Norskrift: tidsskrift for nordisk språk og litteratur, nr 73 - 1992

Redaksjon:

Gudleiv Bø Trygve Skomedal Asfrid Svensen Kjell Ivar Vannebo

N O R S K R I F T

Manuskripter kan leveres direkte t i l disse eller sendes til:

NOR SKRIFT

Avdeling for nordisk språk og litteratur Postboks 1013 Blindern

0315 Oslo 3

Manuskriptene bør være skrevet på skrivemaskin eller PC i A4- format, med linjeavstand 1 1/2 eller 2 og med marg ca. 4 cm.

NB' Utskriftskvaliteten på manuskriptet er viktig for det endelige resultatet.

NORSKRIFT er et arbeidsskrift og er følgelig beregnet på artikler av foreløpig karakter. Ved eventuelle henvisninger t i l disse, bør det derfor på en eller annen måte markeres at det dreier seg om utkast. Artiklene kan heller ikke

mangfoldiggjøres uten tillatelse fra forfatterne.

FORORD

Dette heftet inneholder fire artikler om tekstlingvistikk og pragmatikk:.

Artiklene er skrevet av mellomfagsstudenter som hadde dette som særemne i språk til mellomfag i norsk (nordisk) høsten 1990 og våren 1991 ved Institutt for nordistikk og litteraturvitenskap ved Universitetet i Oslo.

De tre første artildene dreier seg om tekstlingvistikk. Teorier om talehandling og om koherens (især setningskoplinger og referentkoplinger) blir brukt til analyse av tekster. Den siste artikkelen faller mer inn under disiplinen pragmatikk. Her blir moderne teorier om dialoger brukt på et utdrag av Hedda Gabler.

De fleste tekstene som er analysert, er skjønnlitterære tekster, og analysene bør derfor kunne ha interesse for andre enn språkfolk.

Artiklene er opptrykk av mellomfagsoppgavene så å si uten endringer.

Enkelte vedlegg er utelatt av plasshensyn.

Vi takker forlagene for å få lov til å gjenopptrykke de analyserte tekstene her.

Svein Lie

Kamilla Aslaksen:

Ironi som språkhandling

Ei analyse av Ame Garborgs "Hanna Winsnes's kogebog" i lys av talehandlingsteori

Innleiing

Føremålet med denne artikkelen er å sjå i kva grad talehandlingsteorien, slik han er utforma med utgangspunkt i Austin og Searle, kan vere eit grunnlag for forstå ironi som språkleg virkemiddel.

Som tekstgrunnlag for undersøkinga brukar eg Ame Garborgs "Hanna Winsnes's kogebog" frå 1890. Med all sin undanglidande ironi er dette ein tekst det ikkje er lett å kome til rette med, ein tekst der forfattaren enda set spørsmålsteikn ved si eiga skribent- verksemd og dermed ved sjølve tekstens eksistensrett: "Når jeg er riktig træt af at sidde på mit sentrumsparti og søle med problemer og blæk, er det mig en nydelse at overgive mig for en halvtimes tid til Hanna Winsnes "(1) Den sjø_lvdistansen som kjem til uttrykk her er likevel ikkje den form for ironi som primært er føremålet for denne drøftinga. Passasjen avslører ei grunnleggjande ironisk livshaldning, ei eksistensform snarare enn ei språkform, og det eg er ute etter er altså dette siste; ironi som språkleg virkemiddel.

Det ein tradisjonelt forstår med ironi som tekstfigur er det å seie noko, meine det motsette, og samstundes gje tilhøyraren eller lesaren signal om den "eigentlege" bodskap- en. Om ein reknar ein slik definisjon som uttømmande, betyr det at denne bodskapen og kunne vore uttrykt utan ironi i ei kort, utvetydig formulering.(2) Ironi må altså bli ein

2

måte å gje bodskapen ei spesiell kraft. Spørsmålet er om denne krafta kan skillast frå bodskapen i ytringa, slik den tradisjonelle definisjonen impliserar. Ifølge talehandlings- teorien er det ikkje mogleg å skilje korleis frå kva på dette viset; saksforholdet og krafta er snarare to komplimentære aspektar ved meininga i ei ytring. Dersom ironien er knytta til handlingsaspektet, er den derfor samstundes uløyseleg knytta til meininga. Den same meininga ville derfor ikkje komme fram utan at saksforholdet var ironisk vinkla.

Før eg går inn i den konkrete problernstillinga i høve til "Hanna Winsnes's kogebog", er det likevel nødvendig å gje eit riss av talehandlingsteorien med utgangspunkt i nokre sentrale omgrep.

Det teoretiske grunnlaget for ein teksl:modeH

Som eit teoretisk grunnlag for analysen har eg valt å gå ut ifrå Searles talehandlingsteori.

Teorien byggjer på det grunn!eggjande synspunktet at det som kan definerast som tekst må gå ut ifrå det meiningsberande aspektet ved ytringar. Vidare inneber teorien at ein reknar den kommunikative handlinga som den elementære eininga i språkleg verksemd og den kommunikative hendinga som byrjing og ending i meiningsfortolkinga. Eit individs evne til å ta del i eit kommunikativt fellesskap av heng då av i kva grad det har tileigna seg det intersubjektive regelverket som konstituerer dei kommunikative hand- lingsførekornstane som er gyldige i dette fellesskapet. Kjennskap til og evne til å nytte dette intersubjektive og kulturelt bestemte regelverket vil vere eit uttrykk for den kommunikative kompetansen. I dagleglivet kan vi sjå kompetansen som evna til å oppfatte og bruke mangfaldet og nyansane i språket. "Hanna Winsnes' s kogebog" stiller relativt store krav til den kommunikative kompetansen. Føremålet med analysen er mellom anna å kartlegge nokre av dei krava som må vere oppfylte for at vi skal kunne rekne kommuniseringa av teksten som vellykka. Før eg går inn i sjølve tekstanalysen er

det derfor nødvendig å gjere nærare greie for dei reglane talehandlingsteorien stiller opp som føresetnader for vellykka kommunikasjon i det heile.(3)

Illokutivhandlinga som grunnlag for tekstanalyse

Det eksisterer så vidt eg kan sjå ingen konsensus om kva som er den meiningsberande minsteeininga i språket. Utan å gå inn i ordskiftet kring dette problemet vil eg her gå ut ifrå setninga som ei slik minsteeining i språket sett som eit system av kommunikative handlingar. Ytringar som berre inneheld eitt ord reknar vi likevel som ei setning, slik som i "kjør!". Vidare kan vi skilje meininga i setninga i to komplementære aspekt: eit saks- tilhøve og ei kraft. Det første er "noko" som setninga seier ved å vise til verda utanom språket, til dømes det at nokon kjører. Dette kallar vi setningas proposisjonsinnhal.d. Det andre seier noko om kva funksjon sakstilhøvet har, i setninga over funksjonen direktiv.

Dette er setninga som il!okutivhandling. I talehandlingsteorien reknar ein dette illo- kusjonære aspektet som den minste meiningsberande eininga i språket. Det er fleire grunnar for dette synet. Det viktigaste i vår samanheng er at det er i illokutivhandlinga at sendaren kan uttrykkje intensjonen med ei ytring. Føresetnaden for at mottakar skal oppfatte sendarintensjonen, er derfor avhengig av ei vellykka illokutivhandling. lliokutiv- handlinga kan og avsløre korleis deltakarane i ein kommunikasjon skal oppfatte verda utanfor språket. Er ytringa til dømes meint å uttrykkje røyndom gjennom ein påstand?

Evna til å fange opp illokutive verdiar er noko eit individ tileigner seg ved deltaking i kommunikative handlingar. I motsetnad til proposisjonane meiner ein nemleg at det må eksistere ei finitt mengd illokutivhandlingstypar. For oss er det likevel nok å slå fast at illokutivhandlingstypane avslører den rasjonaliteten som vi føreset for å fungere i eit gitt samfunn. Dei er dermed å forstå som kulturelt betinga.

Korleis fastslå illokutivhandlingsklassa?

Eit problem i talehandlingsteorien har vore klassifiseringa av dei ulike illokutivhandling- ane. Den modellen for klassifisering eg skal bruke her har Searle sitt skjema som grunn- lag, og er seinare utvikla av mellom andre Berge.(4) Modellen reknar med 5 ulike il!o- kusjonære handlingsklasser: PÅSTAND, FORPLIKTING, DIREKTN, EKSPRESSN og KVALIFISERING (vil i analysen bli markerte med store bokstaver).(5) Tanken er at vi skal kunne plassere alle førekomstane av handling i en tekst innafor ei av klassene. T:tl å fortolke og plassere handlingane i klasser kan ein_ stø seg til sju kriterium (vil bli markert med understreking).

1. Verd-språk-kriteriet. I kva forhold står proposisjonen til verda? Har vi til dømes ein PÅSTAND, der sendaren vil seie noko sant om verda utanom språket, eller er handlinga eit forsøk på å konstituere nye verder, ei KVALIFISERING?

