002:61-62) meiner innovasjon er resultatet av samspelet mellom det som er sosialt overført og endring i miljøet. Teknologiske innovasjonar blir også relatert til økonomi, effektivitet og ressursutnytting. Ifølgje Apel og Darmark brukar menneske teknologi ikkje berre for å tilpasse seg miljøet, men for å konstruere økologiske nisjar.
Diskursen fokuserar hovudsakleg på dei to mellomste nivåa på Hawkes stige.
Som ein ser har dei ulike diskursane lagt vekt på ulike trinn på Hawkes stige når dei skal forklare årsaka til innovasjonar i materiell kultur. Hawkes inndeling liknar inndelingane av sosiokulturelle system i ulike subsystem frå prosessuell arkeologi. Sidan den tida har det blitt
56
større forståing for at teknologi ikkje kan avgrensast om ein eigen ‘kategori’. Det er vanskeleg å hevde at teknologi er enklare å gjere slutningar om enn noko anna, for teknologi kan
sannsynlegvis ikkje isolerast frå påverknad frå andre delar av samfunnet.
Samfunn, teknologi og natur
Like viktig som korleis forfattarane forstår årsaka til innovasjon, er korleis forfattarane forstår teknologi. Eg fylgt korleis forfattarane ser for seg forholdet mellom «teknologi»,
«natur»/«miljø» og «samfunn»/«kultur» for å undersøke korleis dei har forklart teknologisk utvikling. Ut frå kva tid Hawkes danna slutningsstigen kan det også tenkjast at dei nedste trinna på Hawkes slutningsstige er nærare natur-polen og dei øvste trinna er nærare samfunns-polen. Teknologi vart i prosessuell arkeologi nært forbunde med natur eller miljø. Sjølv om dette kan stemme for nokre av diskursane, gjeld det ikkje for alle. Når ein kjem til den franske teknologitradisjonen blir teknologi sett på som nært relatert til samfunn og det sosiale.
Eg var interessert i å finne ut om «teknologi» kunne vere eit felles nodalpunkt for diskursane, men ein kan berre delvis følgje utviklinga til omgrepet. Det vart ikkje brukt i dei tidlegaste tekstane til Thomsen og Montelius, og Childe brukte berre forma «teknikk». Hos Gosden og Olsen, nokre av dei seinaste tekstane, blir «historie» brukt i staden for «teknologi» i samband med endring eller utvikling. Omgrep som «natur» eller «miljø» var først og fremst sentralt i prosessuell arkeologi, men dei fleste har ei oppfatning av at natur eller miljø er relatert til råmateriale, klima, økologi osv. Natur blir framstilt som motsetnaden til kultur – det som ikkje er produsert av menneske – i alle diskursane bortsett frå ting-teori. Der er i staden omgrepet «materialitet» er sentralt, og omfattar alt fysisk materiale, inkludert materiell kultur.
«Kultur» er det einaste omgrepet eg har fylgt utviklinga til som er felles for alle tekstane og alle diskursane. Ein del av grunnen kan vere fordi kulturhistorisk arkeologi med
periodeinndelingane danna grunnlaget for korleis arkeologar forstår fortida, men også fordi det utgjer ein del av omgrepet «materiell kultur». Nokre gongar er «kultur» synonymt med
«samfunn», men det har først og fremst vore føretrekt av antropologane. Som eg har vist i kapittel 5 endrar både «kultur» og «teknologi» seg over tid, men det skjedde nesten utan kritikk av føregåande definisjonar.
Nodalpunkt og genealogi
Eg har tatt utgangspunkt i at ein diskurs er ein bestemt måte å skildre verda eller delar av den på, og den andre problemstillinga mi er retta mot det ontologiske menneskesynet i kvar diskurs. For å finne nodalpunkt eller flytande signifikantar i diskursane har eg undersøkt kva
57 som har vore mest konfliktfullt i dei hegemoniske maktkampane mellom diskursane.
