Den versjonen av forskingshistoria eg skal presentere i denne oppgåva er i stor grad bestemt av kva teori og metode eg har valt å bruke (linje b), slik kvar forfattar har produsert ulike versjonar av teknologihistoria (linje a). Utvalskriteria mine er på tre nivå: diskursar, tekstar og utsegner. I den første delen av dette kapittelet skal eg greie ut om utvalet mitt av diskursar og tekstar. Desse to utvalskriteria er dessutan strukturerande for kapittel 5. Til slutt skal eg greie ut om kva utsegner eg skal trekke ut av tekstane. Denne delen er bygd opp rundt dei tre problemstillingane mine. Her vil eg også presentere tre analytiske verktøy som er kopla opp mot den diskursanalytiske tilnærminga eg skal bruke. Desse analytiske spørsmåla og verktøya verkar strukturerande for kapittel 6.
Hegemoniske diskursar
Hegemonisk maktkamp handlar om retten til å fastleggje meininga i språket (Jørgensen og Phillips 2002:7). Dette er også nært knytt til Foucault og Latour sine syn på korleis forholdet mellom makt og kunnskap etablerar det vi ser på som ‘sanning’. Vi kan seie at ein diskurs har oppnått hegemoni når den har fått det som er omstridt til å verke naturleg, og det oppstår ein slags konsensus innanfor eit kollektiv om korleis ein skal forklare eller forstå verda. Kampen mellom diskursane er konstant, og hegemoniet til ein diskurs kan vare ei viss tidsperiode før ein annan diskurs blir etablert som hegemonisk i staden.
Ved å studere forskingshistorie kan ein få ei innsikt i korleis det diskursive hegemoniet har endra seg over tid, og kva den rådande forskingstradisjonen til ei kvar tid har vore. Eg starta difor med å skaffe meg ei oversikt over arkeologisk forskingshistorie, og korleis denne vanlegvis blir inndelt. Eg har fokusert på den vestlege vitskapstradisjonen, med hovudvekt på Europa og engelskspråklege diskursar. Tidsmessig strekk analysematerialet seg frå
etableringa av det moderne vitskapssystemet med den naturvitskaplege og humanvitskaplege revolusjonen (Nordenstam 2006:92), til forskingsstatus. Gjennomgangen av tekstmaterialet i oppgåva vil difor bevege seg frå sementert forskingshistorie til notidas teoretiske debatt.
Mitt utval av diskursar er til ei viss grad basert på den klassiske tredelinga av arkeologisk idéhistorie, med kulturhistorisk arkeologi, prosessuell arkeologi og postprosessuell arkeologi, samt vendinga mot materialitet i seinare tid. Sidan post-prosessuell arkeologi er ein
mangfaldig diskurs har eg valt å spisse fokuset mot den franske teknologitradisjonen. I tillegg har eg valt å undersøke to diskursar som ikkje enno kan seiast å vere hegemoniske, men som er toneangivande i notidas teoretiske debatt. Her har eg tatt utgangspunkt i enkelte kapittel i
18
Hodders (2014) Archaeological Theory Today om darwinistisk kulturevolusjon (Shennan 2014), materialitet (Knappett 2014) og symmetrisk arkeologi (Olsen 2014), og skilt ut to diskursar eg kallar darwinistisk kulturevolusjon og ting-teori. Dei fem diskursane eg har valt ut er dermed kulturhistorisk arkeologi, prosessuell arkeologi, fransk teknologitradisjon, ting-teori og darwinistisk kulturevolusjon.
Diskursane eg har valt utgjer det eg i innleiinga kalla linje a: forskingshistoria på
teknologihistorie. Det er berre mogeleg å setje opp linje a som beståande av etterfølgjande diskursar dersom ein baserer seg på kva tid diskursane er hegemoniske, det vil seie at ein tradisjon har vore den rådande kunnskapstradisjonen. Det er ikkje nødvendigvis so strenge skilje mellom fagtradisjonar som det blir framstilt i forskingshistoriske typologiar (Prescott 1994, 2013:50). Nokre av diskursane er samtidige, medan andre dukkar opp som ein kritikk av føregåande måtar å tenkje på, og grensene mellom dei kan vere flytande. Diskursane forsvinn ikkje sjølv om dei ikkje lengre er hegemoniske. Kvar forfattar kan bruke element frå andre diskursar, slik det er ei grad av interaksjon mellom dei.
Kanoniske tekstar
Innanfor kvar diskurs har eg forsøkt å velje ut nokre av dei tekstane som har vore sentrale i den teoretiske debatten, skrivne av forfattarar som blir rekna for å vere autoritetar i
forskingshistoria (sjå Genealogi). Dette er som sagt noko Foucault kritiserar, men eg har ikkje valt ut forfattarar fordi eg trur dei eigenhendig har kome med innovative idear som har drive den forskingshistoriske utviklinga. Forskarar er avhengig av å bli referert til og anten bli bekrefta eller avkrefta, særskilt av fagleg kvalifiserte frå institusjonar som universitetet (Schaanning 1997:212-213). Kanoniske tekstar har ei framståande rolle i diskursen på grunn av at dei har brei resepsjon og stor innverknad (Neumann 2010:52). Kanoniske tekstar representerar dermed kva som til ulike tider har blitt sett på som god forsking eller kunnskap.