2. Føremålskriteriet. Kva er føremålet med talehandlinga? I alle fem handlingsklasser må sendaren ha eit føremål med det ho gjer.

3. Kriteriet om å vere sannferdig. Kva for psykologisk tilstand må sendaren vere i dersom handlinga skal vere vellykka?

4. Formkriteriet.Språkhandlinga kan bli avslørt av forma på ytringa.

5. Situasjonskriteriet. Illokutivhandlingstypen kan avslørast ved hjelp av visse konvensjonelle forventningar til og avgrensningar av kva handlingar som kan bli utført.

6. Kontekstkriteriet. Ei tidlegare eller overordna handling vil avgjere og avgrense korleis vi kan bruke handlingar som følgjer etter eller som er underordna.

7. Det ekstralingyistiske kriteriet. Visse språklege fenomen og handlingsklassar kan vi ikkje kjenne att utan å ta omsyn til faktorar som ligg utanfor det reint fonologisk- syntaktiske eller leksikalske. Dette er eit kriterium som vil syne seg viktig i vår tekstanalyse.

5

Som ei oppsummering kan vi seie at den kommunikative kompetansen er avhengig av at ein har tileigna seg dei kriteria for språkleg verksemd som er omtalt i 1-7 ovanfor.

Reglane er ei hjelp til å bestemme illokutivhandlingsklasse og gjer det mogleg å skilje mellom PÅSTANDAR, DIREKTiv, FORPLIKTINGAR, EKSPRESSNAR og KVALIFISER- INGAR. Ved alle kriteria vil ein måtte gå ut frå ein resepsjonskompetanse som mottl:ka- ren har tileigna seg gjennom språkleg praksis. Tolkinga av ulike kommunikative handlin- gar baserar seg derfor i stor grad på mottakaren sin intuisjon og erfaring. Men i eit samfunn vil sosialiseringa inn i eit kommunikativt fellesskap nettopp gå ut på å tileigne seg reglane 1-7. I eit slikt fellesskap kan ein dermed rekne det som sannsynleg at sendar og mottakar har tilnærma lik kompetanse og nokså eintydig kan identifisere handlingane.

Dette er likevel ein ideell tilstand og slett ikkje alltid det vi opplever i dagliglivet. Eit anna problem er at tekstkompetansen endrar ser over tid, noko vi vil sjå i arbeidet med Garborg-teksten som er over hundre år gammal.

Fenomenet "tekst" kan vi nå definere som ein semantisk struktur bygd opp av ei mengd kommunikative språkhandlingar med eit proposisjonelt og eit illokusjonært aspekt. Ein slik definisjon er ikkje uproblematisk. Det er mellom anna ikkje mogleg å forklare vanlege former for (eller mangel på) koherens u tan å nytte oppdelinga av proposisjonar i identifi- kasjon og predikasjon.(6) Tekstteoriar som har proposisjonen som basis må derfor supplere den teorien som går ut ifrå handlingsaspektet. I denne analysen vil eit slikt aspekt syne seg når eg tek i bruk formkriteriet og situasjonskriteriet til å bestemme meir enn berre handlingsklasse.

Illokutivhandlingane ordna i tekstar

I sin modell for tekstanalyse skil Berge mellom det han kallar makrostrukturen og funksjonsstrukturen i tekstar. Det første er ein hierarkisk struktur som ordnar dei seman-

6

tiske einingane i makro- og subhandlingar. Funksjonsstrukturen viser korleis einingane i makrostrukturen er ordna lineært. Eg har valt å ikkje gå inn i lineariseringa av teksten, men konsentrere analysen omkring makrostrukturen.

Makrostrukturen inneheld ei endeleg mengd minstesegment, illokutivhandlingar, soin ber proposisjonar med ulik informasjonverdi. Men mykje av informasjonen er redundant om ein vil tileigne seg det sentrale og essensielle innhaldet i ein tekst. Minneforsking viser at det berre er brokkar av sentral informasjon som blir lagra i minnet når vi har lese ein tekst. Ein kan tenke seg at denne sentrale informasjonen finst innbakt i makrohandlingar i teksten. Det illokutive aspektet makrostrukturen inneheld derfor alltid ein eller fleire makrohandlingar som er overordna handlingar av lågare orden. Dei underordna handlin- gane kan vi kalle subhandJingar. Makrohandlingane er følgjeleg det høgaste meinings- nivået i ein tekst, og koherensen i teksten kjem fram av det proposisjonsinnhaldet som makrohandlingane ber. Subhandlingane kan tilføre ekstra informasjon til makronivået (gjennom proposisjonsinnhaldet) og har ulik funksjon alt etter den makrohandlinga dei er underordna. Vi kan nå sjå makrostrukturen som ein hierarkisk modell:

Makrohandlingsnivå

Subhandlingsnivå

Modellen kan vere eit uttrykk for eit statisk aspekt ved makrostrukturen. Det er og mogleg å sjå makrostrukturen frå eit dynamisk aspekt. Dette aspektet syner seg i det deltakarane i kommunikasjonen tek i bruk makrohandlingane til å bestemme kva type tekst ein har framfor seg. Slik blir sendaren sin intensjon og/ eller mottakaren si fortolking av makrohandlinga motor i makrostrukturen. Makrostrukturen blir og ei hjelp til å genre- bestemme teksten og dermed til å avgjere i kva klasse illokutivhandlingane høyrer heime.

7

Det vil oppstå problem i analysearbeidet, mellom anna med å skilje sub- og makro- handlingar frå kvarandre og med å bestemme makrohandlingar når dei ikkje er identiske med ytringar ⁱ teksten. Men det er sendaren som vel både kva i ei ytring som skal vere makrohandling, og kva for ei klasse som samsvarar med mtensjonen. Vilkåret for at mottakaren fortolkar teksten i samsvar med intensjonen er at sendaren nyttar former som set mottakaren på sporet av makrohandling og illokutivklasse. Dersom verken forma eller situasjonen hjelper mottakaren til å fortolke teksten etter senderintensjonen, vil mottaka- ren stå særleg fritt til både å velje makrohandling og å avgjere i kva for klasse makro- handlinga høyrer heime.

Genre - førestenad og forventnmg

Vi nemnte ovanfor genren som ei hjelp til å bestemme handlingsklasser i makrostruktur- en, og det er på tide at vi går noko nærare inn på ei avgrensing av omgrepet. Det er vanleg i bruke genrar samband med inndeling av skjønnlitteratur i epikk, dramatikk og lyrikk. I denne samanhengen skal vi sjå bort ifrå ein slik bruk. Eg vil freiste å sjå genren som eit bindeledd mellom dei kommunikative handlingane og dei kriteria for tale- handling som eg kalla den kommunikative kompetansen. Vi kan definere genre som formaliseringar og institusjonaliseringar av dei intersubjektive reglane for kommunikativ handling som konstituerar ein meiningsfylt tekst. Tanken er at ein alltid må gå vegen om ein genre når ein skal utføre ulike kommunikative handlingar. Den innskrenkar vår valfridom i høve til skrivinga, men vi kan verken lese eller skrive utan å vere medvitne om allereie etablerte reglar for korleis tekstar kan bli brukte i ein situasjon. Genrane vil alltid vere ein føresetnad for at ein tekst blir mogleg, og når skribenten har valt genre har han samstundes valt bort ei stor mengd alternativ for tekstforming. Ein kan sjå genren som eit "raster" vi må kjøre talehandlingane gjennom for å kunne realisere dei i tekstar:

8

Reglar for kommunikativ handling ---+ Genre - Tekst

Sett på dette viset kan genren blir ein reiskap som lettar både skrive- og leseprosessen, men føresetnaden er at sendar og mottakar har eit minstemål av felles kompetanse. I det lesaren plasserar ein tekst i ein særskilt genre, trer ei rekke forventningar til teksten J kraft. Vi forventer at både handlingsklassar og bindingstyper skal vere genrekarak- teristiske. I enkle tekstar er det gjeme mogleg å fastslå handlingsklassene berre utifrå kjennskap til genre. I ein kontrakt, til dømes, vil den dominerande handlingsklassa vere FORPLIKTING. Skriv ein eit personleg brev, er gjerne handlinga EKSPRESSN. Dei vanlegaste handlingsklassane i avhandlingar og essays er KVALIFISERINGAR og P ÅSTANDAR I ei teori om gemar må ein og ta omsyn til bindingstypar, kva som bind teksten saman, men det er ikkje føremålet for denne drøftinga. Poenget har vore å antyde korleis brukaren sine val er innskrenka, idet ho har valt ein genre for tekstytringa. I tillegg til handlingsklasse og bindingstype vil og situasjon, tradisjon, setningsstruktur, ordval emne osb. legge føringar på gemevalet.