Gjennom ei genealogisk undersøking av forskingshistoriske brot har eg også tatt sikte på å identifisere kvar same fenomen blir forklart på ulike måtar.
I kulturhistorisk arkeologi brukar dei tre forfattarane ulike versjonar av eitt omgrep for å forklare endring i gjenstandstypar eller kulturar. Dei einaste forfattarane eg har undersøkt som ikkje skriv på engelsk, Thomsen og Montelius, brukar den danske og svenske forma for
«utvikling». Thomsen brukar omgrepet «udvikling» berre ein gong i samband med stilistisk endring. Hos Montelius kan «utveckling» vere oversett frå Darwins «evolution», for
typologiane er basert på Darwins evolusjonsteori. Childe ser for seg at kulturar er på ulike evolusjonstrinn, og at ein kan undersøke korleis dei stammar frå kvarandre basert på migrasjonsruter og likskap i gjenstandstypar.
Prosessuell arkeologi kan reknast som neo-evolusjonistisk. Steward var klar over at
«evolusjon» er konfliktfullt og i utgangspunktet betyr noko anna då han innleia med å seie:
«Since ‘evolution’ still strongly connotes the nineteenth-century view, I hesitate to use it but find no better term» (Steward 1955:5). Deretter omdefinerar han kulturell evolusjon frå å vere unilineær til å vere multilineær. Clarke er forsiktig med å bruke «evolution», og skriv i staden
«multilinear development». Dette betyr derimot ikkje at Clarke ikkje baserar seg på
darwinistisk evolusjon (sjå Riede 2006:64 og Shennan 1989). Atterhaldet Steward og Clarke har mot å bruke «evolusjon» kan vere fordi dei er medvitne om at biologisk evolusjon ikkje direkte kan overførast på arkeologisk gjenstandsmateriale utan ‘omskriving’. Binford ser ikkje ut til å ha noko problem med å bruke omgrepet «evolusjon», og heller ikkje
«devolusjon».
I den franske teknologitradisjonen skriv alle forfattarane om rolla til enkeltmenneske, og eit felles omgrep alle forfattarane brukar er «val». Både Lemonnier og Dobres brukar omgrepet
«evolution», medan Gosselain brukar det meir nøytrale «development». I mitt materiale er Dobres den første som først tek i bruk «agency». Det står for evna menneske har til å handle og gjere val, og har vore diskutert lenge før omgrepet vart introdusert. Dobres brukar også omgrepa «evolution» og «agency» i same setning: «… understand technological evolution as turning on changes in social relationships, cultural ontologies, and in how systems of
representation were put into motion through the agency and sensual involvement of technicians …» (Dobres 2000:227, mi utheving). Det var ikkje slik at omgrepet «agency»
58
førte til at ein slutta å bruke omgrepet «evolusjon», men ei omdefinering av kva som førte til evolusjon, og ei omprioritering av skala.
Det er berre Dobres som brukar «agency» av forfattarane eg har undersøkt frå det eg har kalla den franske teknologitradisjonen. Grunnen til at «agency» likevel blir nodalpunktet i denne diskursen er på grunn av kritikken frå både ting-teori og darwinistisk kulturevolusjon.
Maktkampen mellom den franske teknologitradisjonen og ting-teori er retta mot korleis ein skal definere «agency», særskilt i forhold til om det er intensjon som avgjer om menneske eller ting kan ha agency. Det er tydeleg allereie i namnet ‘darwinistisk kulturevolusjon’ at evolusjon er fokuset, og diskursen er basert på neo-darwinistisk teori. Tilnærmingar basert på agencyteori blir anten kritisert eller forsøkt integrert med eit evolusjonsperspektiv. Også dei kritiserar at menneskelege val skal vere fullstendig intensjonelle.
