Norskrift: tidsskrift for nordisk språk og litteratur, nr 77 - 1992

Redaksjon:

Gudleiv Bø Trygve Skomedal Asfrid Svensen Kjell Ivar Vannebo

N O R S K R I F T

Manuskripter kan leveres direkte t i l disse eller sendes til:

NORSKRIFT

Avdeling for nordisk språk og litteratur Postboks 1013 Blindern

0315 Oslo 3

Manuskriptene bør være skrevet på skrivemaskin eller PC i A4- format, med linjeavstand 1 1/2 eller 2 og med marg ca. 4 cm.

NBI Utskriftskvaliteten på manuskriptet er viktig for det endelige resultatet.

NORSKRIFT er et arbeidsskrift og er følgelig beregnet på artikler av foreløpig karakter. Ved eventuelle henvisninger t i l disse, bør det derfor på en eller annen måte markeres at det dreier seg om utkast. Artiklene kan heller ikke

mangfoldiggjøres uten tillatelse fra forfatterne.

Innhold

Sigmund Skard

Studiet av litteratur Eivind Karlsson

Modernistisk lyrikk. Definisjoner og eksempler

Øyvind Andresen

Fremrnedfølelse kontra tilhørighet.

Et tema i svensk utkantlitteratur på 1900-tallet

Gunnar Sivertsen

Nordisk hovedfag og den autodidaktisk- rnonografiske metode.

3 50

77

93

- 2 - (Sigmund Skard: Studiet av litteratur)

Da Det historisk-filosofiske fakultetet i begynnelsen av 1960-årene var i ferd med å flytte til Blindern, åpnet det seg nye muligheter for samarbeid på tvers av fagene, Blant annet ble det dannet et litteraturvitenskapelig utvalg med medlemmer fra alle de nasjonale seksjonene. Noe av det første det gjorde var å legge planer for et obligatorisk innføringskurs for alle litteraturstudenter. Den drivende kraften i dette arbeidet var formannen, professor Sigmund Skard. Han tok også på seg å skrive et "grunnriss til undervisning" ved dette kurset. Han hadde en ualminnelig vidtfavnende forskerbakgrunn - fra antikken over Vinje til moderne amerikansk diktning -, og han hadde skrevet både historiske,

sammenliknende og estetiske litteraturstudier. På den måten forente han de to

"retningene" som hadde stått mot hverandre i faget: den "historisk-biografiske" og den "estetisk-filosofiske". Det ble satt i gang et frivillig innføringskurs for litteraturstudenter, men etter noen år gikk det inn av grunner som det er liten grunn til å drøfte her.

Men innføringen var skrevet; den er nå kommet for en dag igjen, og Sigmund Skard har spurt om den ennå kunne ha interesse for oss. Noen av lærerne i nordisk litteratur har sett på den, og er enige om at det har den i høy grad. Rett nok har det skjedd en del i litteraturvitenskapen siden den gangen, ikke minst på det teoretiske området. Men Skard behandler i prinsippet de fleste mulige innfallsvinkler til litteraturstudiene, og han streifer utgangspunktene for mange nyere teoridannelser. Han forholder seg åpent, allsidig og udogmatisk til de ulike tilnærmingsmåter, og han skriver klatt, lett og med en inspirerende glede om litteratur og litteraturforskning som det er all mulig grunn for studenter av i dag til å ta med seg inn i sitt eget studium.

Edvard Beyer

S 1 g m u n d S k a r d:

S T U D I E T A V L I T T E R A T U R Eit grunnriss til undervisning

1961

I.

I I.

I I I .

- 4 -

I n n h a l d

Kva er litteratur?

Finst det nokon litteraturvitskapleg metode?.

Dei første grunnane

A. Lesa og leva ... . B. Litteratur-historia C. Diktarlivet

IV. Maktene og mennesket ..

A. Samfunn og historie B. Tanke og livsholdning

c.

Men alt skjer gjennom språket V. Kunstnarleg miljø og arv

VI.

VII.

A. Diktaren og "publikum" ..

B. Biletkunst a

c.

Tida og retninga D. Stoffet og motivet

E .. ''Er stilen mannen?''···-····---···---····-···---···-·-···---···-···-····-···-

F. Verset G, Genren

H. Påverknad og samanlikning Den einskilde tekst

Rikdoms nøgd ... - -... .

side 5 lO 15 15 17 19 21 21 22 24 27 27 30 31 32 34 37 38 39 40 48

I. Kva er litteratur?

Når studenten kjem til universitetet, anten det no er frå gymnas, lærarskule eller sjølvstudium, vil ho eller han alt ha brukt ikkje lite av levetida si på å lesa litteratur, - til sin eigen private hugnad, eller som del av eit obligatorisk skulepensum.

Vonleg vil han då ofte ha opplevt den spontane gleda over dikting som er kjernen i alt litteraturstudium. Han vil ha røynt noko av den livsutviding, den fordjuping og forklåring av det men- neskjelege som det einskilde diktverket kan gi åt lesaren sin, over heile feltet av kjensle og tanke. Han vil stykkevis ha røynt kor- leis denne opplevinga samstundes grip mykje vidare ut enn berre ver- ket og lesaren, og knyter seg til diktar, samfunn, folk og historie attende til dei eldste tider. Og meir eller mindre vil han kanskje alt ha kome i gang med å klårgjera desse opplevingane for seg, i~~an­

for ramma av morsmålet og den heimlege diktinga,der all verkeleg litteraturforståing har si rot.

Like fullt må universitetsstudiet av litteratur koma som ein stor overgang etter skulelesnaden.

Studiet grip mykje vidare alt i omfang. Dei fleste filolog- iske studentar arbeider med ein eller ~1 sume kanskje jamvel med tre nasjonallitteraturar i systematisk utforma kurs. Sume studerer også eit utval av verdslitteraturen, Studiet går ofte jamsides med les- naden av andre fag- historie, språk, kunsthistorie, filosofi, folke- minnevitskap o.fl.; og dei kastar på mange måtar lys over litteraturen.

Universitetsstudiet har eit vidare fagleg sikte. Dei aller fleste litteraturstudentar skal bli lærarar og bera litteraturen ut

- 6 -

åt andre; og dette framtidsmålet må aldri bli gløymt under arbeidet.

Nen studiet er samstundes "vi tskapleg". Det vil ikkje først og fremst seia at universitetsfaget tumlar med ein større stoffmasse enn skulen gjer (endå det naturlegvis også er tilfellet), Men på kvart steg definerer ein klårare kva ein leitar etter, og korleis ein kan venta å finna det. Ein oppdagar fleire sider av stoffet, og fleire syns- stader å sjå det ifrå.

Dette studiet sameiner forskrift og fridom på ein måte som skulen ikkje kjenner. Det stiller obligatoriske krav om kunnskap og metode, og der er det ikkje nokon stor svingingsmon, Men samstundes blir litteraturstudenten på alle steg oppmuntra til personleg utval og oppfatning. Ved eksamen blir det ikkje berre lagt vekt på fakta og data, men like mykje på den personlege tileigning av stoffet. Der er eit visst høve til å velja tekster og fylgja arbeidsvegar som hø- ver med eins eiga legning. Og ved hcvudfaget med hovudfagsavhandlinga er det nettopp tanken at studenten skal sleppa til med sine eigne ønske og evner.

Denne vekta på det personlege heng ihop med sjølve ser- karakteren av det stoffet som litteraturstudenten skal arbeida med.

Den som går i gang med å lesa t. d. realfag, jus eller medisin ved universitetet, vil veta nokså greidt både kva oppgåve han går til og korleis ho skal løysast. Emnet er klårt definert, og den daglege metoden er utanfor diskusjon, bortsett frå grensetilfelle.

I litteraturvitskapen er det ikkje slik,

Sjølve emnet "litteratur" er mangtydig, Etter si bokstavs- lege meining omfattar ordet alle skriftlege minnesmerke, alle

"ordverk". Og det finst granskingsslrular som vil definera fagemnet

- 7 -

så vidt, som "det samla intellektuelle livet i eit folk". Oftare bruker ein ordet om diktinga først og fremst, "skjønnlitteraturen",

"ordkunstverket", Dei fleste vil vera samde om at dette må vera sentralområdet for litteraturvitskapen. Men også innanfor denne ram- ma har definisjonen skift mykje gjennom tidene, likså vel som bruken av ordet "diktar".