Makrohandlingar i "Hanna Winsnes's kogebog"

På bakrunn av det eg til no har sagt om tekst og makrostruktur meiner eg å kunne skilje ut desse makrohandlingane i "Hanna Winsnes's kogebog":

1. Hanna Winsnes's kogebog er eigentleg ein roman.

2. Kunsten skal gje oss kvile og hjelpe oss til å tru på det gode, for trur vi fast på det gode i livet har det vonde mista si makt.

3. Hanna Winsnes's kogebog er eit eksempel på slik kunst

4. Nåtidslesaren tenkjer med seg sjølv at det gode livet Hanna Winsnes skildrar må ha kosta pengar.

50 Men Hanna Winsnes er ei sparsam husmor og forstår å utnytte alt, spesielt husdyr og tenestefolk

60 Hanna Winsnes prediker ikkje, då det verken var vantro eller sosialisme på hennar

70 Ei prestefrue no til dags ville ikkje våge å skrive noko om korleis ein handsamar tenestefolkao

K For 40-50 år sidan var det Gud som ordna det med dei ulike samfunnsklassane, derfor denne ro over Hanna Winsnes bok

90 Nå kan ein ikkje lenger skrive slik Ein har fått kristendom i blodet, og ein ser at det er mange som har det vondt utan å vere skuld i det Litteraturen har blitt så trist at det å lese er å be om søvnløyseo

10. Men livsgleda er under oppsegling att i verdslitteraturen, ein kan finne fleire eksempel på optimistiske forfattarar.

11. Men nåtidsoptimistane har og fått auge for samfunnslidinga, og vekkjer berre sorga ved å polemisere mot han.

12. Viss ein vil ha kunst som gjev fred og kvile, må ein sky dei moderne og halde seg til prestegardspoesien som Hanna Winsnes er den fremste representant for.

13. Harmonien og den velgjerande roen blir likevel broten i fortala til boka, der Hanna Winsnes tillet seg å predike kvinnesak.

14. Dette problemet kan ein løyse ved å rive ut eller hoppe over fortalen.

Som eg nemnte ovanfor er sjeldan arbeidet med å finne fram til makrohandlingane i ein tekst utan problem. Dersom teksten er "tett" og utan klare peikar om kva vi skal tolke som essensielt og kva som berre skal bygge opp under hovudhandlingane blir desse problema forsterka. "Hanna Winsnes's kogebog" er ein komplisert tekst med mange sidesprang og uventa samanstillingar, og ein kan ha problem ved første gjennomlesing

\

med å finne ut kva forfattarintensjonen har vore. Dessutan er ikkje alltid makrohandling- ane identiske med ytringar i teksten, og slik dei er satt opp her er dei sjølvsagt utrykk for

1

o

mi tollång. Men ved å leite seg fram til den sentrale informasjonen i teksten, får ein fram at proposisjonane uttrykkjer ein klar koherens. Med grunnlag i "romanen" "Lærebog i de forskjellige Grene af Husholdningen" er innhaldsaspektet i teksten konsentrert kring kva krav vi kan og bør stille til god kunst, og om vilkåra for slik kunst. Makrohandlingane fortel og om kor tyngda i teksten ligg, for vi må gå ut ifrå at det er eit med vite val når omkring halvparten av makrohandlingane er plasserte i dei to siste avsnitta i teksten.

Likeeins med det andre avsnittet, som tilsvarande må karakteriserast som "lette". Her finn eg strengt tatt berre to makrohandlingar (4 og 5), resten må tolkast som subhandling- ar som er meint å skulle støtte opp under proposisjonsinnhaldet i handling 4 og 5. Dei to siste punkta, 13 og 14, kan det og vere tvil om, men det vil seinare vise seg at dette er viktige handlingar når ein vil sjå heilskapen i teksten.

Talehandlingsreglane som nøkkel til forståing av ein tekst

Der kan sjølvsagt vere usemje om mi tollång av talet på makrohandligane i "Hanna Winsnes' s kogebog". For ein øvd tekstlesar er det likevel ikkje talet på illokutivhandlingar som vekkjer størst forvirring i mi førebels tolking av teksten. Verre er det at handlingane, slik dei står no, nærast gjev oss eit vrengjebilete av den teksten som ligg til grunn for dei.

Vi har funne at proposisjonsinnhaldet i makrohandlingane kretsar kring vilkåra for god kunst, ikkje kring kokekunst. At haldninga til proposisjonane er gjennomført ironisk, seier tollånga ingenting om så langt. Det er her teksten stiller krav tillesarens tekstkompe- tanse, det vil seie kjennskapen til dei sju kriteria for talehandling. Eg vil i framhaldet prøve å vise korleis det er desse reglane som spiller med medan vi arbeidar oss fram til ei rimeleg tollång av teksten.

Essayet som genre ?

"Hanna Winsnes's kogebog" blei publisert første gong i "Samtiden" i 1890, eit tidsskrift som blei rekna som eit radikalt og frilynt forum for politiske, filosofiske og litterære ordskifte. Essaygenren var ei mykje nytta form i bladet, og sjølv om Garborg sjølv ikkje skal ha nytta ordet essay, vil eg likevel namgje deksten som det(NOTE).Nå er det knytte store problem til det å gje essayet ein genrekarakteristikk, det synes snarast som om det karakteristiske ved essayet er at det gjer opprør mot alle forsøk på karakteristikk. Utan å gå inn i ei drøfting av essayet som genre, vil eg her ta med eit forsøk på å avgrense essayet, eit forsøk som om ikkje anna blottstillar problema som er forbunde med ein vesensdefinisjon:

"Essayet er en kort avhandling i god sakprosa med språklig gjennomtenkte virkemidler av retorisk eller stilistisk vellykt karakter, om et for stort eller for lite emne, som verken behandles utførlig eller

systematisk, men uavsluttet og fragmentarisk i sprang og digresjoner, og likevel slik at et helt livssyn eller samfunnssyn blir tydelig, samtidig som leseren blir gjort kjent med essayisten som person ved at tankeprosessen demonstreres direkte, og ved at essayistens holdning til religion, filosofi og politikk går fram via det valgte emnet ved frie assosiasjoner, private opplysninger, sitater, anekdoter e.l. i en tenkt dialog med leserne eller lesekretsen, som består av kunnskapsrike likemenn, som utmerker seg ved modenhet, skepsis, livskunst, toleranse, humor, kynisme, ironi, selvironi., og ved å være intellektuelt frigjort fra utbredte meninger og vanlige folks fordommer og dårlige smak."(7)

Det som også går igjen, er ei stadig understreking av essayistens totale fridom i høve til både form og innhald.: "Han er absolutt enerddende og eneveldig, ik/æ uteluklænde i forhold til sitt resonnement omkring temaet, men ogsd i sitt mellomværende med leseren. "(8) Det siste sitatet er særleg interessant, då det tenderar mot å sjå bort frå det faktum at sjølve kommunikasjonssituasjonen påverkar både produksjon og fortolking av all tekst. Essayet sin status som ein genre fri frå normer blir i eit kommunikativt perspektiv særleg

12

problematisk, og jamført med vår bestemming av genren som føresetnad for talehandling blir eit slikt standpunkt meiningslaust. Det gjeld for essayet, som for alle andre tekstar, at dei sju kriteria for talehandling ligg til grunn for tekstytringa. Likevel er det ikkje feil å kalle essayet ein fri genre, for medan ein i "normalkommunikasjon" gjeme krev at folk held seg til reglane (er sannferdige m.v.), er det essayets privilegium å bryte med dei;

spille på lesarens forventningar, bruke andre tekstar og genrar parasittisk, kort sagt drive med våre ulike forestillingar om kva ein tekst skal og bør vere. Å seie at essayet på dette viset bryt med eit eller fleire av talehandlingskriteria vil eg faktisk foreslå som en førebels genrebestemrning, men det tyder sjølvsagt ikkje at vi kan sjå bort frå desse kriteria.

Vilkåret for at brotet skal ha den tilsikta verknaden, er at reglane for kommunikasjon er kjende og normalt blir brukte.

Tekstkompetansen i møte med det ironiske spelet

Genreforventningane er knytta til situasionskriteriet for talehandling. Kriteriet seier noko om konvensjonar og avgrensingar av kva handlingar som kan bli utførde. Eg nemnte at talehandlingane i essayet oftast er P ÅSTANDAR og KVALIFISERINGAR. Går vi no tilbake til makrohandlingane 1-14, meiner eg å finne ei handling som viser seg å vere eit springande punkt i teksten (nr.2): "Kunsten skal gje oss lcuile og forsoning og hjelpe oss til å tru på det gode, for trur vi fast på det gode i livet har det vonde mista si makt". Handlinga vil eg klassifisere som ein KVALIFISERING, ei handling som er meint å endre lesarens syn på verda utanfor språket. Det forfattaren vil er likevel ikkje å endre vårt kunstsyn i samsvar med proposisjonsinnhaldet i handlinga, ytringa står tvert om for ei kunstoppfat- ning Garborg vil til livs. Ser ein på dei andre makrohandlingane legg dei større eller mindre grad proposisjonsinnhaldet i handling 2 til grunn. Eg vil plassere alle dei andre handlingane som P ÅSTANDAR, der sendaren vil seie noko sant om verda utanfor språket. Makrohandling 6, til dømes; " ... Hanna Winsnes er ei sparsam husmor og veit å

utnytte allting ... " pretenderer å seie noko om Hanna Winsnes slik ho framstår i kokeboka si. Subhandlingane som følgjer, byggjer opp under PÅSTANDEN mellom anna ved å vise til boka hennar. PÅSTANDANE 1 og 3-14 og KVALIFISERINGA 2 er gjensidig avhengige av kvaranclre for å kunne godtakast. Om vi nektar å godta PÅSTANDANE, fell KVALIFI- SERINGA, og tvert om. Eg vil prøve å vise korleis Garborg gjennom subhandlingane eigentleg plukker frå kvarandre i staden for å byggje opp under PÅSTANDANE slik at makrohandlingane i sin heilskap står fram i eit ironisk lys.