Tekstane eg har valt ut frå ting-teori og darwinistisk kulturevolusjon er skrivne i omtrent same tidsrom og tek opp ein del felles tema. Spesielt interessant er korleis ting-teori og darwinistisk kulturevolusjon låner og omdefinerar omgrep frå kvarandre. På den eine sida uttalar for eksempel Gosden (2005:198): «In looking at genealogy, I would be tempted to use a term, like descent with modification, if I could strip it of its Darwinian overtones». På den andre sida viser tittelen Chaîne Opératoire, Chaîne Evolutionaire av Riede (2006) at målet er ei ombygging og omdøyping av aktørfokuserte chaîne opératoire tilnærmingar. Skilnaden er at dei primært baserar seg på høvesvis aktør- og evolusjonsperspektiv.
I utgangspunktet trudde eg at eg skulle finne eitt omgrep som vart definert og omdefinert mellom dei ulike diskursane, men i staden vart det to:
Kulturhistorisk arkeologi: evolusjon I (kultur, diffusjon)
Prosessuell arkeologi: evolusjon II (miljø, tilpassing)
Fransk teknologitradisjon: agency I (menneske, val)
Ting-teori: agency II (ting, materiale)
Darwinistisk kulturevolusjon: evolusjon III (kultur, biologi)
Ikkje alle forfattarane har brukt desse to omgrepa, og i tillegg kan forfattarane innbyrdes i diskursen ha ulike oppfatningar av desse omgrepa inneber. Sidan det likevel finst overordna likheiter mellom dei har eg valt å sjå på kvar tekst som ein del av ei større heilheit. Som ein ser er det ikkje ei motsetjing mellom nodalpunkt og genealogi. Både «evolusjon» og
59
«agency» blitt definert på ulike måtar og endrar meining frå diskurs til diskurs, noko som samsvarar med at desse omgrepa har vore kjernepunkt i hegemoniske maktkampar. Samtidig blir «evolusjon» og «agency» brukt for å forklare same fenomen: teknologisk utvikling.
‘Chains of equivalence’ (oppgitt i parentes) og spelar ei viktig rolle for korleis «evolusjon» og
«agency» blir omdefinert. Det stemmer også overeins med kategoriane Latour meiner bør vere symmetriske (sjå Metaperspektiv, epistemologi og ontologi, og Kanoniske tekstar). I kulturhistorisk arkeologi vart biologisk evolusjon brukt som ein analogi for kulturell
utvikling. I prosessuell arkeologi byrja ein å kritisere denne analogien og hevde at menneske tilpassa seg naturen eller miljøet kulturelt, ikkje biologisk. I darwinistisk kulturevolusjon er evolusjonsteori basert på samspelet mellom biologisk og kulturell evolusjon. I den franske teknologitradisjonen er teknologiske val og agency ein eigenskap menneske har, medan agency i tillegg er ein eigenskap hos ting i ting-teori.
Figur 1 Nodalpunkt og genealogi i hegemoniske maktkampar
Kulturhistorisk arkeologi (Evolusjon I) vart kritisert av prosessuell arkeologi (Evolusjon II), som vart kritisert av den franske teknologitradisjonen (Agency I), som no blir kritisert av både ting-teori (Agency II) og darwinistisk kulturevolusjon (Evolusjon III). Dei to siste diskursane kritiserar ikkje kvarandre men forsøker å overta rolla til den franske teknologitradisjonen (postprosessuell arkeologi) som det regjerande kunnskapsregimet. Hovudproblemet verkar å vere korleis ein skal integrere aktørperspektiv med evolusjonsperspektiv eller korleis ein forklarar forholdet mellom småskala endring og storskala endringsprosessar.
