Visning av Teologisk litteratur til den lutherske presteskulen på Madagaskar

TEOLOGISK LITTERATUR TIL DEN LUTHERSKE PRESTESKULEN pA MADAGASKAR

av

LUDVIG l'1'IUNTHE

Presteutdaninga i v5r g-assiske dotterkyrkja feira sitt 100-5rs jubi- leum den 22. mai 1971.

Eit augnekast p5 dette kapitlet i misjonssoga forte I ei stolt his-

torie am enorm innsals og store resultat. Nlisjonsblacla ifjor minte am dei viktigste data i Presteskulen si saga,

sa

me skalla dei ligga

her, men heller pr91va setja opp ei lista over dei Irereb91ker misjo- nrerane i ha [Tam til

~rhllndreskiftet

skreiv med tanke

p~

Pres- tesklilen. Den lista vil truleg gi oss ei aning om

Iwr

mykje det her

vart sett inn av tid og kt·efler.

Norske Madagaskar-misjonrerar fekk ved starten i 1866-67 lagt i handa ein kristen litteratur. Engelske misjonrerar .10m tok til 50

~r

f91r, hadde br91yt

l~m ogs~

p5 det felter. Bibelen var ferdig omsett, lrykt og dislribuert alt

fr~

1830-35. Leseb91ker, reknebr;- ker, geografiar og historieb91ker var lItarbeidde til barneskulane.

S~

tidleg .10m i

1830-~ra

var end!i tillrereb91ker til ei byrjande prak- tisk yrkeslltdaning trykte og nytta av Mr. Cameron til dei over 500 tilsette i hans verkstader og anlegg.

Men sj91lv om norske misjonrerar hadde stor hjelp av denne tid- lege engelske innsatsen, vart det fort klht at her var det enn5

langt alt. Det val' ingen veg utanom, dei laut f¢rst og (Tamst lila

p~

.leg sWlve og' laga l::creb91ker til aile sklileslag og klassesteg_ Ser- leg var det trong for enkle lrereb91ker i religion, katekisme, bibel- .loge 0.1.,

b~de

i barnesklile og kyrkje.

Dei skreiv og ga lit slike b91ker. Dei laga ei salmebok. Dei ga lit

ei hllsandaktsbok ' Slime misjonrerar hadde

end~til

.15 stort

overskot av energi og

p~gangsmot

at dei skreiv og trykte eit hefte

om eit sa spesielt emne som

patriotisme.

²

Ogsa pa Presteskulen kunne yare folk nyta godt av ein del Iit- teratm som alt lag fpre. iVlen som rimeleg var synte det seg snart

at dei st~rste

oppgavene pa

litteraturfronten venta misjollxrane yare neLt her.

Trykkeriet til Det norske misjonsselskap (NMS) i Tananarive kom i gang juletider 1877. To ar etter hadde ein trykt ti b¢ker.

Attat det talet kjem to dei hadde [att laga hja kvekarane. Mr.

Kingdom, leidaren for kvekar-trykkeriet i byen, hadde yore hjelpsom ogsa tidlegare da norske misjon<erar kom med sine manuskript. Pa andra sida hjelpte dei norske misjon<erane ogsa Kingdom nar det hpvde slik.

³

i\-lisjomerinnsatsen [or litteratm i Presteskulen i 30-ars-bolken 1871-1900 resulterte i 26 trykte publikasjonar pa tilsaman ,1870 sider. Til det kjem i aile h¢ve 8 meir eller mindre [erdige manuskript med eit ukjent sidetal.

Ikke alt har like hpg kvalitet. Men misjon<erane skreiv og om- sette slikt som kunne tilpassast det milj¢ skulen arbeidde i. Dei fleste som idag les desse h¢kene, ikkje minst dei b¢kene som mi- sjomerane arbeidde ut sjs>lv, villa seg imponera over kor h¢gt ni- vaet Ina

ha

Yore.

Ein vit

ogsa - OlTI ein

samanliknar dette ma-

terialet med det andre misjonar ga ut pa same tid - gleda seg over den spraklege kvalitet ein finn. Her er det skapt ein tradi- sjon som det er bryet verd a f¢ra vidare.

Her fylgjer da lista og ein del opplysningar om dei ymse bs>- kene som vart laga til Presteskulen i 1870,80 og 90-ara.

MartiniU5Borgell: StOl" BiiJe/saga(1874) 153Jider d17 x10 em.