Eg nernnte i innleiinga at ironi som språkleg fenomen mellom anna er eit brot med kriteriet om å vere sannferdig, sendaren seier noko og meiner det motsette. Når vi har bestemt "Hanna Winsnes's kogebog" som eit essay, er vi førebudde på eit brot med eit eller fleire ta!ehandlingskriterium, som til dømes kriteriet om å vere sannferdig. Det er likevel ikkje nok å berre forvente brot av ulike slag. Skal vi avsløre ei ytring som ironi, er det eit vilkår at mottakaren klarar å fange opp dei ironimarkørane som vi føreset at sendaren har lagt ut i ytringa.

Garborg - ein nyromantisk idealist?

Dette krev gjeme kjennskap til ekstralingvistiske kriteriar, som til dømes sendarens bak- grunn. I Garborgs tekst er det mellom anna ikkje vilkårleg kva målform forfattaren har nytta. Vi veit at Gaborg meistra både landsmål og dansk, men at han var ein ihuga målmann. Når han nytter dansk i essayet om Hanna Winsnes, er ikkje dette eit umedvete val. I artikkelen "Den ny-norske sprog- og nationabevægelse" frå 1877 gjev Garborg desse argumenta for ikkje å kaste ifrå seg dansken:" .. har De strævet i 20 år med at lære dette sprog, så bør De gjøre den dyrekjøbte kunnskap så nyttig som mulig. Et sprog er et våben, -og et våben kaster man ikke fra sig(. . .). Der vil alltid være en og annen( .. .)som kan have krav på litt kritikk; det bør De da alltid være parat til at yde ham, og helst på hans "eget mål", for det bider bedst ... ".(s.l-

14

46) I "Hanna Winsnes' s kogebog" blir det danske språket eit ledd i det ironiske spelet. På eitt plan (det planet som kjem fram i makrohandlingane) er teksten forma som eit innlegg fullt av Kristiania-borgarskapet sine romantiske idear om fortida, og om kunsten som forsonar av motsetnaden mellom røyndom og ideal.(9) Sendaren gjer seg ut for å vere ein annan enn han er, nernleg sin eigen motstandar, og i dette spelet vel han og å nytte- motstandaren si målform. Utan kjennskap til Garborg si haldning er det heller ikkje mogleg å fange opp ironien i dei konkrete språldege kommentarane som finst i teksten.

Garborg klagar mellom anna over ein "svesisme" i omsettinga av Heidenstam si bok.

Sidan godtek han likevel svesismen med den gmnngjevinga " ... at den har også Bjørnson brugt ... " (s.417). Når Garborg nyttar Bjørnson som ein autoritet i språkspørsmål·er det god grunn til å tolke kommentaren ironisk. På den tida essayet blei skrive, hadde han og Bjørnson i fleire år vore i bitter strid kring språklege spørsmål. At heile kommentaren berre er meint som eit spark til motstandaren, ser vi dessutan av at den svesismen Garborg klagar over, lkkje er anna enn ein bagatell. Dessutan må ein vel seie at det å ta opp problem som svesismer er overflødig, redundant, i teksten som heilskap. Forfattaren irniterar sin eigen motstandar og framstiller han pedantisk og usakleg.

Subhandlingane riv ned (og skapar ny) meining

Om vi held fast på tanken om at Garborg speler sin eigen motstandar, vil ^vi sjå at heile essayet kan lesast som ein karikatur av det synet på kunsten og livet som kjem fram i makrohandlingane. Subhandlingane sin funksjon blir då meir å undergrave enn å under- byggje proposisjonsinnhaldet i makrohandlingane. Vi skal sjå nærare på nokre av dei verkernidla som blir tekne i bruk for å få fram denne verknaden.

Garborg opnar essayet med å vri på genreomgrepet når han kjem med paradokset Koke- bok=roman. Teksten er så i sin heilskap forma som ei bokmelding av denne "romanen". For

å få lesaren med på tanken om kokeboka som ein roman "hjelper" han oss å lese Hanna Winsnes. Somme stader nyttar han eit naivt enkelt, nesten bamleg språk for å få fram den naive, godtruande tonen han meiner gjennomsyrer heile boka: " ... der er fred, stilhed og idyl( .. .)Der er julestemninger og søndagshumør( .. .)Snart kommer far fra kirken; da er far sulten; og da vil/aksen smage; ... "(s.410). I samband med matforrådet overdriv han: " ... der vades i eg sukker og smør; lader og kje/dere er fulde: man tager ... tager ... tager ... "(s.410) og " .. .Vildt!

Fuglesteg, rypesteg, harer, kramsfugle ... å! al denne deilige brunstegthed; al denne søde stegeduft ...

dyrekjød, fugleragout, andesteg, kalkun i hvide sauce, grillede kyllinger ... "(s.412). I avsnittet om Hanna Winsnes' sparsemd omtalar Garborg konsekvent dyr og tenestefolk i same andedrag, og han nyttar ord som fodring, udbytte og lønsomhed.

Denne skrivemåten er igjen eit brot med sihtasjonskr:iter:iet. Forfattaren pretenderer å ha skrive ei seriøs bokmelding, og lesaren sine forventningar blir knytta til denne genren.

Men med den naive lesemåten underdriv han si eiga evne til å lese ei bok kritisk, i si skildring av velstanden på prestegarden overdriv han, og han lest som han er umedveten når tenestefolk og dyr blir omtala som to sider av samme sak. Garborg les Hanna Winsnes' bok slik motstandarane hans ville ha lese ho.

Vi finn og fleire eksempel på brudd med formkriteriet, der omgrep frå ulike verder blir blanda saman: " .. .alle disse velsignede evangelisk-lutherske kager og terter ... "(s.412); " ... Kunst- en skal, ligesom religionen og tobakken hjælpe os med at hvile ... "(s.412); " ... Thi når Gud havde gjort Nils og Mari til tjenestefolk, så var det pokker ilclce hans mening ... "(s.416, mi utheving).

Sammenblandinga har ein komisk effekt, og som subhandlingar er ytringane med på å undergrave makrohand.lingane snarare enn å stø opp under dei (sjå t.d. markrohandling 2, 3 og 8).

Sitata eg har teke med her er berre eksempel på verkemiddel som er brukte gjennom heile

16

essayet. Det som gjer ironien i teksten raffinert, er nettopp det at den er så konsekvent gjennomført. Karikeringa av motstandaren blir sjeldan avbrote av utbrot og direkte utsegn der forfattaren busar ut med si eigentlege meining. Derfor er det fullt mogleg å lese teksten på berre eitt plan, og godta proposisjonsinnhaldet i makrohanc!lingane. Men førsetnaden er at lesaren er like pedantisk, naiv, uvitande, ukritisk og utan formsans· og dømmekraft som den skribenten Garborg karikerar. Tekstkompetansen andsynes ein komplisert tekst har svikta, og lesaren blir offer i det ironiske spelet.

Om ein skal fange opp ironimarkørane i teksten _er det ikkje nok å gjere som Hanna Winsnes: " ... hun ræsonnerer ud af sin sunde praktiske forstand uden at se seg om hverken til høire eller venstre. "(s.416). Ironi er drift med vår "sunde praktiske forstand", og krev ein lesar som vågar å sette reglane for kommunikativ handling på spe!. På den andre sida, om ein godtek at "kunsten skal gje oss kvile og hjelpe oss til å tru på det gode, for trur vi fast på det gode i livet, har det vonde mista si makt"(sjå makrohandling 2), endar ein opp med å måtte " ... springe over eller rive ud ... "(s.418) sider ved røyndomen ein ikkje likar.