Området får etter dette ei veldig spennvidd, frå den "reine"

poesi,eller tragedien,til magasinnovellen og høyrespelet; og i vidare meining kan alle "ordverk" koma inn i biletet, alt etter føremålet.

Endå meir mangtydig blir sjølve arbeidsmåten. Faget har ingen stram metodikk, men tar i bruk ei rekkje ulike metodar. Dei peikar i man- ge leier, grip ikkje klårt inni einannan, og synest ofte stå i direkte motsetning til kvarandre.

Dette draget av noko ihopskøytt og blanda er ikkje ⁱ og for seg sermerkt for litteraturvitskapen lenger. Mange andre humanfag, som t. d. historia, er i same båten i dag.

Tidlegare slekter trudde at det "verkelege" i alle sine former var underlagt relativt enkle naturlover, som gradvis ville koma til å forklåra heile menneskelivet med. No har naturlovene sjølve vorte mangtydige; og vi ser betre enn før at den naturvitskaplege tenkjemåten berre delvis kan nyttast på kulturen i det heile. Ved si- da av dei menneskjelege livsfenomen som framleis kan granskast objek- tivt etter årsaksprinsippet, ligg andre område som er like faktiske, men er styrde av krefter som vi berre kan forklåra stykkevis. I studiet av dei må vi ofte nøya oss med ein deskriptiv analyse; ein spør "korleis" meir enn "kvifor". Dei har ei reint menneskjeleg til- knyting som mineralogien eller atomfysikken saknar; og det gjer ofte

- 8 -

ein naturvitskapleg objektivitet umogeleg.

Mange sider av menneskelivet nærmar ein seg i staden best ved ei intuitiv oppleving. Ho må nok intellektuelt gjennomarbeidast.

Men ho har sitt utgangspunkt og sine verdimål i kjenslene og den per- sonlege livsretning. Heiltolkinga av ein historisk personlegdom,for eksempel,vil ofte røra seg langt bortanfor den naturvitskaplege arbeids- måten. Og det same gjeld endå meir dei store syntesane av den historis- ke hendingsgangen.

Dette draget har litteraturvitskapen altså saman med dei fleste humanfag. Men til dette kjem så ~ sermerket som gjer diktinga til dikting. Og det skil området endå meir tydeleg ut frå naturvit- skapane.

Skjønnlitteraturen speglar menneskelivet vidare enn noko anna emne gjer. Han grip om alle slag fenomen i tilværet, og over heile skalaen, frå det biologisk og kollektivt bundne hos mennesket som massevesen til dei friaste livsytringar hos den einskilde. Og litteraturen speglar ikkje berre notida på denne måten, men like mykje fortida. Stor dikting frå fjerne periodar kan ofte røra oss nærare enn vår samtidige bokproduksjon. Men denne realitetsverda er sam- stundes i diktinga forma om til noko anna. Det "verkelege" hos dik- taren stig oss i møte, ikkje slik det "er", men omskapt og omtolka, dels ved å speglast i diktarsinnet og diktarfantasien, dels ved å uttrykkj ast gjennom diktarspråket. De i hen tar båe sitt stoff frå det logisk-intellektuelle livsområdet; men dei atterføder det i ein fri og mangtydig leik som også spring fram or andre lag i sinnet.

Diktverket blir ved dette like bro kut og vilkår leg som livet sjølv, og får det same djupe tvedrag. Men det får samstundes

ein djupare klåre. Det rører seg delvis innanfor vår "faktiske" ppp- levingsverd. Der veks det fram og får si vide livstilknyting. Der hentar det mykje både av stoffet og uttrykket sitt. Stykkevis lyder det lovene på kvardagsplanet, og er fest til det med tusen band! det ville ikkje gripa oss så sterkt elles. Men diktverket gir samstundes uttrykk for noko som ligg utanfor kvardagsplanet, nokc skapande og ordnande, stundom regellaust veldigt og demonisk bydande. Diktinga atterskaper det verkelege som eit rike med eigne lover; dette riket har nye forhold og nye verdiar, og si eiga fint organiserte indre jam- vekt, som ofte lar vanlege årsaksforklåringar synast irrelevante.

Diktinga potenserer det "faktiske" liv og gir det ei ny tyding,

"intens, samansett og direkte", og med ein personleg appell som berre diktinga rår over.

Dette tvedraget i litteraturstudiet er ikkje heilt utan side- stykke på andre fagområde. Sume parallellar finn ein t. d. i religions- vitskapen. Studiet av religionen og rører seg innanfor sers jordiske samanhengar av årsak og verknad. Det arbeider med sosiale masse- fenomen og med allslags biografisk og historisk stoff. Men det femner samstundes om opplevingar som berre kan tolkast ut frå religions- psykologien og religionsfilosofien,og på ein sterkt personleg basis.

I si djupaste motivering er religionen berre forståeleg ved ei gjen- oppleving av sjelstilstand som stykkevis gjer krav på å vera autonome og høyra til si eiga verd, slik diktinga gjer det på sitt felt.

Men i diktinga kjem det dessutan ! f l eit form-element som religionen i seg sjølv ikkje kjenner. Det draget kan ein i staden studera i dei andre ~vitskapane. Og ut frå sitt tilfang kastar dei lys over den sermerkte mellomstoda som diktinga har.

- 10 -

Sjølve stoffet i biletkunsta knyter seg til "livet" me'sta like vidt som diktinga gjer. Men etter si ser-art kan måling og skulptur samstundes leika seg i stor fridom med farge og form, eg til- svarande la det faktiske og skildrande stiga i bakgrunnen. Den

"abstrakte" kunsta kan beintfram løysa seg frå det gjevne og skapa si eiga sjølvstendige formverd.

Endå mykje større er denne fridomen i musikken. Ein enkel melodi, og endå meir ein sonate eller ein symfoni, har berre utydeleg samanheng med forestillingar og kjensler i kvardagsverda. Den intel- lektuelle "tydinga" av musikken er ofte meir enn uviss. I staden kviler verknaden ofte på reine struktur- og formelement.

Ordkunsta derimot er mykje nærare bunden til det vanlege menneskeliv, fordi sjølve språket først og fremst "tyder" noko. Det hindrar ikkje at diktarmålet ofte arbeider med verknader som ligg langt borte frå den "normale" språkfunksjonen. Men sambandet kan aldri heilt brytast; og abstraksjon og "rein" form får då mindre rom etter måten. Når sume diktarar har freista å nytta språket berre som lyd, uavhengig av tydinga, har det nokså trenge grenser.

Men det som diktinga såleis misser i fridom, vinn ho i staden att ved å vera knytt så nær til livsspelet og heile vårt verdi- system. Og den mellomstillinga vil ho nok alltid koma til å ha, både med sin veikskap og sin styrke.

II. Finst det nokon litteraturvitskapleg metode?

Diktinga rører seg altså etter ein glideskala, og talet på overgangsformer er legio. Alt dette gjer ei streng systematisering vanskeleg.

- 11 -

Diktinga, slik ho ligg føre, syner ein variasjon i næ~

sagt alt,som er beintfram endelaus. I vår eigen litteratur spanar dette mangfeldet frå Voluspå over "Nordlands Trompet" til Olaf Bulls

"Metope", frå Njåla til ¹¹Hellemyrsfolket¹¹ og "Den burtko=e faderen", og frå "Jeppe" og "Gengangere" til revyen. Alle desse skapnadene har sine eigne indre og ytre samanhengar. Det ville vera urimeleg å venta at ein skulle kunna tolka dei på same måten eller med den same metodereiskapen.

Diktverka er ikkje berre mangfaldige i og for seg. Dei er skapte av diktarar som syner like stor variasjon1og ofte er diametralt ulike. Desse diktarane høyrer til alle tenkjelege sinnstypar, frå det realistisk medvitsklåre til det spontant intuitive, Og dei syner like store skilnader i bakgrunn, vckstergang, målsetjing og midlar.

Dei kan umogeleg vurderast etter same kriteria.

Det dei har skapt, verkar endeJ~eg på lesarar som ikkje er mindre ulike. Dei høyrer til ulike tider; og ofte vil det seia at vurderingsgrunnlaget deira er ulikt, mykje meir enn ein ofte fore- stiller seg. Gong på gong syner diktingshistoria at ulike periodar tolker same verket på ulike, ja heilt motstridande måtar, jamvel om tidsskilnaden ikkje er så stor. Og det er ingen grunn til å tru at

! l

har nått den endelege tolkinga. Der er ofte like stor variasjon innanfor kvar periode. Og der er noko tilsvarande hos ein og same lesar, fordi den litterære smaken ekifter med alderen, noko dei fleste vaksne menneske opplever av eiga røynsle.