60
Skala: endring i tid og rom
Omgrepa «evolusjon» og «agency» har vore sentralt i å forklare endring i tid og rom, men dei teoretiske rammeverka som er bygd opp rundt omgrepa inneber prioritering av ulik romleg skala og tidsperspektiv. Romleg skala kan rangere frå det lokale til det globale, eller frå mikro- til makronivå. Mikronivå er undersøkingar av menneskelege aktørar og deira handlingar, medan makronivå er storskala mønster i materiell kultur. Når det gjeld tidsperspektivet kan innovasjon kan vere resultatet av ei enkelt hending eller del av ein langtidsprosess. Korttidsperspektiv kan bidra med meir detaljerte beskrivingar av einskilde situasjonar, medan langtidsperspektiv gjer det enklare å observere dei lange linjene og generelle mønster i det arkeologiske gjenstandsmaterialet. Dette kan igjen koplast til den sentrale debatten om ein skal vektlegge variasjon og partikularitet eller leite etter regularitetar.
Forfattarane i kulturhistorisk arkeologi fokuserte på endring over lang tid og over store
geografiske område. Bakgrunnen for treperiodesystemet var undersøkingar av funnkontekstar, men stein-bronse-jern formelen er ikkje universelt gyldig for alle gjenstandskategoriar.
Typologiane viser kvalitativ endring i individuelle gjenstandstypar og forbetring i form og stil over lang tid. Sidan typologi var inspirert av Darwins evolusjonsteori, som var ei
ferdigformulert lov før den vart teke i bruk av arkeologi, er det ei fare for at det kan ha styrt tolkinga av materialet. Childe tok føre seg spreiinga av kultur frå steinalder til jernalder, med hovudvekt på bronsealder, over store geografiske område. Treperiodesystemet og typologiane var basert på generaliseringar, og ikkje alle gjenstandane passa inn i mønstret dei viste. Childe var meir fokusert på variasjon som ikkje stemte med det generelle mønstret.
I prosessuell arkeologi fokuserte forfattarane på storskala evolusjonsprosessar over lang tid, drive fram av og samspelet mellom kultur og natur. Målet var å finne regularitetar eller lovmessigheiter som forklarte kulturell evolusjon slik naturen var styrt av regularitetar og lovmessigheiter. Steward meinte ein kunne finne tverrkulturelle regularitetar og
lovmessigheiter ved å undersøke partikulære kulturar, og det verkar som at Clarke deler denne oppfatninga. Clarke si inndeling av arkeologiske einingar varierar frå gjenstandsattributtar til storskala teknokompleks, og han forsøker å forklare regularitetane ein kan observere i
ontogenetiske mønster. Binford, derimot, såg ikkje meininga med å undersøke historisk partikulære kulturar, og meinte ein universell forklaringsmodell skulle gjelde for alle kulturar, omtrent slik som forfattarane i kulturhistorisk arkeologi. Menneske og gjenstandsproduksjon vart ikkje fokusert noko særskilt på, særskilt ikkje på individnivå.
61 Sentralt for den franske teknologitradisjonen er chaîne opératoire eller operasjonelle
handlingssekvensar. Produksjonen av gjenstandar er hendingar klart avgrensa i tid og rom utført av menneskelege aktørar, og har ikkje nøyaktig same resultat kvar gong. Basert på ei chaîne opératoire tilnærming forsøker Gosselain å gjere generaliseringar om identitet og materiell kultur. Det sentrale i diskursen er likevel å framheve variasjon i staden for det som er universelt gyldig. Både Lemonnier og Gosselain rekonstruerar distribusjonsmønster som kan reflektere ulike etniske eller sosiale grupper. Dobres uttrykker at hendingar på mikronivå skaper mønster på makronivå. Geografisk har ein også undersøkt noko større område, men tidsmessig er det først og fremst hendingar – ikkje prosessar – ein fokuserar på. Forfattarane forsøker ikkje å framstille heile teknologihistoria, men er i større grad basert på historisk partikularitet.