Ironi som språkhandling. Ei oppsummering

Tanken bak denne drøftinga var å undersøkje om moderne talehandlingsteori kunne vere ei hjelp til å kaste lys over det ironiske spelet i Garborgs essay "Hanna Winsnes's kogebog". Slik eg har brukt teoriens begrepsapparat her, kan det nok virke noko stivbeint og oppstylta andsynes den elegant flanerande og suverent ironiske teksten som låg til grunn for analysen. "Kor blei det av Garborg og Hanna Winsnes ?", vil mange undre seg, og sikkert med rette. For dette framlegget er sjølvsagt ikkje den einaste måten å komme til rette med Garborgs essayistikk. Men då eg eingong hadde valt denne innfallsvionkelen, var nettopp "strengleiken" i teorien paradoksalt nok det meir nyttige i analysearbeidet. I møtet med ein så "uangripeleg" tekst som "Hanna Winsnes's kogebog" var det å leite seg

17

fram til tekstens sentrale informasjon svært disiplinerande, og eg meiner å ha vist at teksten faktisk har ein klar innhaldsmessig koherens på makroplanet. Ved å skilje makro- og subhandlingar frå kvarandre, var det og lettare å sjå korleis ironien i teksten var strukturert: Gjennom ulike brot på kriteria for talehandling såg vi korleis subhandlingane systematisk undergrov makroplanet. På dette viset kom det ytterligare to plan til syne i teksten, no knytta til meiningsinnhaldet. Det eine kalla eg 'bokmelding", det andre kunne ein kalle "teksten som kunst og samfunnskritikk"; ei negering av proposisjonane i

"bokmeldinga".! spenninga mellom desse to plana er det at ironien utspeler seg og visar seg meiningsskapande. Sett som kommunikativ handling blir derfor ironien i seg sjølv produktiv i tekstens meiningsunivers, ikkje ein måte å leggje fram "saka" på som like gjeme kunne vore sagt "rett fram".

Notar 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

1 8

Alle sitat frå Garborg sine tekstar er henta frå Arne Garborg: "Verk" bd.11 (1980). Dette første sitatet står på s. 411-412.

Det fins sjølvsagt meir sofistikerte definisjonar av omgrepet ironi, sjå til dømes Helland 1990, som drøftar fenomenet inngåande. Poenget er at ein ikkje sjeldan treffer på slike oppfatningar av ironi som eg omtalar i innleiin- ga, sjå til dømes Vagant nr. 4 1991, s. 23.

Teoridelen er inspirert av Berge (1986): "Tekst og talehandlingsteori".

Sjå til dømes Berge (1986) s. 27-29.

Denne inndelinga av handlingsklassar er ikkje uproblematisk Særleg er det problem knytta til klassa KVALIFISERING, som er den klassen Austin opprinneleg kalla "performatives", knytta til bruk av verb som å døype o.L Her vil eg gå ut frå at KVALIFISERINGA skaper nye paradigmar, forestillinger om verda ved hjelp av språket, altså ei utviding av omgrepet i høve til den "opprinnelege" .Sjå Berge (1986) s. 29-31 og s. 54-56.

Sjå mellom anna Fossestøl (1983) om setningsatomer s.140-145 og Enkvist (1987).

Georg Johannesen i Essayet i Norges. 115-116.

Kritikkjournalen 1/91 s. 77

Det er til dømes eit slikt kunstsyn som kjem fram i M.J.Monrad si artikkel: "Hvad kan man lære af Ibsens Gengangere?" i Christophersen (1974). Garborg snakka gjerne om det "Monradske" kunstsyn.

Litteratur

Berge, Kjell Lars: Tekst og Talehandlingsteori, Norskrift nr. 49, Oslo 1986.

Berge, Kjell Lars: Skolestilen som genre, Oslo 1988.

Christophersen, Tom: Norsk Litteraturkritikk 1770-1870, Oslo 1974.

Enkvist, Nils Erik: A Note Towards the Definition of Text Strategy, Zeitschrift fur Phonetik 40, 1987.

Fossestøl, Bernt: Bindingsverket i tekster, Oslo 1983.

Garborg, Arne: Verk, Oslo 1980.

Grepstad, Ottar (red.): Essayet i Norge, Fjorten riss av ein tradisjon, Oslo 1982.

Helland, Frode: Nokre merknader omkring ironi som språkleg fenomen, Norskrift nr.62, Oslo 1990.

Holberg, Ludvig: Essays. Utv. ved Kjell Heggelund, Oslo 1977.

Husted, Jørgen : Austin og Searle: Talehandlinger, Vor tids filosofi, Kbh 1982.

Searle, John R: What is a speech act?, i Giglioli: Languagage and social context, 1972.

Aase, Laila: Stilskriving og danning, Oslo 1988.

1890

Hanna Winsnes's kogebog

«Lærebog i de forskjellige grene af husholdningen• heder den;

men det er egentlig et stykke roman. En skildring fra de gamle preste· og embedsgårde, omfattende væsentlige sider af det liv, som der blev ført, og egle i tonen som «Familjen paa Gilje».

Der er fred, stilhed, idyl; god mad og god samvittighed. Der er julestemninger og søndagshumør. Det store kjøkken er hvidsku- ret; fra væggene skinner de blanke kobberkar. Småsnakkende koger gryderne på den brede komfur; det suser duftende fra ste·

gepanden. Snart kommer far fra kirken; da er far sulten, og da vil laksen smage; far er så glad i laks.

Man oplever slagtedage med deres festlige travlhed; man er med på brygning og bagning, syltning og stegning, skuring og vask. Man er med i fjøset og ser på kjørene, som fodres og melkes, kalvene, som blir syge og får medicin, grisene, som gjø- des, budeien, som er alle disse hyggelige dyrs forsyn og mor; man studerer livet i hønsegården og interesserer sig for, hvem af hønsene der verper bedst, eller bvad man skal give gjæssene at spise. Leilighedsvis ser man indom i drengestuen, hvor folkene æder grød og sild uden at misunde herskabet hverken laksen eller oksestegen.

Der leves nemlig godt inde bos herskabet. Der vades i eg, sukker og smør; lader og kjeldere er fulde; man lager ... lager ... lager ... og plages ikke af spørgsmålet om, hvor man skal lage det fra. Thi verden er i orden.

Når jeg er rigtig træl af at sidde på mit centrumsparti og søle .:•

~

t Il

~ ~·

l

l~

r,

,,

It

li; ~'

411

med problemer og blæk, er det mig en nydelse at overgi ve mig for en halv times tid til Hanna Winsnes. ·

Hun virker så forsonende. Der er en· kjøkkenduft over bendes bog, som bringer en til at tro på det gode i livet. Og det er på troen, det kommer an. Tror vi fast på det gode, så har det onde tabt sin magt; det eksisterer måske, men kan ikke længer genere os. Der forekommer hos Hanna Winsnes madskildringer, som kan gjøre selv den mætteste sulten, og som hos den sultne kan frembringe illusioner af virkelig behagelig art; man indbilder sig for en stund, at man selv har alle kjeldere fulde. Jeg indser plud- selig, at bourgeoiskritiken har ret: bøgerne bør ikke tale om det triste i livet. Det er usandt at fortælle om al denne lidelse. Så Jænge der er mennesker, som vader i smør og eg, behøver man virkelig ikke at skrive om dem, som vader i søle. Kunsten skal, ligesom religionen og tobakken, hjælpe os med at hvile efter døgnets strid; at sove er nemlig det bedste af alt, som kineserne siger; men der er ingen hvile i det, som ikke bringer os til at tro på det gode i livet. -

-«Kunsten,>> siger jeg; Hanna Winsnes's kogebog er kunst.

Dens opskrifter virker som stillebensbilleder. Her er en gulerod- suppe, f.eks. -:

<<Man koger vel skrabede gulerødder i kjødsuppe; der regnes 6 store gulerødder til 12 mærker kjød. Når de er kogle, gnides de gjennem dørslaget, hvorigjennem suppen siles; den sættes atter på ilden,. og tillaves med muskat og kajenne, ganske !idet fin persille, små kjødboller og hvide rødder, samt madeiravin efter smag.»

Delikat i farven, vilde en maler sige.

Her er noget, som heder eggebubbert, en ægte prestegårdsret, antager jeg -: «Til l pot sød melk eller tynd Høde lages 2 a 3 spiseskeer fint sukker, nogle få bitre finstødte mandler og lidt stødt vanille eller citronskal. Når det koger, kommes de[i 10 eggeblommer og 4 bvider, der er vel slagne sammen; l'h spiseske potetmel udjevnet i lidt sød melk blandes i eggene; så heldes det i gryden og får et opkog. Det ~eldes i det fad, hvori det skal serveres, og ved anretningen overstrøes det med kanel og suk- ker.>> Flødegult og eggegult; derover sukker- og kanelbrunt; det er nydelig!; det tiltaler vore bedste instinkter. -Her skal De se en pudding: «Den ene forpart af en spædkalv koges. uden salt, til den bliver en stiv gele . . . Til l pund af denne geit! lages saft af

"'

412

3 citroner og l pund raffinade; heri skal røres l time. Når geleen begynder at stivne, røres enten bringebær-syltetøi eller andet slags syltetøi i, hvorpå den heldes i vaser og spises kold.» Den heder diamantbudding; det tror jeg sgu gjeme.