Diktverket kan på den måten stundom synast vera uavhengig av både diktar og lesar. Opphavsmannen forstår ikkje fullt ut kva han har skapt; det er slett ikkje alltid at diktaren er nokon god fortolkar av sitt eige verk. Og ettertida med skjønar berre verket

- 12 -

etter kvart, liksom surne stjerner sviv på himmelen lenge før dei når oss med lyset s i t t .

Både i forholdet til omverda og til opphavsmannen, t i l lesa- ren og til ettertida1har diktverket altså ved seg noko ugripeleg og mangtydig. Dette mangtydige heng ikkje i hop med uviktige drag i ut- kantane, men med sjølve grunnhåtten i all dikting. Og det samansette og ugreie ved sjølve emnet har då også alle dagar merkt arbeidsmåtane i litteraturstudiet.

Ein kan nærma seg det litterære stoffet frå mange kantar og på mange vis. Ein kan byrja med å oppleva den einskilde tekst, med å studera den einskilde diktaren, eller med å granska heile hans kunstverd, område som alle har sitt relative sjølvstende, Og ein kan nærma seg frå andre sida, frå det ålmenne, historisk-sa siale og kol- lektive, som mangeleis vev seg inn i prosessen sameleis, jamvel når det gjeld den reint kur.stnarlege form. Hen nokc metodisk syste::: som lar alt dette gå opp i ei høgare eining, har det enno ikkje lykkast å forma ut.

Gjennom dei par hundre år som har gått sidan litteratur- studiet tok t i l å bli eit fag, har arbeidet heller rørt seg i ei lang rad av pendelsvingingar. I siste helvta av førre hundreåret steig det fram ein positivistisk litteraturskule som serleg tok feste i naturvitskapen,og hevda at all visdom låg i studiet av diktaren sjølv og hans føresetnader. Ein seinare psykologisk skule meinte like sik- kert at det undermedvitne sjelsliv inneheld nøkkelen t i l den litterære skaping. !1arxistar såg den rette forklåringsgrunnen i samfunnsfor- holda, og påstod at berre produksjonslivet lar oss skjøna diktinga fullt ut. Åndshistorikarar hevda like energisk at den verkelege

drivkrafta er å finna i tankeverda. "Komparatistar" peika på· de i

store samanhengane mellom heile litteraturar. Og form-estetikarar av mange slag samla seg om det einskilde diktet4og ville helst sjå minst mogeleg ut over det.

Her er endå mange fleire retningar enn desse, Men typisk for dei alle har det gjerne vore, at dei kvar for seg sa seg repre- senten·a den "verkelege" eller ¹¹eigenlege" litteraturvitskapen, og såg på dei andre metodane som mindre viktige. Nettopp no er ein sosialt-kollektiv analyse den einaste offisielle litteraturmetoden i Sovjetsamveldet. I fleire vestlege land er ein samstundes i ferd med å revidera ein estetisk metode som stundom har vore like einsidig.

Og der er alle tenkjelege overgangar innimellom.

Det er med andre ord umogeleg i dag å gi noko oversyn over

~ei litteraturvitskaplege metodane som alle kan vera samde i. Men ein stad må ein byrja; dei merknadene som fylgjer, representerer medvite eit mellcmvegssyn, Det byggjer på ei overtyding om at

"litteraturen" med alle sine brokute ytringsformer likevel har ein indre samanheng, i tid og rom, innhald og form, om ein så berre stykkevis kan påvisa han. Det kviler på vissa om at dei ulike om- råda innanfor faget ofte blir uforståelege om ein prøver å isolera dei frå kvarandre. Og det går difor ut ifrå at både samanhengar og skilnader er viktige,om ein skal skjøna det heile.

Dette synet blir ikkje einspora, men heller mangspora som ei jarnbanetomt. Med eit filosofisk fag-ord blir det dialektisk.

Dei pendelsvingingane som er så sermerkte for faget, er ikkje ut- slag bort frå eller tilbake til "det rette". bei er eit uttrykk for sjølve mangfeldet innanfor den litterære realitetsverda. Dei ulike

- 14 -

teoriane kan vera einsidige kvar for seg. Men alt etter spørsmåls- stillinga byggjer dei alle på noko faktisk. Dei vil difor gradvis gi fleire nyansar åt oppfatninga vår, Ein gong i framtida vil dei kanskje gjera ein verkeleg syntese mogeleg.

Ein slik tankegang kjem til å leggja mindre vekt på teoretiske skiljeliner, og stor vekt på den personlege dragnaden som det einskilde litteraturfenomen har for den einskilde studenten.

Litteraturen ligg framfor oss med sin rikdom av spørsmål som krev svar, og av kjensleverdiar som treng å løysast ut. Men meir enn i dei fleste andre fag er arbeidet i litteraturvitskapen avhengig av at studenten har eit ape sinn,og at der er eit naturleg samspel mellom han sjølv og oppgåva. Valet mellom dei tallause tenkjelege framgangsmåtane må difor retta seg både etter stoffet og granskaren.

Då blir det viktig at studenten ikkje for tidleg lar seg snøra inn i noko einskilt metodesyn. Det som kanskje sterkast skil universitetet frå skulen, er overgangen frå den eine autoriserte læreboka og til ei verd av bøker og lærarar, metodar og arbeidsfelt.

Dei har ikkje krav på nokon annan respekt enn den som dei sjølve kan vinna for seg; og det er studenten som må prøva dei1 - ingen an- nan kan gjera det for han. Det vil ikkje seia at studenten skal kasta seg over eit studium av teoretisk metodikk. Det er mykje vik- tigare, langt utgjennom, at han eignar til seg eit levande litterært stoff, av kva slag det vera vil. Men han bør tidleg læra seg å sjå at dei ulike syn er relative, og b·erre representerer delar av san- ninga. Han må utvikla sin kritikk overfor dei (medrekna det synet som er fy l gt ⁱ denne innleiinga.i). Mellom anna bør han ha ei t auga for korleis innstillinga til fag og metode også gjerne har ein

samanheng med det ålmenne livssyn granskaren har. Lærarstaben ved universiteta vil gi tilfang til slike refleksjonar; og det kan skjerpa auga hos studenten for hans eigne motiv med,

Samstundes må han vara seg vel for overlegne og raske domar når han skal til å velja og vraka. Han må ha i minne at innan- for kvart einaste vitskapleg granskingsområde (ogåå dei som han sjølv ikkje kjenner seg serleg dregen til) gjeld det spelereglar som er utforma gjennom strengt og systematisk arbeid. Ein må veta noko om desse reglane før ein vurderer. Og ein må ha i alle fall eit slags oversikt over~ feltet før ein sjølv kan finna sin arbeidsplass.

III. Dei første grunnane.

A. Lesa og leva.

Ved våre universitet er litteraturstudiet i alle fall i praksis bygt på eit udogmatisk syn svarande til det som er formulert ovanfor. "Litteraturen" blir tolka nokså romsleg. Og ein vent ar at studenten til bakgrunn for tekstlesnaden skaffar seg ein viss kjenn- skap til den nasjonale kulturen det er tale om.

Sentrum i studiet er likevel sjølve tekstene, serleg slike tekster scm har ei kunstnarleg form. Og det første rådet som bør møta litteraturstudenten på dørstokken til universitetet, er då å lesa litteratur.

Å

finna fram til, å lesa og å bruka bøker er ei kunst som har sin eigen teknikk og må lærast. Der er eit serskilt hefte om dette ved det propedevtiske kurset. Men hovudsaka er å dyrka den litterære mottakingsevna, evna til å bli varm ved dikting; eg den

- 16 -

er ingen sjølvgitt ting. Ho treng både å øvast og å haldast ved:like.

Og "pensum" slår her ikkje til.

Det bør for studenten bli ein vane å lesa god litteratur, og ikkje minst i fritida si. Han bør byrja med den heimlege diktinga, anten ^h~~ no skal studera norsk eller ei; berre i den kan han utvikla sansen sin for fine nyansar. Og han må halda fram med å lesa norsk litteratur, og alltid ha den i minne også når han går ut over våre nasjonale grenser.