I forhold til skala rangerar den ting-teoretiske diskursen frå fokus på menneske og ting på mikronivå, til langtidsprosessar drive av kvantitativ auke. Boivin, som Dobres, meiner mikronivå skapar mønster på makronivå, og at teknologisk nisjekonstruksjon får følgjer for biologisk evolusjon hos menneske. Gosden vil undersøke kva effekt ting har på menneske over fleire generasjonar, og koplar seg opp mot prosessuell arkeologi ved å argumentere for at fokuset bør ligge på gjenstandssamlingar i staden for einskilde gjenstandar. Olsen meiner menneske og ting verkar saman som eit hybrid, og at historisk utvikling i stor grad er drive av kvantitativ auke av element som kan kombinerast i nettverk. «Thus, history is not a projected stream leaving the past behind ut bends and twists in a disorderly manner, interrupting the expectations of the have been and the becoming» (Olsen 2010:128). I forhold til den franske teknologitradisjonen er det eit større fokus på langtidsprosessar, men framleis er forholdet mellom menneske og ting utgangspunktet.
I darwinistisk kulturevolusjon blir det undersøkt korleis kulturell og biologisk evolusjon verkar saman i eit langtidsperspektiv. Diskursen skil seg frå dei to andre diskursane basert på evolusjonsteori. Forfattarane innarbeidar aktørperspektiv frå den franske teknologitradisjonen, og meiner kvardagsproduksjon er det eigna skalanivået for å undersøke kulturell evolusjon.
Som i den ting-teoretiske diskursen forsøker ein dermed i større grad å kombinere ulike skalanivå. Ein vil ha både evolusjonsprosess (tendance) og uføreseielege uttrykk (fait) (Riede 2006:54), og forklare målretta trendar med retningslause seleksjonsprosessar (Shennan 2002:211). Sjølv om ein undersøker produksjonen av materiell kultur på eit småskala nivå, er målet å forstå storskala endringsprosessar og seleksjon av innovasjonar. Mikronivå og
62
aktørperspektiv åleine er noko ein ønsker å bryte med, og i staden for historisk partikularitet burde ein ifølgje Apel og Darmark leite etter lovmessigheiter eller regularitetar.
Diskursane basert på evolusjonsteori vektlegg dikotomiparet kultur/natur. Både
kulturhistorisk arkeologi, prosessuell arkeologi og darwinistisk kulturevolusjon vil undersøke storskala endringsprosessar i eit langtidsperspektiv. Diskursane som baserar seg på
agencyteori vektlegg dikotomiparet menneske/ting. Den franske teknologitradisjonen og ting-teori er først og fremst opptatt av hendingar på mikronivå. Det er ikkje eit anten/eller når det gjeld skala, men eit spørsmål om primært fokus. Kulturhistorisk arkeologi og prosessuell arkeologi på den eine sida, og den franske teknologitradisjonen på den andre, har hatt eit klart fokus på høvesvis langtidsprosessar (evolusjon) eller enkeltmenneske (agency). For ting-teori og darwinistisk kulturevolusjon er det ikkje like tydeleg kva skala dei prioriterar, for begge diskursane vil i større grad inkorporere begge skalanivåa. Ting-teori meiner derimot at
hendingar på mikronivå skapar mønster på makronivå, og darwinistisk kulturevolusjon brukar aktørperspektiv for å betre forklare evolusjonære endringsprosessar.
«It seems to me that a preoccupation with Darwinian evolution and agency tends to miss what is the real strength of archaeology – the explanation of historical processes and an
understanding of how people act and interact through material culture» (Kristiansen 2004:95). Slik eg forstår det har både evolusjon og agency vore heilt sentralt for å forklare endring i materiell kultur, men med utgangspunkt i ulike skalanivå. Problemet er at det generelt sett kan verke som at agency fokuserar meir på handlingane til enkeltmenneske i eit korttidsperspektiv medan evolusjon vektlegg endringsprosessar i eit langtidsperspektiv.
Uansett om ein har basert det teoretiske rammeverket på agency eller evolusjon, eller
Uansett om ein har basert det teoretiske rammeverket på agency eller evolusjon, eller