Jeg blir madfestlig stemt bare ved at læse overskrifterne. Fløde- suppe, sagosuppe, forloren skilpaddesuppe ... mnam, mnam ... hønsekjødsuppe, fuglesuppe, svinerygsuppe ... ah, godt og varmt, godt og varmt; egle, kraftige sager, intet restaurations- søl ... gule erter; fiskesuppe, ålesuppe, hummersuppe ... åh;

en ufordærvet norsk mave må jo pibe af henrykkelse.

Så kommer sauceme; det er smør og fløde, fløde og smør. Deri kommes sukker, eddike, rødvin; kapers, surt og sødt, syltede østers; hakkede ansjoser, muskatblomme, kajenne, peber- rod ... intet raffinement, men heller ingen humbug; vi kan spise så trygt og godt, som sad vi under Abrahams telt i Mamre lund og åd tykmelk sammen med Vorherre.

Og så kommer stegene i al sin kraft. Oksestege, birer, filet' er;

oksebryst, oksetunge, rouletter; rouletter nr. l, 2, 3: her er nok at lage af; og så alle de pragtfulde retter af kalv, får og svin, fra forloren skilpadde til stegte smågrise. Men lad os ikke bli for mælte, for nu kommer det beste. Vildt! Fuglesteg, rypesteg, harer, kramsfugle ... å! al denne deilige brunstegthed; al denne søde stegeduft ... dyrekjød, fugleragout, andesteg, kalkun i hvid sauce, grillerede kyllinger . . . ·

Nei, nu må vi først rigtig være sultne. Laks! Steg! laks, kold laks, ristet laks, røgelaks, laksebug, laksebudding ... og ørret!

- og torsk! - torsk på fad! «Til 8 mærker torsk lages 4 stødte tvebakker, 8 lod koldt smør, stødt muskatblomme og salt. Af smøret lægges først noget på bunden af fadet og resten mellem hvert lag fisk; således strøes også brød og krydderier. Saften af en stor citron, 1¹12 pægl gammelvin og ¹12 pot vand heldes over.

Fadet sættes i en stegeovn ... Lidt fiskesoja heldes over til- sidst. . ·"Nå; den som havde en svanehals og en kamelmave.

Ål; hummer; hellefisk, flyndre ... hvitting; østers ... lude- fiskl ... nei; nu kan vi ikke mer. Nu kommer alle disse velsig- nede evangelisk-lutherske hjemmebagte kager og terter; bare eg, smør, sukker, syltetøi; og så puddinger og geiter, creme, is . . . Vi gir tabt. Uf, sådan kan Guds bøm ha det i denne verden.

Naturligvis er der ikke bare mad; der er også drikke. Hjemme- brygget øl, hjemmelavede vine; ribsvin, stikkelsbærvin, blåbær-

l

~ ~.

!;;

~: t

413

vin; den sidste smager som rødvin omtrent, den første noget bedre end champagne. Så har vi hjemmelavede likører til kal- feen, og tilsidst kommer punchen. Må jeg ha den fornøielse at by Dem et glas kardinal-:

«Både den gule og den hvide skal lages vel af 4 pommerantser, hvorpå de overskjæres og sættes tilligemed en smule tyndt gult skal i en flaske hvidvin og står til næste dag.

«1¹12 pund raffinade koges i ¹12 pot vand, og når dette er af- skummet, klart og ganske koldt, kommes det i vinen tilligemed 2 flasker hvidvin og l flaske madeira. Dette kan gjemmes vel tilproppet på flasker; men når det skal bruges, kommes l flaske champagne, der er bragt i god brusning, deri, og da serveres det så snart som muligt .. ·"

- Ja lad gå; lad os få det så snart som mulig!.

Nå, kardinal drak man ikke til hverdags på de gamle prestegårde;

heller ikke havde man altid diamantbudding eller torsk på fad.

Imidlertid har man levet ganske godt, og nutidslæseren siger uvil- kårlig til sig selv: dette her må til syvende og sidst ha kostet penge.

Men Hanna Winsnes er med al sin gode mad en sparsommelig husmoder.

Hun forstår så udmerket godt at udnytte alting. Hvad der ikke duer til førsterangsmad, kan bruges til hverdagsmad, og hvad der ikke duer til hverdagsmad engang ... «bruges til folkene».

« Vallen af sur melk kan ikke brug es til primost . . . På oplan- dene bruges den til tjenestefolkenes velling, og somme steder kan den bruges som hård ost til eftermad til disse,>> det vil sige til tjenestefolkene. Hanna Winsnes tilføier, at på steder, hvor heller ikke tjenestefolkene vil nyde dette næringsmiddel, <<kan det blot

b~uges til kalve og svin».

Hun har <<finere persesylte» til huset; ved siden deraf har hun

<<simplere persesylte•. Denne laves af •alt det kraftkjød, som man ikke vil benytte til hakkepølse eller lungemos». <<Har man kogt fleskesvær, da lægges den derimellem og bevirker, at det hele klæber sig mere sammen. Heri strøes salt; peber og alle- hånde.• Lavningen koges, presses og lægges i syltelagen, <<hvor den kan holde sig hele vinteren, og bruges til tjenestefolkene».

Saltepølser og klub laves i almindelighed med fedt. Det er tarvelig kost; den bruges til folkene. Men på somme steder ·vil