Men samtidig må han stendigt vida ut ringen, så langt han berre når. Han bør lesa framand litteratur på originalmålet når han maktar det. Men han skal ikkje vera redd for omsetjingar heller; og det er utruleg kor mykje av verdslitteraturen som no er tilgjengeleg i god omsetjing på nordiske mål, både av vers og prosa. Slik lesnad treng slett ikkje berre halda seg til den tunge og høgtidlege litte- raturen. Og alt ihop vil vera til fagleg nytte, samstundes med at det er morosamt. Kvart einaste verk studenten les, vil vera med og gjera hans eigen litterære dom rikare.

Og ein kan ikkje koma i gang for tidleg. Det er ei gamal røynsle at tida blir knappare for slikt ut gjennom studiet, - aldri å tala om korleis det blir når ein kjem frå universitetet!

Denne lesnaden må heller ikkje bli det einaste samband som studenten har med kunstverda. Så langt han kan nå med det, bør han høyra musikk, sjå kunstutstillingar, og gå på museum og teater. Det vil alt saman gi noko for litteraturstudiet med.

Og det gjeld ikkj e mindre at studenten alt ⁱ studietida vidar ut sin ålmenne reseptivitet. Viktigare jamvel enn å lesa er det å ~· Di meir studenten kan nå å vera ute i natura, og å vera

saman med menneske, einskildvis og i samfunn, heime og i utlandet, di meir vil han også ha å møta litteraturstudiet med. Diktinga gir ikkje meir enn vi sjølve kan setja inn.

Ei reint spontan litteraturglede er då ein av dei største og mest umissande verdiar som studenten kan ta med seg gjennom universi- tetsåra sine. Men den gleda er berre eit råstoff. Studiet skal djupa ho ut, gjera ho meir medviten og intellektuelt tilgjengeleg. Studiet skal fylla ut den umiddelbare entusiasmen med spørsmål både om "kvifor"

og "korleis", og gradvis setja diktinga inn i eit nett av meinings- fylte samanhengar.

Dei ulike arbeidsområda som ein her etter kvart vil koma bort-i, kan ein rekna opp i mangslags orden. Kvar litteraturstudent vil gjerne ha si eiga liste, alt etter den innstilling han personleg har til faget. Men rekkjefylgja er ikkje noko hovudpunkt. Kvart ein- skilt område er lærerikt i seg sjølv og vel verdt eit studium. Og alle område kan føra ein nær sagt allstad1berre ein har samanhengen og grensene i minne.

Litteraturen har ikkje berre to andlet, men mange. Same kvar ein set inn si kraft i studiet, vil det visa seg at stoffet er eit skjeringspunkt, der sume liner peikar ut mot det ålmenne, andre inn mot det serlege. Og svært ofte vil linene skjera kvarandre.

B. Litteratur-historia.

Alt i skulen vil studiet av litterære tekster gå hand i hand med lesnaden av handbøker i litteraturhistorie. Dette sam- spelet vil halda fram gjennom heile universitetsstudiet. Litteratur- historiske oversynsverk og monografiar vil stå på alle studieplanar;

- 18 -

og det har god grunn for seg. Det ville bli eit underleg litter~tur­

studium som ville greia seg utan intenst ·Studium av tekstene. Men det ville ofte gi like underlege resultat om ein freista greia seg berre med tekstene. Og når det kjem til stykket, er det då heller ingen som freistar på noko slikt.

Lesnaden av litteraturvitskaplege arbeid - oversynsverk, monografiar og tidsskrifter, - gir for det første ei naturleg inn- føring i sjølve faget. Dei lærer ein om problemstillingar og resultat;

og dei øver ein i å forstå og å bruka terminologien. Fagorda har vore kalla "konzentrierte Forschungserkenntnisse". Dei blir overleverte frå slekt til slekt, og ein kan ikkje greia seg utan dei. Ingen ville falla inn på å planleggja det minste vesle granskingsarbeid utan å freista å gjera seg kjend med det som før var gjort på området.

Studenten er ikkje prinsipielt i nokor anna stilling; og det er fag- litteraturen som hjelper han.

Litteraturvitskaplege avhandlingar og handbøker gir mykje som slett ikkje står i litteraturverka sjølve. Dei set dikt og dik- tarar inn i dei samanhengar som ein må kjenna om ein rett skal forstå dei, - både slike samanhengar som diktaren sjølv la stor vekt på, og slike som han slett ikkje kunne veta om. Det kan ingen skjøna ein diktar i nokon tidsepoke ut an ei t visst. studium av den litterære

"bakgrunnen" hans. Det er jamvel slik i vår eiga samtid; og det gjeld i stigande grad di fjernare perioden står oss. Litteraturhistoria etablerer det kronologiske og faktiske skjema som ingen kan greia seg forutan. Ho set kvar einaste tekst inn i si litteraturhistoriske·

kontekst, som &in nok ofte skal sjå bort frå, men aldri må gløyma.

Handbøkene supplerer dessutan d'ei litterære tekstene ein

sjølv les. Det er viktig å læra seg opp til å lesa tekster med stor fart, når det er grunn til de•

grenser for kor mykje ein gT

Men same kor raskt ein les, er det eigna til seg av litteratur i ei levetid; det gjeld jamvel norsk dikting, aldri å tala om verdslittera- turen. Her fyller handbøkene ut, med sine karakteristikkar av bøker og forfattarar. Dei gjer det mogeleg å planleggja studiet; dei hjelper ein å finna fram til verk ein treng lesa, og gir oversyn over alt det andre. Det finst ingen ⁱ faget, anten lærarar eller studentar, som ikkje ofte må lita seg med handboks-kunnskap.

c.

Diktarlivet.

Frå denne ålmenne bakgrunnslesnaden vil ein ofte gå vidare til biografien av dei diktarar ein verkeleg skal studera.

Livsskildringa er ein tradisjonell innfallsport til diktinga, heilt frå barneskulen. Diktinga blir ofte lettare tilgjengeleg når ein ser ho i samband med diktaren; og ho får meir direkte menneskje- leg appell. Det biografiske er i og for seg ei umåteleg fengslande granskingsmark. Og dei store diktarbiografiane ~ som ofte er skrivne ut frå vidt ulike metodesyn - gir ei rik innføring i sentrale delar av den litterære problemstilling.

Biografisk litteraturgransking har i seinare år vore ute for kritikk, serleg den typen av livsskildring som nærsynt samlar likt og ulikt i eit skuffesystem utan diktarleg sikte. Men slik biografering har ikkje vare typisk for norsk litteraturvitskap. Viktigare er i dag den utviding som har gått for seg innanfor sjølve den biograf- iske granskinga. Moderne psykologi har i siste mannsaldrane gjeve livsskildringa ei ny dypt, parallelt med at vi har lært å tolka sjølve

- 20 -

diktverket djupare. Serleg dei psykoanalytiske skulane har fØrt til ein revolusjon ved å streka under den indre einskap og heilskap i sjelslivet, det organiske og dynamiske i samspelet mellom individet og omverda.

Psykologien har på den måten gitt dei biografiske detaljane ein ny symbolverdi, som ofte fører beint inn i kunstverket.

Hedda Gablers ord om ¹¹vinløv i haaret" som symbol på den fulle og frie livsutfalding får først si rekkjevidd når ein ser biletet dels i samanheng med den ^l~~ge litterære tradisjonen det høyrer inn i, dels med Ibsens kjærleikshaust i Gossensass 18891 der kvar einaste biograf- isk detalj kastar lys over sjølve kjenslenyansen. Og såleis er det ofte.

At det biografiske stoffet i og for seg skulle vera tilstrek- kjeleg t i l fortolking av diktinga, har vel ikkje mange meint. Freud sjølv minner om at "kjernen i kunstskapinga er utilgjengeleg på psykoanalytisk veg". Men her som elles må ein ta kvart tilfelle for seg.

Det finst dikt og diktarar der biografisk sto ff kan synast uviktig etter måten. Draumkvedet har full kunstnarleg verknad for oss utan at vi veit noko visst om forfattaren; dei nakne biografiske fakta som trengst til å skjøna Olav Nygards lyrikk, kan skrivast på eitt maskinark. Men jamvel i slike høve hender det gong etter gong at ein n•r biografisk detalj kast ar nytt lys over ei t einskil t dikt, ja forskyv heiltolkinga av verket. Og overfor andre diktarar, av typen \vergeland, Bjørnson og Nordahl Grieg, som sjølve såg liv og dikt som to sider av same sak, ville det vera ei rein avsnøring å sjå bort frå det livshistoriske stoffet. Jamvel den "reinaste¹¹ poesi av \<ergeland ser vi mot bakgrunnen av heile hans livsverk.