Dette heng igjen saman med kvar tyngdepunktet i den teoretiske debatten ligg og kva diskurs som har vore hegemonisk. Ved å velje forskarar om kan reknast for å vere autoritetar i dei rådande kunnskapsregima, er synspunkta deira er meir representative for den utvida debatten enn om eg hadde valt tekstar som har vore oversett.
For å avgrense utvalet av tekstar har det også vore viktig at forfattarane har fokusert på det eg meiner er eit felles forskingshistorisk problem: den teoretiske debatten om korleis ein skal forklare teknologisk utvikling. Eg trur dette er noko av grunnen til at fleire av tekstane i utgangspunktet har blitt kanoniske. Det er lettare å identifisere kanoniske tekstar jo eldre dei
19 er, om andre diskursar ikkje forkastar kunnskapen dei har produsert, slik at dei har blitt ein naturlig del av forskingshistoria. Dei eldste tekstane har blitt so sentrale at dei nærmast kan reknast for allmennkunnskap som ein ikkje treng referere til. Når det gjeld dei seinaste
diskursane er det vanskeleg å vite kva tekstar som kjem til å bli kanoniske i framtida, og difor har eg der valt tekstar som er relevant for den overordna debatten i dei tidlegaste tekstane.
Eg trur dualistiske motsetningar kan gjere det lettare å forstå korleis teknologi er integrert i verdsforståingane som har blitt konstruert i kvar diskurs. Det har vore ein kamp om å gi prioritert stilling til den eine sida av dikotomipara subjekt/objekt, menneske/ting, natur/kultur slik at eit hierarki av motsetningar oppstår, og dette spelar ei fundamental rolle i å ordne diskursane (Brück 1999:318, Olsen 2006a:96, 2006b, Witmore og Webmoor 2008). Måten ein har brukt teknologi for å forklare forholdet mellom menneske og ting, natur og kultur har endra seg gjennom forskingshistoria, og dette vil hjelpe meg med å plassere tekstane innanfor ulike diskursar (sjå Metaperspektiv, epistemologi og ontologi).
I alt har eg 12 tekstar der temaet er å forklare teknologisk utvikling, og målgruppa er eit arkeologisk fagmiljø. Det er 9 monografiar og 6 artiklar fordelt på dei fem diskursane, og kvar diskurs er representert av både fagbøker og fagartiklar. Eg har valt å prioritere bøker og artiklar skrivne av ein enkelt forfattar.
Eg ser på kulturhistorisk arkeologi, prosessuell arkeologi og postprosessuell arkeologi som tre hegemoniske forskingstradisjonar. Frå kulturhistorisk arkeologi har eg valt Thomsen (1936), Montelius (1899) og Childe (1929). Tekstane er frå eit breitt tidsperspektiv og handlar om utarbeidinga av periodeinndelingar. Frå prosessuell arkeologi har eg valt Steward (1955), Binford (1962) og Clarke (1968), som alle baserar seg på kulturøkologi. Frå den franske teknologitradisjonen har eg valt Lemonnier (1992), Gosselain (2000) og Dobres (2000). Dette er den postprosessuelle vendinga mot teknologi og chaîne opératoire av engelskspråklege forfattarar. Dei to siste diskursane er overlappande og sentrale i ‘dagens’ debatt. Frå ting-teori har eg valt Gosden (2005), Boivin (2010) og Olsen (2010). Frå darwinistisk kulturevolusjon har eg valt Shennan (2002), Riede (2006) og Apel og Darmark (2009).
Tabell 1 Tekstane fordelt på dei ulike diskursane
Kulturhistorisk
Thomsen 1836 Steward 1955 Lemonnier 1992 Gosden 2005 Shennan 2002 Montelius 1899 Binford 1962 Gosselain 2000 Boivin 2008 Riede 2006 Childe 1929 Clarke 1968 Dobres 2000 Olsen 2010 Apel og Darmark
2009
20
Analytiske spørsmål og verktøy
Teknologisk innovasjon har blitt forklart på ulike måtar på ulike punkt i forskingshistoria. Eg skal følgje den teoretiske debatten om korleis ein skal forklare teknologisk utvikling som eit felles forskingshistorisk på tvers av tekstane og diskursane, og dette er grunnlaget eg har for å samanlikne tekstane. Ei utsegn er aldri isolert, den har ein relasjon til resten av teksten den blir framstilt i. Av den grunn kan eg ikkje trekke ut lausrivne sitat eller definisjonar på
innovasjon eller utvikling. For å belyse korleis arkeologisk teori og metode har endra seg over tid i arkeologisk forskingshistorie, skal eg under gjennomgangen av faglitteraturen vere spesielt oppmerksam på både korleis forfattarane brukar teknologisk innovasjon i generelle forklaringsmodellar, og/eller korleis forfattarane forklarar teknologisk utvikling.