N

o

,·!·ÆN~N)i!JP!'J1/:tmt~i~ljl:t~?:.~~~·~lil,'{\~J\tl\',~.~'f,<}·

~~~·~~,~~r,~;)'lil?.1:7.f~~r~ 1 ;'';T.~\SC7~·cn:.~r,;;T'C:';';

414

folkene ikke spise den uden med sauce til. «Da laver man begge dele uden fedt, og laver siden en sauce (duppe) af madfedt, melk og sødprim.>>

For tjenestefolkene skal da ikke ha både sauce og fedt på en- gang.

Ikke at tale om, at man her istedetfor «sauce» kan bruge det norske ord «duppe»; selve ordet smager billigere.

«På enkelte steder,» siger fru Winsnes, «får man så mange smågrise, at man er i forlegenhed med at benytte dem. Man kan da bruge dem til sylte. De slcoldes, renses og oplemmes ... Læg- ges i lind syl!elage. Lår og bover kunne godt bruges inde. Hoved og sider lages til tjenestefolkene.»

«Når man skjærer spegeflesk, falder der altid skrællinger af;

dog menes her ikke sværen: der skrælles også ofte et og andet af både kogt og råt saltet flesk og kjød, hvilket alt bør gjemmes. Når man har en dyb tallerken fuld af sådanne skrællinger, udblødes en pot halvegryn i vand; deri kommes skrællingerne, skårne i terninger. De stoppes også i poser og koges i tjenestefolkenes kjødmad. Man kan give dem delte med naget af madfedtet til eftermad den første dag og gjemme kjødet til at have koldt den næste, når man blot koger på knokler.»

. «På mange steder spiser tjenestefolkene ikke kallun; man kan da tage de fede stykker rå, lægge dem lagvis imellem senede kjødstykker, der er for seige til at hakkes, strØ salt og peber derimellem og sy dem ind i tynde skind som flade rullepølser ...

Disse rullepølser lægges da i saltebaljen, og man koger dem siden blandt kjød til tjenestefolkenes suppe; de pleier at vinde bi fald.»

Stilistisk klar er den gode frue ikke altid. Men man forstår meningen og blir så glad for, at man ikke hører med til folkene.

Det er det samme fodringsprindp, som også kommer i anven- delse overfor husdyrene. Der kan for almindelige nutidsmennes- ker ikke være naget forargelig! i denne sammenstilling, formoder jeg. Hvorfor holder vi i det hele taget husdyr og tjenestefolk?

Fordi vi har fordel 'ar dem. Tjenestefolkene gjør vort arbeide og hønsene lægger eg. For at de nu skal kunne udføre dette tilfreds- stillende, må de ha mad; men for at det udbytte, vi har af dem, kan bli så stort som mulig!, må bekostningen ved deres underhold bli så liden som muligt; fik de nemlig fuld valuta for sine ydelser, vilde vi ikke tjene det gran på dem. «I den senere tid,» siger Hanna Winsnes, «bruger man at give høns forskjellige ting, som

l

:i l ,l

1f

1{ l

~~·

415

man før var uvidende om, f.eks. råt, hakket kjød, bestrøet med lidt peber» - forat de skal verpe godt, nemlig; men «dette er jo kostbart, og kan derfor ikke anvendes, uden når man slagter en gammel hest; eller når en spædkalv slagtes, kan man tage ind- maden hertil.» Mad, som på det nærmeste intet koster -; da lønner del sig at holde høns; ellers ikke.

Men på den anden side fraråder Hanna Winsnes bestemt al sultefodring. Man bør efter hendes mening «heller holde færre kreaturer, der fødes vel, end flere, hvilke man blot giver det nødtørftige livsophold vinteren over.» Hvorfor? Fordi det lønner sig. Står nemlig dyrene på kna p kost vinteren over, så vil der gå en stor del af sommeren hen, inden de <<få huld på sig og Øge i melken,» - «hvorimod de, der ere velfødede, straks øge.» Spar- somhed, men fornuftig sparsomhed! Ved at overdrive forfeiler man sin hensigt.

På lignende måde anbefaler fru Winsnes en rimelig behandling af folkene. «Pigerne bør ikke overlæsses og nægtes tid til sit eget;

thi,»siger hun, «de lager da gjerne denne tid hemmelig og for- sømmer hvad der er dem pålagt.» Det lønner sig ikke!- «Det er ikke min mening at tilråde at tjenestefolkene skulle betale, hvad de slå itu; det vil gribe for sterkt ind i deres lille kapital og be- virke, at man fik vanskelig! for at lå gode tjenere.» Det lønner sig ikke!- simpelthen. Ligesom det ikke lønner sig at være slem mod dyrene.

Af samme grund bør man heller ikke være for stolt overfor sine tjenestefolk. Ganske vist har disse sin bestemte plads; de skal spise sur valle og skrællinger, ha en <diden kapital» samt gjøre alt det arbeide, som er tungt, grovt og ubehagelig!; - hvis f.eks. en ko lider af opsvulmet yver, så <<lader man budeien tygge lakrits, indtil det bliver fl ydende» o.s. v.;- men måde på alt!- !fortalen gjør fru Winsnes opmerksom på, at hun i sin bog har beskrevet

«arbeider, som høre til en tjenestepiges og ikke til en husmoders forretningen>; «somme ville måske misbillige dette,» siger hun;

men så striks bør man ikke være. Hun har virkelig ikke gjort det for at fornærme. Ei heller har hun gjort det for at gjøre livet lettere for pigerne. Nei; men «dersom husmoderen ikke selv for- står de ting, hun skal befale sine undergivne at u'dføre, så ordi- nerer hun slet, ta ber i deres agtelse og bliver ofte bedragen.»

Det lønner sig ikke- simpelthen.

N

416

Man kunde vente, at en prestefrue vilde prædike lidt; vi skal være gode mod vore tjenestefolk, fordi Gud har befalet os det, fordi de er vore medmennesker, fordi også de har en vis ret til at leve ... Men Harma Winsnes prædiker ikke. Der var hverken vantro eller socialisme i den tid; hun er tryg i sin gode ret; hun ræsonnerer ud af sin sunde praktiske forstand uden at se sig om hverken til høire eller venstre.

I den tid havde man en samvittighedsfred, vi nu ikke kjender.

Hvis en prestefrue nutildags skrev en «lærebog i husholdningen», vilde hun ikke sige naget om, hvordan vi behandler vare tjeneste- folk. Hun vilde tie om det; hun vilde føle sig utryg. Nogen kunde i den anledning få noget at bemerke ... Thi selv på preste- gårdene er der kommet kristendom ind i sindene. Man spør sig selv, om det er ret, at tjenestefolkene spiser sur valle, når vi vader i fløde og smør; man spør sig, om det er ret, at de har en så «liden kapital», at de ikke kan betale de tallerkener, de slår itu; om det er rei, at de skal gå i hele sit liv og gjøre alt det arbeide, som vi ikke har lyst til. Men i Hanna Winsnes's tid var det ret.

For ikke mere end 40-50 år siden var det Gud, som havde ordnet det med de forskjellige samfundsklasser. Og han havde ordnet det fra evighed af; der var ikke mere at gjøre ved den ting.

Man behandlede sine tjenestefolk som vi behandler dem nu, eller endnu lidt værre, og syntes man behandlede dem udmerket. Thi når Gud havde gjort Nils og Mari til tjenestefolk, så var det pokker ikke hans mening, at Nils og Mari skulde spise fløde og eg og gå og dovne sig og pleie sin helbred og sine hænder, sådan som husbond og tildels også madmor kunde gjøre det. De skulde ha det så og så vondt; ellers kunde de komme til at bli hoffærdige.

Deraf denne klassiske, velgjørende ro over Hanna Winsnes's husholdningsbog.

Ak, nu er alt anderledes. Nu kan der ikke længer skrives slig.

Litteraturen er bleven så trist, at det at !æse en bog er at pådrage sig søvnløse nætter. Der klages og klages; der råbes efter gemyt- lighed på alle gadehjørner; hvorfor kan dere ikke skrive naget morsomt, hvorfor kan dere ikke skrive naget hyggelig! ... men det går ikke. Man har fået kristendom i blodet. Det kan ikke bli os rigtig morsomt, det liv, vi ser; det er så lide! i orden. Der er så mange, som har det vondt uden at have forskyldt det. Ikke bare menneskelig vondt, sådan som vi alle har det og rimelig- vis får det; nei, dyrisk vondt ... sult, kulde, slid, smuds ... hvor-

i

1·.

i

. 417

for skal de ha det slig, al den stund jorden egentlig er for os alle?

Og så blir bøgerne fulde afugemytlighed.

Der var et Kristiania bourgeois-blad, som ved nytårstid fortalte os, at livsglæden var under opseiling igjen i verdenslitteraturen.

Ikke blot havde Bjørnson skrevet «På Guds Veie»., hvor alle sygdomme kureres med undtagelse af lungetæring; men bladet kunde nævne ikke mindre end tre europæiske forfattere, som var optimister. Ak, jeg kjendte dem. De to var svensker, den tredie tysk; ingen af dem kan måle sig med Hanna Winsnes. Deres optimisme er skjøn, men theoretisk. De er ikke glade, de pole- miserer bare med sorgen. Hvorfor skulde vi sørge? siger de. Er der nogen fornuftig grund til at være pessimist i en verden, hvor der vokser palmer, vin og syttenårs pigebørn?- Ved at polemi- sere mod tristheden vækker de den. Man kommer til at tænke på, at der vokser andet i verden end palmer; at næsten al vin er forfalsket; at de syttenårs pigebørn begynder at kræve politisk og kommunal stemmeret ...

Alligevel fik jeg fat på en bog af Verner von Heidenstam. Han er den gladeste af bourgeois-bladets Ire optimister, og så skriver han reiseskildringer fra syden. Desværre skriver han svensk; det svenske sprog minder mig så forbandet om vart kjære unions- vrøvl; - men så var der en bog af ham, som var overs at. «Fra Co l di Tenda» heder den. Nu pleier jo alle oversættelser fra svensk at vrimle af svecismer, og svecismer ær grer mig mer end alt; men jeg lagde ivei alligevel, og- merkelig nok: i denne oversættelse var der ingen svecismer. Det vil sige: der var en: menneskenes alle dumheder istedetfor alle menneskenes dumheder; men den har også Bjørnson brugt ... Kortsagt!- der var intet iveien. Bogen virkede som en dansk-norsk original; sproget var bare naget renere end det pleier at være i dansk-norske originaler. Altså:

den gladeste af de tre glade skildringer fra syden, godt sprog, kun en svecisme - men den har Bjørnson bru gt -! og enda duede bogen ikke til at sove på.