IV. Maktene og mennesket.

Fylgjer ein slike granskingsliner vidare, vil ein før eller seinare måtta røra ved dei ålmenne maktene som er med og verkar på alle menneske, anten dei er diktarar eller ei. Og heller ikkje litteraturgranskaren kan sjå bort ifrå dei.

A. Samfunn og historie.

Først mellom desse maktene ma ein nemna ~ livskreftene som er granskingsemnet for den politiske, sosiale og kulturelle historia.

Ein kan stridast om rekkjevidda av den einskilde biograf- iske detaljen, men knapt om verdien av sjølve den historiske plasering.

Historia set diktinga inn i ei vidare kronol~gisk ramme. Ho minner om at "tida" er eit avgjerande moment, at ingen detalj kan sjåast i eit tomrom, men er del av ein straum, og at alt menneskeleg på denne måten er "relativt". Sjølve denne innstillinga kan litteraturgranska- ren læra mykje av, jamvel om hans fakta ofte er av eit anna slag.

Den estetisk interesserte studenten som ved eksamensbordet irritert svara professoren at John Danne levde i det Sde hundreåret, vil knapt bli naken stor tolkar av diktaren sin.

Og det gjeld her meir enn den ytre datering. Historie- granskinga i seinare år har gong på gong gjort det klårt kor mykje jamvel av åndslivet som til kvar tid har rot 1 dei ¹¹ytre¹¹ livshøve;

og det gjeld diktinga med, Vår rikshistoriske lagnad har vare ein skapande faktor i mykje av vår store --norske diKting, frå .skaldekvroa til det moderne sagadrama eller krigslyrikken 1940~45. Den sosiale klassa er ei makt i diktinga sameleis, så vel som landskapet og byen;

- 22 -

Olav Aukrust utan Loms-bygda ved år 19000 Rudolf Nilsen utan Austkant- Oslo tjuge år seinare ville vore andre diktarar. Historia har lært oss mykje om andre litterære grupper sameleis, anten det no er familia, ætta eller generasjonen. Og for mange diktarar er dei slett ikkje periferiske; stundom tar denne samanhengen oss nær innåt sjølve skapingspunktet i diktinga.

B. Tanke og livsholdning.

Det andre ålmenne hovuddraget i bakgrunnen for diktaren er tankeverda, slik ho systematisk blir granska av id~histcria.

Ved dei førebuande prøvene i vårt land får alle universi- tetsstudentar ein viss kjennskap til filosofien gjennom tidene; og den lesnaden gir ei viktig innføring til litteraturstudiet med.

Idehistoria lar oss forstå eit av dei sterkaste kollektive drag hos om lag alle diktarar og alle menneske: den "åndsluft" dei lever opp i, dei spørsmålsstillingar og verdimål som dei reknar for sjølvsagde, eller som dei medvite må løysa seg ifrå.

Dei gruppene som diktaren såleis høyrer inn i, er ofte av- gj er ande for all djup are fv rståing av verket hans. Sirkelen kring Det norske Selskab i København er like tydeleg formande i så måte som etterkrigs-generasjonane våre i 1920- og 1930-åra; Marx og Freud har gjennomtrengt tankegangen i vår eiga samtid langt ut over sirke- len av dei få som verkeleg har lese skriftene deira. I studiet av denne bakgrunnen vil ide- og ordhistcria ofte gå hand i hand. Gloser som "Folkeaand" for hundre år sidan eller "hemningar" i dag ber i seg ein rikdom av heimleg og framandt tankegods, og ikkje minst dik- tarane har del i det.

Serleg viktig er her det ein kan kalla problem-historia.

Ned gjennom heile åndssoga kan ein fylgja arbeidet med nokre få store problemkompleks som møter alle menneske - fødsel, kjærleik og død;

samheldet og den eine; universet og Gud. Her er det mykje dei same typiske spørsmål og svar som stendigt dukkar fram på ny, ofte knytte til avslørande kjerne-ord, "nøklar til grunnleggjande tankebygnader".

Ein vil ofte nå underlege resultat om ein trur at diktaren i så måte tumlar med originale tankar og formuleringar.

Men langt meir medvite enn tidlegare vil dette stoffet no bli brukt til å peika ut sermerket åt den einskilde, hans intellektuelle andlet. Når mykje arbeid blir lagt på å finna ut kva bøker diktarar har ått eller lånt, og kva dei har lese eller referert til, er det ikkje minst fordi deira eigen profil stig klårare fram gjennom kjenn- skapen til dei åndelege skyldfolk eller motmenn som dei såleis har tydt seg til eller vist ifrå seg.

Og det idehistoriske blir no mykje sterkere enn før knytt til djupe og ofte umedvitne tildriv i sinnet, langt under dei intel- lektuelle lag. I eldre biografier var kapitlet om "livssyn" ofte berre ei opprekning av dikterens '","''1ingar om dette og hint. No blir stoffet mykje meir ein retningsvisar inn til sjølve livsholdninga;

bakgrunnen av ide-, problem- og ordhistorie tener til å la den person- lege nyansen springe fram. Når Aasmund Vinje nyttar kjerne-ord som

"Livet", "Naturen" eller "Mannatanken", ber de i i seg ei t heilt kapi- tel av filosofihistoria, og ein må kjenna det for å forstå dei.

Men fyrst og fremst tar desse orda oss inn til sentret for hans djupt sermerkt e livsvurdering. Ho ski l han ut frå a'rle lærefederne hans, og ho er konstituerande også for hans største dikting.

--24 -

c.

Men alt skjer gjennom språket.

Så viktige som slike samanhengar kan vera: studenten må aldri gl~yma, at ingen ting i diktinga når oss utan å bli formidla gjennom språket.

Det er utan samanlikning det viktigaste historiske og sosi- ale faktum diktaren møter. Og språket er ikkje ncko fargelaust medium; det er i høg grad med og skaper, I alle seksjonar ved uni- versitetet går litteraturlesnaden hand i hand med eit intenst språk- studium. Og ein kan ikkje nok understreka kor viktig dette studiet er, også for arbeidet med diktinga: ho eksisterer berre som eit språk- leg faktum.

Først og fremst er det her naturlegvis tale om det ,aller mest elementære: å læra å forstå fullt ut det som står i teksta.

Gjer ein ikkje det, blir litteraturlesnaden meiningslaus. Ein må kjenna prinsippa for tekstkritikken, som freistar slå fast kva dik- taren verkeleg har sagt. Ein må veta korleis det einskilde språk historisk har vakse fram, Og ein må studera verket også i si språk- lege kontekst, det vil seia: ikkje etter det som orda tyder fcr oss 1 dag, men ut frå det dei tydde for diktaren og hans tid. Stundom er dat tale om ord som har vorte gløymde. Like ofte gjeld det ord som har skift tyding, Heile ordgrupper har ein tendens til å bli mindre

"fine" med åra, anten det no gjeld romantiske høg-ord eller kvinne- titler; gloser som "Jomfru" og "Madam" er gode eksempel i vårt eige måL

Og orda har ikkje berre ei reint leksikalsk tyding. Like viktig er alt det som fylgjer orda, dåmen av assosiasjonar og etter- klangar, historisk, lokalt eller poetisk, innanfor kvart språk.

Når Arnulf Øverland i eit krigsdikt lar "saganatten sænke sig" i kjen~

ner alle notidsnordmenn den ironiske allusjonen. Men vi må~

at

Welhavens "Vasdrag" i 1851 ikkje var ein kvardagsglose, men ein de- monstrativ norvagisme. I dikting frå eldre tid er det ofte berre ved eit langt studium at ein kan byggja opp det som orda såleis verkeleg

"tydde" for han som brukte deL

Og heile vegen må ein dessutan rekna med det medvite mang- tydige, som nyare litteraturkritikk har arbeidt så mykje med. Diktaren spelar på dei ulike tydingane eller den skiftande og stundom motstrid- ande stemningsnyansen i same ordet, eg bruker slike effektar som ein del av verknaden. Studiet av moderne norsk, som er så brokut og saman- sett, skulle gi oss gode føresetnader for å skjøna slike avbrigde både i vår eigen litteratur og i verk på framande mål.