Eit sentralt problem i arkeologi er korleis ein skal forklare mønster eller endringar i det arkeologiske materialet. Forfattarane kan ha ulike syn på endring i tid og rom, eller kva tidsperspektiv og skala som er passande for arkeologiske studie. Eit anna viktig tema er forholdet mellom innovasjon og stagnasjon, og kva faktorar som påverkar brot og kontinuitet, endring og stabilitet. Som ein del av undersøkinga av korleis forfattarane i dei ulike
diskursane forklarar årsaka til teknologisk innovasjon, skal eg vurdere kvar diskursane kan plasserast på Christopher Hawkes slutningsstige. Hawkes rangerte følgjande kategoriar i eit hierarki frå kva som var enklast til det som var vanskelegast å gjere slutningar om: (1) teknikk, (2), livsopphald/økonomi (3) sosial/politikk, og (4) religion/ideologi (Hawkes 1954:161-162).
Hos fleire av forfattarane er teknologiomgrepet del av eit større omgrepsapparat: «the meaning of ‘technology’, as currently understood in the West, is firmly fixed within this polarity of society and nature» (Ingold 2011:312). For å klargjere korleis dei ulike
forfattarane har forstått teknologi og teknologisk utvikling, er det spesielt interessant korleis forfattarane ser for seg relasjonen mellom nøkkelomgrepa «teknologi», «samfunn»/«kultur»
og «natur»/«miljø». Her har det historisk sett vore skilt mellom «kultur», som er det menneskeskapte, «natur» som ei nemning for det som ikkje er påverka av menneske, og
«teknologi», som generelt har blitt forstått som eit verktøy menneske tek i bruk for å skape ting. Det er dermed ein nær relasjon mellom omgrepa «teknologi» og «kultur», og
teknologiforståinga til forfattarane kan vere bygd inn i kulturomgrepet.
Sidan eg baserar meg på at det har vore hegemoniske maktkampar og konfliktar mellom diskursane skal eg ikkje sjølv kritisere tekstane eller diskursane, men følgje debatten mellom
21 dei (sjå Diskursanalytisk tilnærming). Gjennom forskingshistoria har forskarane strategisk avkrefta eitt synspunkt for so å stadfeste eit anna. For å identifisere grunnen til brotpunkta mellom diskursane i forskingshistoria skal eg undersøke kva forskarane kritiserar ved
forklaringane i andre diskursar, og kva dei igjen blir kritisert for av andre forskarar. Ut frå kva område som har vore konfliktfullt skal eg identifisere omgrep som blir definert på ulike måtar i ulike diskursar (sjå Nodalpunkt), og ulike omgrep som blir brukt til å forklare same fenomen (sjå Genealogi). Slik kan eg undersøke korleis diskursive verdssyn eller ontologiske
menneskesyn endrar seg frå diskurs til diskurs.
Etter gjennomgangen av dei utvalde tekstane skal eg oppsummere og diskutere hovudtrekka i kvar diskurs. Først skal eg fokusere på kritikken som er direkte retta mot den føregåande diskursen, og korleis ein brukar denne kritikken for å etablere eit nytt diskursivt verdssyn.
Deretter vil eg framheve korleis definisjonen av «kultur» har endra seg, før eg til slutt
undersøker kva følgjer dette har hatt for korleis ein forstår «teknologi» og korleis ein forklarar endring i materiell kultur. I desse diskusjonsdelane og i seinare kapittel skal eg markere med omgrep med «sitatteikn» slik som ovanfor, for å framheve at omgrepa kan ha ulik meining frå forfattar til forfattar, og frå diskurs til diskurs.
Basert på kva ontologiske menneskesyn diskursane har, skal eg plassere diskursane på ein glidande ontologisk skala som rangerar frå individuell fridom til strukturell determinisme (sjå Ontologisk skala). Det ontologiske menneskesynet handlar om kva rolle forfattarane i dei ulike diskursane meiner enkeltmenneske har i endringsprosessar. På grunn av dette skal eg vere oppmerksam på kva som gir menneske handlingskraft og korleis den blir innskrenka. For å plassere diskursane på den ontologiske skalaen skal eg undersøke i kva grad forfattarane meiner enkeltmenneske driv teknologisk utvikling, eller teknologisk utvikling er ein autonom og deterministisk prosess enkeltmenneske ikkje har innverknad på. I det avsluttande kapittelet skal eg undersøke parallellen mellom dei forskingshistoriske diskursane eg har undersøkt og måten ein kan undersøke forskingshistorie. Ein del av dette er å undersøke kva samanheng det er mellom kvar handverkarane i fortida og forskarane i notida kan plasserast på den
ontologiske skalaen. Dette har eg allereie lagt grunnlaget for å samanlikne i kapittel 2.
22