Også Heidenstam er nutidsbarn; også Heidenstam er kristen.

Han har samvittlghed; han har øie for samfundslidelsen; han tror på den kommende revolution. Ham kan man !æse, når man er i godt humør; da kan man også !æse andre nutidsoptimister.

Å nei; nutiden er nu tid. Og fremtiden blir ikke bedre, før vi har fåel verden i orden igjen, og det er netop tanken på denne nye orden, som er os så utålelig. Altså: hvis man vil ha fred, hvis man

14.Garborgl0

N N

~-\~-~~!1~0~:~~~~~~~~:~~~.~~~~};f.fJ!:'1?!~f!Øtf1?~f·k~~ft:f:t ~ ~~~~~2~f~"~~m.,:i~~-~~1!:·i.~~~'~l·.~-::

416

Man kunde vente, at en prestefrue vilde prædike lidt; vi skal være gode mod vore tjenestefolk, fordi Gud har befalet os det, fordi de er vore medmennesker, fordi også de har en vis ret til at leve ... Men Hanna Winsnes prædiker ikke. Der var hverken vantro eller socialisme i den tid; hun er tryg i sin gode ret; hun ræsonnerer ud af sin sunde praktiske forstand uden at se sig om hverken til høire eller venstre.

l den tid havde man en samviUighedsfred, vi nu ikke kjender.

Hvis en prestefrue nutildags skrev en •lærebog i husholdningen», vilde hun ikke sige noget om, hvordan vi behandler vore tjeneste- folk. Hun vilde tie om det; hun vilde føle sig utryg. Nogen kunde i den anledning få noget al bemerke ... Thi selv på preste·

gårdene er der kommet kristendom ind i sindene. Man spør sig selv, om det er re!, at tjenestefolkene spiser sur valle, når vi vader i fløde og smør; man spør sig, om det er ret, at de har en så «liden kapital>>, at de ikke kan betale de tallerkener, de slår itu; om det er ret, at de skal gå i hele sit liv og gjøre alt det arbeide, som vi ikke har lyst til. Men i Hanna Winsnes's tid var det ret.

For ikke mere end 40-50 år siden var det Gud, som havde ordnet det med de forskjellige samfundsklasser. Og han havde ordnet det fra evighed af; der var ikke mere at gjøre ved den ting.

Man behandlede sine tjenestefolk som vi behandler dem nu, eller endnu lidt værre, og syntes man behandlede dem udmerket. Thi når Gud havde gjort Nils og Mari til tjenestefolk, så var det pokker ikke hans mening, at Nils og Mari skulde spise fløde og eg og gå og dovne sig og pleie sin helbred og sine hænder, sådan som husbond og tildels også madmor kunde gjøre det. De skulde ha det så og så vondt; ellers kunde de komme til at bli hoffærdige.

Deraf denne klassiske, velgjørende ro over Hanna Winsnes's husholdningsbog.

Ak, nu er alt anderledes. Nu kan der ikke længer skrives slig.

Litteraturen er bleven så trist, at det at læse en bog er at pådrage sig søvnløse nætter. Der klages og klages; der råbes efter gemyt·

lighed på alle gadehjørner; hvorfor kan dere ikke skrive noget morsomt, hvorfor kan dere ikke skrive noget hyggelig! ... men det går ikke. Man har fået kristendom i blodet. Det kan ikke bli os rigtig morsomt, det liv, vi ser; det er så lide! i orden. Der er så mange, som har det vondt uden at have forskyldt det. Ikke bare menneskelig vondt, sådan som vi alle har det og rimelig·

vis får det; nei, dyrisk vondt ... sult, kulde, slid, smuds ... hvor-

t

~·

l l

l: "

l,

i.

. 417

for skal de ha det slig, al den stund jorden egentlig er for os alle?

Og så blir bøgeme ful de af ugemytlighed.

Der var et Kristiania bourgeois-blad, som ved nytårstid fortalte os, atlivsglæden var under opseiling igjen i verdenslitteraturen.

Ikke blot havde Bjørnson skrevet «På Guds Veie», hvor alle sygdomme kureres med undtagelse af lungetæring; men bladet kunde nævne ikke mindre end tre europæiske forfattere, som var optimister. Ak, jeg kjendte dem. De lo var svensker, den tredie tysk; ingen af dem kan måle sig med Hanna Winsnes. Deres optimisme er skjøn, men theoretisk. De er ikke glade, de pole- miserer bare med sorgen. Hvorfor skulde vi sørge? siger de. Er der nogen fornuftig grund til at være pessimist i en verden, hvor der vokser palmer, vin og syttenårs pigebørn?- Ved at polemi- sere mod tristheden vækker de den. Man kommer til at tænke på, at der vokser andet i verden end palmer; at næsten al vin er forfalsket; at de syttenårs pigebørn begynder at kræve politisk og kommunal stemmeret ...

Alligevel fik jeg fat på en bog af Verner von Heidenstam. Han er den gladeste af bourgeois-bladets tre optimister, og så skriver han r~iseskildringer fra syden. Desværre skriver han svensk; det rv svenske sprog minder mig så forbandet om vort kjære unions· w vrøvl;- men så var der en bog a[ ham, som var oversat. «Fra Col di Tenda» heder den. Nu pleier jo alle oversættelser fra svensk at vrimle af svecismer, og svecismer ærgrer mig mer end alt; men jeg lagde ivei alligevel, og- merkelig nok: i denne oversættelse var der ingen svecismer. Det vil sige: der var en: menneskenes alle dumheder istedetfor alle menneskenes dumheder; men den har også Bjørnson brug! ... Kortsagt!- der var intet iveien. Bogen virkede som en dansk-norsk original; sproget var bare noget renere end det pleier at være i dansk-norske originaler. Altså:

den gladeste af de tre glade skildringer fra syden, godt sprog, kun en svecisme -men den har Bjørnson brug!-! og enda duede bogen ikke til al sove på.

Også Heidenstam er nutidsbarn; også Heidenstam er kristen.

Han har samvittighed; han har øie for samfundslidelsen; han tror

· på den kommende revolution. Ham kan man læse, når man er i godt humør; da kan man også !æse andre nutidsoptimister.

A

14.Garborg10

418

vil ha noget at hvile sig på, noget at hygge sig med, noget, som kan svare omtrent til et slag whist eller en polskpas, så må man sky de moderne, hvad navn de end gir sig, og holde sig til den gode gamle prestegårdspoesi. Men den har en a! sine mest ud- merkede repræsentanter i Hanna Winsnes.

Absolut tilforladelig er hun dog ikke. l fortalen til hendes bog forekommer der en sætning, som i sin blide stilfærdighed er nokså ugemytlig.

Verden er nok i orden; men ...

,.j min ungdom,» siger prestefruen, «da alle skriftlige hjælpe- midler i denne retning var indskrænkede til et par ufuldstændige og uforståelige kogebøger, har jeg ofte følt savnet af en simpel og tydelig undervisning i husholdningen, og undret mig over, at der ingen fandtes i kvindernes eneste lærefag, medens herrerne var så vel forsynede i alle sine .. ·"

Kan De høre den svage bæven i prestefruens stemme;_ ser De den ikke ganske på !idelige resignation i det stille smil?- «Medens herrerne er så ve/forsyllede i alle sine .. _"

Det er jo kvindesag. det er jo Camilla Collett! -

Men fortalen kan man springe over eller rive ud. Og siden har man intet andet end prestegården.

N

""

Marit Hassel:

Setningskopling og makrostruktur

Ein samanliknande analyse av tre tekstar

Mellomfag hausten 1990 Rettleiar: Svein Lie

26 INNHALD

1 .O Innleiing

1 . 1 Presentasjon av lekstane 2. O Setningskopling 2.1 Koplingstypar

2. 3 Atterhald og føresetnader til metoden 2.4 Samanlikning av setningskoplinga i lekstane 2.5 Kopling over avsnitt

3.

o

3.1 Modell for framsyning av hierarki i setningskoplinga 3. 2 Konklusjon

VEJ:l.Effi Tekstmateriale:

En ny lek i i Go"mor"n, Gomorra i i i Grav der du er Setningskoplingsskjema:

iv En ny lek

27 1 . O INNLEIING

Formålet med denne analysen er å prøve å linne kva setningskoplingane i ein lekst1 kan fortelje om strukturen eller strategien i han. Som materiale har eg tre tekstar som er rett ulike, sjølv om dei kan seiasl å høyre til kåseri- sjangeren. Ved å samanlikne kva typar av setningskopling som finst _og korleis dei er fordelt i dei respektive tekstane, skal eg prøve å trekkje nokre konklusjonar om skilnader og iikskapar mellom dei.

1 . 1 PRESENTASJON AV TEKST ANE

Eil kåseri er oftast eit lell og underhaldande foredrag eller ei skildring halden i ein pratande tone. Anane til kåseriet linn ein i dei Iranske salongane, og framvoksteren av aviser og vekemagasin på 1700-talet gav sjangeren gode vilkår. Sainte-Beuve er rekna for å vere den første store kåsøren. Det var om å gjere å skrive vakkert, vittig og underhaldande om kva det skulle vere. Seinare er kåseriet vorte ein mangslungen sjanger, og ein kan sjå på petitartiklar og kronikkar som undersjangrar. Det er og i slekt med essayet, men dei estetiske krava er noko lågare for eit kåseri, som dessutan kan vere mykje meir eindimensjonalt og direkte utan det preget av erkjenningsprosess som kjenneteiknar eil essay. Ein må nesten seie at det er like mykje funksjonen til ein tekst som forma han har, som bestemmer om han er ei! kåseri eller ikkje.

Go"mor"n. Gomorra kan k?rakteriserast som eit sentralkåseri, eit slags munnleg essay. Det er rellekterande med episke innslag. Desse innslaga er assosiasjonar til hovudemnet og gir teksten ei! laust og leikande preg. Nett som eit essay gjerne gjer, endar han likevel i ei! slags svar på utgangsspørsmålet, sjølv om det berre indirekte har vorte omtalt undervegs. Dette er ein ironisk tekst som harselerer med ei side av norskdommen, og forfattaren nyttar ulike strategiar for å få fram si meining. Det er skrive for opplesing i radioen, og gitt ut i ei samling morgonkåseri av Ivar Eskeland, ein velkjend radiokåsør. Målgruppa er sjølvsagt alle dei som høyrer på NRK radio, og formålet er å gi god underhaldning, og

l Det er ikkje greitt å definere kva ein tekst er. Alle språkbrukarar kan seie om dei oppfattar ei samling setningar som ein heilskap, men dette er ei subjektiv oppfatning som i høg grad er avhengig av

tekstkompetansen til kvar einskild person. Allikevel er heilskapskriteriet det ein objektiv definisjon må gå ut frå.