Språket spelar også meir direkte inn i diktskapinga. Kvart språk har til ein viss grad sin eigen karakter både i syntaks eg ord- fang. Og der er sume ting som språka til kvar tid maktar godt, andre dei maktar mindre godt, nokc ein lett kan studera i våre to norske språkformer i dag.

Ein kan ta som ålment døme noko så elementært som skildringa av farge. Ho kan syntaktisk skje på ei rek:kje måtar. Dei finst slett ikkje att sameleis i alle språk, og diktaren må altså i kvart tilfelle innretta seg etter den reiskap som finst. Sjølve fargeorda syner svære skilnader sameleis, frå tid til tid og språk til språk. I dei eldste diktverk er det mange fargar som beint fram vantar, ikkje fordi diktarane var fargeblinde, slik eldre granskarar trudde, men fordi diktarspråket ikkje enno hadde utvikla orda. Til samanlikning kan notidsdiktaren spela på eit utruleg rikt fargevokabular, slik ein best kan sjå det i våre dagars katalogar over lippestift eller neglelakk.

- 26 -

Kor viktig sjølve den opparbeidde målevna såleis er, ·kan ein granska i omsetjingane i ulike litteraturar av framand dikting, t. d. av klassikarane frå antikken eller av Shakespeare. Det viser seg då gong på gong at oppgåva lange tider har vore språkleg uløyse- leg, og at ho berre har kunna meistrast ved ei medviten utviding av området for språket. Og endå sterkare gjeld dette naturlegvis for den skapande diktaren. Språkmekanikk og språktradisjcn er med og peikar ut leia eller drar grensa for han; og stundom er dei end å meir akt i ve enn som såo

Diktaren lever heller ikkje berre innanfor eit nasjonalspråk.

Ofte høyrer han og til andre og mindre språkmiljø: han har ein dialekt, han bruker eit klassespråk, ein jargong eller ein slang. Dei er alle med og set eit kollektivt merke på språkskapinga hans, og ein må kjen- na dei.

Men samstundes er språket

og

ein vegvisar inn til det mest personleg sermerkte hos diktaren. Innanfor den stride språklege straumen held han alltid sin eigen kurs. Sjølve ordfanget er her ofte opplysande. Statistiske studier viser at mange diktarar ikkje berre har eit heilt personleg ordval i dei "høgare" og medvitne lag i språ- ket, men har like tydelege sermerke ⁱ bruken av uviktige småord som ein lite tenkjer på. Og ordfelling og setningsbygnad er ofte like intenst personlege. Tidt er det her eit samspel mellom den person- lege stilviljen og den litterære tradisjonen, og ein må kjenna alle emna for å vurdera resultatet. Den stutthcgne, ¹¹parataktiske" seie- måten med laust ihophefte stutte hcvudsetningar som er så vanleg hos mange norske notidsprosaistar, ~ vera djupt personleg. Men han kan også vera overtatt frå saga- og eventyrstil, eller kan vera eit motelån

frå Hemingway; og ben malysen kan gjera det sannsynleg kva nyanse vi verkeleg har føre

Det hender at studentar med sterk litteraturinteresse har ein uvilje mot det de i kallar "filologisk flisespikking". Slikt hov- mod har dårleg grunn for seg, Ein kan beint fram aldri læra ei t mål godt nok om ein vil forstå diktinga; og det gjeld jamfengt ordfang og setningsbygnad, uttale og språkmusikk, Solide språkkunnskapar er eit umissande arbeidsinstrument dersom ein vil trengja lenger inn i dikt- verket enn berre overflata. Den gode filologiske ånd har aldri drepe diktingsgleda i nokon.

V. Kunstnarleg miljø og arv.

Vi har hittil tala om ålmenne åndsmakter, som kan seiast å forma med på alle menneske. Men der er andre som først og fremst rører ved dildaren, og dermed knyter seg meir beinveges til den li tte- rære skaping.

A. Dikt ar en og "publikum".

Det er naturleg å nemna først dei faktorane som konstituerer det "litterære livet" i meir utvendig forstand. Hit høyrer alle dei maktene som har å gjera med sjølve presentasjonen av eit diktverk.

Dei har til alle tider spela ei rolle fcr sjølve opphavet med, og kastar ofte lys over tolkinga.

Eit skodespel t. d. er alltid merkt av teatertradisjonen, av den seeniske teknikken, av den skodespelar~stil diktaren har tatt lærdom av, stundom jamvel av den einskilde skodespelar diktaren hadde

- 29 -

i tankar; teatervitskapen legg dette stoffet til rettes. Ein.roman, ein novelle og jamvel eit dikt vil ofte sameleis bera merke av kor- leis det vart offentleggjort, av det blad eller den redaktør som lan- serte verket, av den forleggjar som hadde~ interesse i det, og ikkje minst av det publikum som både forlag og teater til sjuande og sist siktar på. I året 1894 kom det i England ut 184 trebands romanar.

Same året vedtok dei engelske folkebiblioteka at dei ikkje lenger ynskte slike kjempebøker, og tre år etter hadde talet falle til fire.

Der er ein finare og meir interessant samanheng mellom dikta- ren og det publikum som han reint umedvite innstiller seg etter, ofte fordi han har levande samkjensle med det. Kongshoffet i mellomalderen er eit tidleg eksempel, slik vi kjenner det frå dei islandske skaldane ved den norske hirda; diktarane under den franske klassisismen var del av eit liknande samspel. Mykje av den victorianske romanen og lyrikken, også i vårt land, bar merke av den borgarlege familiesirke- len, der den gode litteraturen skulle lesast høgt for heile huslyden under moderatørlampa. I dag tar billegbøkene og den kulørte masse- pressa til å forma smaken og diktinga sameleis, serleg i dei store land. Og film, fjernsyn og teikneseriar ber i seg eit trugsmål mot sjølve det skrivne ord som vi enno ikkje har oversikt over.

På eit høgare nivå har den litterære kritikken alltid spela ei stor rolle. Det er nok å minna om korleis Georg Brandes forma smak og verdidomar i Uorden i fleire generasjonar, og korleis Sigurd Hoel og hans fylgjesmenn gjorde noko liknande hos oss i mellomkrigstida.

Men der skjer

og

ein smakshistorisk "slitasje" uavhengig av kritikken: mange litterære retningar har ein tendens til å tapa seg og merkeleg raskt siga ned på det vulgære underhaldingsplan.

Vi har eit eksempel hos oss i bondeforteljinga, som alt etter femti år berre førde eit attergangarliv i kolportasjeromanen. Den natur- alistiske forteljinga har hatt ein tilsvarande lagnad i billegbok- alderen. Liknande langsame sosiale forskyvingar finn ein i synet på diktaren, frå den langhåra bohemen i Victoriatida, symbolet på den borgarlege escapedraumen, til den fargelause forlagsfunksjonær som mange diktarar har vorte i dag.

Ei lang rekkje av serlege hjelpevitskapar - forlags- og bokhandelshistorie, smakshistorie, kritikkhistorie o. m. a. - samlar seg cm studiet av slike faktorar.

B. Biletkunsta.

Ei anna granskingsgrein som rører seg utanfor sjølve litte- raturen, men likevel har den aller største interesse for litteratur- historikaren, er studiet av dei andre kunstene, og då serleg bilet- kunsta.

Ein ting er, at så mange diktarar sjølve har vore levande interesserte i biletkunst, har lært direkte av ho, og jamvel har fuska i faget. Kjende målar-dilettantar i vår eiga diktingshistorie er Wergeland, Welhaven, Ibsen og Sigurd Hoel; Gunnar Reiss-Andersen

og

Arnulf Øverland byrja som målarar. Mange av dei detaljproblem som ein møter i diktinga, stig fram i dei parallelle kunstene med; og ofte vil denne dobbeltdrifta læra oss noko også om det litterære.

Serleg opplysande er kunsthistoria som ålment samanliknings- materiale for diktings-historia. Det klåre, turre og avgrensa i opp- lysningsdiktinga blir tydelegare for ein ved studiet av dei samtidige lineskarpe raderingane med sitt "rammesyn", der blikket er samla om

- 31 -

den einskilde anekdoten eller episoden slik det så ofte er i diktinga frå perioden, og der ingen ting går ut over seg sjølv. Romantikk-en kan ikkje heilt forståast utan ein drar inn dei samtidige målarane;

dei spake landskaps- og folkelivsskildrarane kastar lys over Welhaven og det nasjonale gjennombrotet, for Wergeland kan ein læra mykje av ein rammesprengjande kjerneromantikar som fransmannen Delaeroix. Det er sameleis vonlaust å skjøna norsk klassisisme utan å kjenna det nedglatta antikkbiletet hos Thorvaldsen, eller å studera nittiårs- diktinga u tan Gerhard Munthe, Erik \</erenskiold og Edvard Munch.

c.

Tida og retninga.

Ein står dermed midt oppi det viktige fenomenet som ein kal- lar for dei store litterære periodar og straumdrag, anten ein no tenkjer på høgmellomalderen eller barokken, romantikken eller impre- sjonismen.

Det er her tale om nokre av dei mest innfløkte og omstridde ovringar i diktings- og åndshistoria, så innfløkte og fulle av mot- setningar at sume granskarar irritert vil nekta at dei har noko til- svar i det verkelege. Men fenomena er faktiske nok, og i sin ugripelege karakter er dei umåteleg fengslande. Dei representerer store periodiske skifte i sjølve skapingsviljen, ofte samstundes i mange land og innanfor alle kunstcmråde. Dei er tydeleg knytte til ålmenne forskyvingar i den historiske strukturen; og dei er ofte serleg kjennelege i diktinga.

M~ta i desse kreftene syner klårast i, at jamvel dei største skapande ånder er merkte av dei, ofte inn i kjernen av sin artistiske vilje. Og det seier seg då sjølv, at det ofte må gi underlege

resultat å studera diktaren utan å kjenna desse grunnemna i hans kunstnarlege livsluft. Stundom er det tale om eit lykkeleg samspel:

diktaren går inn i si litterære samtid som ein sjølvsagd ting. Eit godt eksempel hos oss synest vera barokkdraga hos Petter Dass. Andre diktarar kjempar med tida, og finn berre uttrykk for sitt eige i van- skelege kompromiss, slik Arne Garborgs diktargang syner.

Mykje av det som diktaren i det heile tar imot utanfrå, som ferdig form og som kunstnarleg tilskunding, feller seg inn i denne ramma. Difcr blir ho og viktig nær sagt frå alle synspunkt, Kor viktig ho er, kan ein få for seg dersom ein ved eit tanke-eksperiment freistar forestilla seg ein Holberg som var fødd i 4810, eller ein Henrik ',lergeland scm hadde fått sine formande ungdomsinntrykk i 1870åra.

D. Stoffet og motivet.

Desse periodedraga kan ein fylgja på mange område. Dei stig tydeleg fram alt på~ feltet som ein kanskje skulle venta seg var mest sjølvstendig, dei store stoff og motiv.

Det er ei vanleg populærforestilling at diktaren hovudsakleg

"dikt ar om sitt eige liv"; og på ein måte er det naturlegvis sant nok.

Like fullt er det forunderleg kor stor ein del av "emnet" i all dikting som faktisk er långods. I fleire litterære periodar gjeld det praktisk tala heile sto ffmassen.

Ein bruker her å skilja mellom "stoff" og "motiv". Med stof- fet meiner ein då det svære tilfanget som diktinga låne .. r frå klassisk og norrøn mytologi, frå Bibelen,frå annan eldre litteratur, og frå ord- tak, segner og nasjonal tradisjon; dette stoffet knyter seg tidast til

- 33 -

einskilde historiske hendingar eller personar. i•lotivet derimot har løyst seg frå historia. Det representerer i staden visse ålmenne og typiske situasjonar eller hendingar (natta, kyrkjegarden, landskapet, den strøymande elv, avskil mellom elskande, forklæding, den dødes atterkomst, familieforbanninga, broder~ordet, og tallause andre). Dei har sterk og spontan kjensletone same kva namn eller stader dei blir knytte t i l .

Det er ofte påfallande kor godt denne emne-massen "held seg" ned gjennoi'l tida1e. Stoffethar gjerne den same historiske beingrind frå hundreår t i l hundreår. Motivet er som regel forunderleg fast i byg- naden under sine skiftande iklædingar. Tvillaust heng denne livs- krafta saman med at både sto ff og motiv representerer ei "nedfelling av typiske røynslG:¹¹ hos mennesket. Dei er "opplevingskonsentrat1',

som t i l ein viss grad er gyldige i alle tider.

Det er rettnok meir enn tvilsamt når sume granskarar talar om ein reint biologisk arv her. Ingen ting tyder på at vi ber visse

"litterære instinkt" i sjølve vårt sellestoff. Hen det er tydeleg at mykje av materialet i sin karakter er "arketypisk", slik det gjerne blir sagt. Det har ein ålmenn appell t i l vårt "kollektive umedvit";

det er difor det dukkar opp att gong etter gong, under dei mest ulike ytre kår.

i1en der er samstundes like forvitnelege skilnader innanfor dette tilfanget. Der er visse skilnader frå folk t i l folk. Surne stoff og motiv er serleg sterkt eller serleg karakteristisk utforma innanfor einskilde litteraturar, og det er godt tenkjeleg at dette har samband med nasjonale serdrag. "lykje viktigare er samanhengen med dei store periodar og retningar. Og ofte er det slåande kor sterkt utforffiinga her byggjer på litterær tradisjon, ikkje på observasjon,

Skildringa av den ytre natur, t, d., rører seg såleis gjen- nom ein serie av typar som har lite å gjera med verkelege landskap, men har nært samband med tidssmaken: hyrdelandskapet i antikken eller det 17de hundreåret med engjar og bekker, vestanvind og fuglesang;

det førromantiske Ossianske stormlandskap med sitt havbrak og sine rykande bergufser; dei romantiske skymingskveldar med drivande eim over einslege tjørn; det urolege impresjonistiske landskapet med sin leik av små fargeflel{ker, og den ekspresjonistiske storbybakgrunnen med brå lysblaff over nakne, roterande fargeflater, Like sterk indre samanheng kan ein peika på innanfor heile rekkja av stoff og motiv:

dei høyrer først og fremst tida t i l . Der er sesongar for Oidipusdrama og Prometevsdikt som for kyrkjegardstankar og brodermord. Og utfor- minga er ofte like tidstypisk.

På mangfaldig vis byd altså dette tilfanget seg ferdigt fram.

Det legg opp rammer for skapinga; det gir emnet, og ofte peikar det jamvel ut omga.'lgsmåten. ~ien mot denne ålmenne bakgrunnen stig det ber- re klårare fram korleis diktaren likevel usta.1seleg maktar å løypa ny malm i dei slitne formene, og bokstaveleg mynta verdiane om att og gi dei ~ stempel. Dei mange drama om Catilina i verdslitteraturen vil for oss :yrst og fremst syna oss Ibsens sermerke. Dei mange elve- dikt som ein kan stilla innåt Ørjasæters "Elvesong" kastar først og fremst lys over hans eigen originalitet.

E, "Er stilen mannen?"

Brennpunktet for slike granskingar er det innfløkte og vanskelege fenomenet som ein kallar stil,

I eldre tid var stilistikken normativ: han sette opp for-

- 35 -

skrifter for god og rett seiemåte, i nært samband med estetikken.

Han tok feste i dei gamle språk, og bygde ut deira lære cm alle dei stilistiske ¹¹ figurane": ant i t ese og klimaks, opphauging og parallell- isme, apost ro fe, kiasme og metafo r1 og my kje anna. Des se formlane for litterær tek~ikk går att i alle språk; og i surne periodar vart figu- rane brukte ustanseleg av alle som si:reiv, og med fullt medvit. Vil ein skjøna uttrykksviljen i slike tider, må ein også kjenna det mønstret som forfattarane såleis tøygde seg etter.

I våre dagar har stilgranskinga løyst seg frå denne norm- tanken, og ofte også frå den gamle terminologien. Ho freistar i sta- den å syna samanhengen mellom dei språklege uttrykksmiddel og det som diktinga faktisk uttrykkjer. StUen er ikkje lenger for oss ei sam- ling eksempel på eit mønster. "Stil" er det karakteristiske, homogene og avrunda språksystem som oppstår, meir eller mindre medvite og meir eller mindre konsekvent, kvar gong målet blir tatt i bruk av ein kunstvilje, anten det no skjer i prosa eller poesi, hos ein diktar eller hos mange.

Også den nye stilistikken kjem naturlegvis t i l å samla og ordna eit umåteleg tilfang om dei ålmenne språklege kunstråder. Lik- som i stoff- og motivlæra gjeld det ofte drag som går att i alle litte- raturar. Men det som moderne stilgransking sterkast interesserer seg for, er korleis slike ålmenne drag likevel gong på gong bøyest saman t i l ein fastbygd og einsarta uttrykksmåte som er ulik alle andre. Og reint serleg skjer ~ i samband med dei store periodar og retningar.

Språkstilen blir eit av dei viktigaste og mest opplysande merke t i l å forstå og skilja ut slike grupper, og t i l å karakterisera uttrykks- viljen deira, ofte i alle kuhstslag jamsides. Gong på gong syner det

seg kor sterkt tidsstilen slår igjennom, ikkje berre i det reint s~råk­

lege, i syntaks og ord-val, men i så ulike drag som dikttitel, kompo- sisjonsform, aktinndeling, forteljingsperspektiv, og mykje meir.

Svært ofte er det her også ein handgripeleg samanheng med den ålmenne livsholdning; stilen kan på si vis vera like "arketypisk"

som stoffet. Det er difor at sume stilnemningar kan brukast om heilt ulike tidbolkar, slik at ein talar om romantiske drag i antikken, el- ler impresjonistiske innslag i folkeleg fort el jekunst. Av same grunn er det i mange periodar uråd å dra ei skarp grense mellom diktings-, kunst-, Stil- og idehistoria: dei ber alle tilfang til same biletet.

Gode skrifter om stil er difor noko av det nyttigaste som litteraturstudenten kan lesa. Dei gir ei øving i å gripa og forstå sjølve dei litterære kunstmiddel, som ikkje har mange sidestykke.

Ikkje minst skjerper slike skrifter sansen for ^~ litterære drag som i røyn,da slett ikkje karakteriserer den einskilde, men er ein del av samdåmen i den tida då diktaren lever. Og det er viktig å kunna skilja ut nettopp dei.

Men ein oppdagar og snart, innenfor tidsstilen med sine ål- menne merke, at når det gjeld verkelege diktarar, er eksempla i røynda

sjeld~~ heilt like: når ein ser dei i si levande kontekst, blir det personlege draget sterkast. Og liksom i stoff- og motivgranskinga blir det kanskje den mest lokkende oppgåva for stilistikken å løysa ut frå denne ålmenne bakgrunnen ~ formkreftene som lar også den einskilde diktaren skapa sin individuelle stilstruktur og sitt per- sonlege språksystem, som gjer han kjenneleg mellom tusen, stundom i eit tekststykke på nokre få ord.

Den ålmenne stillæra blir såleis atter ei bru over til den

- 37 -

einskilde kunstnaren, som alltid på nytt maktar å finna sitt ei~e, nyslåtte uttrykk innanfor den slitne ordmassen og mellom alle dei obligate stilblomar. Av alle mirakel innanfor diktinga er det sanne- leg eit av dei største.

F. Verset.

Eit mykje karakteristisk serområde innanfor denne stilramma blir granska av vershistoria og metrikken.

Dei tallause metra og strofefor~er ned gjennom litteratur- historia kan synast å vera berre eit stivt skje~averk. Men ved nærare studium syner det seg snart at også denne "ytre" bunaden heng intimt saman med det som diktaren har å seia.

På eine sida vil tidsånda og den litterære gruppestilen også ofte speglast i metrum, rytme og rim; versformene og knyter seg nær til dei reint litterære ideal. Heksametret og aleksandrinaren merkjer ved sjølve sin bygnad språket, tonen og tankeføringa i verset.

Sonetten spenner innhaldet inn i ei fast ramme av parallell og anti- tese; det strøymande ustrofiske verset i \vergelands "Den engelske Lods" smøygjer seg fullkome kring den romantiske kjenslegangen.

Hen innanfor denne ramma er også rytmen og versbygnaden hos den einskilde diktaren ofte heilt personleg. Stundom er verset nær knytt til sjølve inspirasjonen: diktet byrjar som eit rytmisk nynn og klær seg først gradvis i ord. Det hender at diktaren då låner verset frå andre på ein slik måte at det rytmiske førebiletet kling med som ein undertone og gir diktet eit mystisk dobbeltliv; slåande døme er hos oss Vinjes "Ved Rundarne" (med minning frå Goethe) og Nordahl Griegs "Kongen" (med minning frå Runeberg). Men merkelegast

er det korleis diktaren også kan ta opp banale versformer, som synest vera fullstendig ~tslitne og forgnåla, og likevel lar dei klinga så friskt som om lesaren no høyrde dei for første gongen.

G. Genren.

Ei serleg stilling innanfor denne veldige litterære fortids- arven har dei litterære genrar.

Det er yttarleg få diktarar som er nyskapande på dette om- rådet. Heilt frå antikken har litteraturen stort sett halde seg in- nanfor eit avgrensa tal av diktarter. Det gjeld ikkje berre dei sto- re og velkjende, som lyrisk, episk og dramatisk dikting, men også heile rekka av mindre former: brevromanen, dialogromanen eller den historiske romanen, eventyret og legenden; oden, lærediktet,

elegien, ordtakskvedet og visa; tragedien, farsen, mimen, melodramaet, og alle dei andre. Og genren er ikkje berre ei ytre ramme. Det fylgjer gjerne med han ein rikdom av målsetjingar og vedtatte former, tekniske kunstgrep og innarbeidde stildrag; og mykje av dette godset blir overtatt av dei fleste diktarar som ein sjølvsagd ting. Dikta~

ren må tidast heilt ut retta seg etter genretradisjonen, eller i høgda nøya seg med å lempa varsamt på han.

Det finst kritikarar som vil tilleggja genren ei endå mykje større rolle. Dei meiner at det bak kvar genre ligg ei idealform for vedkomande diktslag. Det gode kunstverket er då det som greier å bøya alle sine verkemiddel inn under dette immanente høgmålet.

Teorien er mykje omstridd; han ligg di og på grensa av kunstfilosofien.

Men same korleis ein ser på dette, er det vis-st at genren kanskje er den sterkaste arvefaktor som diktaren må avfinna seg med. Og studiet av han blir tilsvarande viktig for all litteraturforståing.

- 39 - H" Påverknad og samanlikning.

Hed dette er det også sagt noko om ei serleg grein av l:i:tte- raturgranskinga, nemleg studiet av litterære påverknader. Som alle andre granskingsformer kan slike jamføringar utarta og bli ei sanking av kuriosa" Men i ansvarleg form kan dette arbeidet bli ei viktig hjelperåd i litteraturstudiet.

For det første er det berre ved slike parallellstudier ein kan læra å forstå den medvitne etterlikning" I store periodar av litteraturhistoria har den vare sjølvsagd, og etterklangen av kjende mønster ei t viktig stilmiddel. Også i dag vil ein dårleg skjøna Arnulf Øverland utan å kjenna Bibel og salmebok, eller Paal Brekkes Odyssevsdikt utan å ha lese Homer. For surne modernistiske diktskular er den ¹¹maskerte allusjonenrr ei viktig kunstråd, scill understrekar

sarrbandet med den litterære tradisjonen.

Hen like viktig er forholdet mellol;l diktaren og dei kjelder han har l~nt ifrå meir eller uindre u~edviteo Ein spør då mindre etter

dei detaljar som diktaren har overtatt. Det fengslande er å sjå kor- leis "påverknade:J." kan løysa ut det personlege hos diktaren og kalla på kreftene innanfor hans eiga verd. Den sermerkte kunstviljen hans stig cfte kJ:':.rt fram ^j det långodset som 'an kan bruka, og ikkje mindre i det som han lar liggja. Ikkje så sjeldan vil ein rettnok då

finna at det slett ikkje er tale om nokon "påverknad", men ei parallell utforming av det same ålmenne stoff.

På slike studier byggjer den ~nli~~ande eller ålmenne litteraturhistoria. Ho freistar sjå bort over dei nasjonale grensene, og granskar samspelet mellom litteraturane, dei store litterære straum- drag i tid og rom" Ho fylg.i er ¹¹ettcrlivet" både åt den einskilde dikt ar en og verket hans, den einskilde genren og den ej.nskilde