Denne Borgen si Hibclsoga har cit lillcgg mcd kart og forkHhing av Palcstina sin geogran.Tiuclcn cr: Ny Tanlara 11)' Soratra Masina (Antananarivo, 1871). P:'I.

liHclbJadcl st:'!r Corlallat Mr. Kingdon ihckartrykkcricl tr)'ktc boka. I scinarc lll- g;\xcr(2. utg. 1884) cr del sagt at Borgen b)'ggjcr p!l. V. Vogt si llibclsoga. Han har - s)'llcr del seg - f)'lgt V. Vage En Sl~lTC llibclhislorie tIled Beskri\'clsc af del Hclligc Land. ChI". J861. 348 sider. Borgen har Jikevel korta noko inn i dell gassiskc omsetjinga. I kopiboka i Tallallarive s. 4£C for 12/3-79 stadfester Dahle at Borgen fylgjcr Vogt. Dahle fortel vidarc at hall LOk arbeidct Illcd tl revidera G.T.·lckstanc i hobf~rtrykkjitlga. Denne slor Bibelsoga val" nytta SOIll hjclpcbok i lllltlel"visinga p;\ Prcsteskulcn i£Icire 5.r.

Ein vii kanskjc illlwcnda at niV~ct 1ll~1 ha \'orc sva:rl~ I~gt lI~rein p~ PreSlC- skulcn nyua ci Hibcl$Oga sam I;crebok. Til det kan l1emnast at dcnnc aldri vanci :-clltral I~rebok. Ho vart like\'cl nyua i arbcidet mcd~ gi clcvane god Dibelkjcnn- :-bp, ci side \'cd dct teologiskc swdium som hal' vore Sf,lrgeleg fors~mt og sam

f~rstidag vcrtl'clta p5. vcd curopciskc l<ercscte,

Martillills Borgen (l): K)'rkjeliislorie(1879) 85sider

a

17x 10 em.

Me hal' ikkje makta filma ut b'cn sam omscue denne kyrkjcsoga sam kom i 1879. Den gassiskc tiltclen er: Ny Tantal'an'ny Eklesia Nosoratany Volrad Vogt (Allt. 1879). (Namllet vart relta i andre lltg~va (1883) av boka til Volralh Vogt.) Sidan boh vart ornscll og trykt s5. tidleg, har ho t"illatlst vore Il}'ua pft Preste- sku len. Borgen ornsctlc som me s.'\g. Vogt si Bibclsoga. Oct kan vera han sam tok

p~seg~omsctja kyrkjesoga ogs.'\.

J\'[CII det val' ChI'. Borchgrcvink som ga lit nest b~kernell p5. den tid d5. dcnnc ,"eslc kyl'kjesoga kom (1879). Val' det han? Sp. om hans produksjoll nedanfor. ChI'.

Borchgrevink tala dessutan i 1876 om at det val' aktllelt " f" Jaga cen Kil'kehistorie, moske ensl~rrcfor deL theologiskc Seminanum og cn mindre for La:rerskolen ...:04 Men ogs..\ S. E. ]S'rgensen (sj~ om hallS produksjon tcnger nede) kan ha ornscu dcnnc bob. J~rgenscnga UL ci auna kyrkjesoge. Ein kan sflleis undrast om S. E.

J~rgensen makta 5. omselja denne ogs!\.. Han slyrdc p~<lCllnc lid ogs..'\ med lrykke- riel.

AIle dcssc Ilcmnde val' i Tananarive pi dennc lid. Dessutan ,"cil me det fanSl skulekomitear SOIll tok scg avsp~rsmM $Om b~ker til sku lane. Dcssc komiteane kall og ha yore inne i billedet.5

Ame F. Valell: Soljabok (1881),ei lIolebok plf62

+

^18siderti 20 x ^JJ em.

St)'rarcn pA Prestcskulcll. S. E. ]sJrgensen, seier i boh: Folk og Kirkc pi Mada- g3skar. Ant. 1887 s. 251 at dennc boka vart til slor hjelp i lIndel'visinga. Dcue val' fl1rstc lItg5.va av solfaboka til salmeboka. A. Val ell ga hennc lit under tittclen:

Tiona sy Fihirana. Ant. 1881. Boka har )38 nummer pluss noler lil divcrse amen i hjjgrncsselillirgien. Dcssulan er del 12 ckslrasidcr i boka mcd gjennomg5ing av solfasyslemet. lioka er ci uvanleg fin lq·kksak, lr)'kt p1 Ambato"inaky av Den Norske J\'lission.

Ame F. Valell: Religionsunmtrl'k"i"ger(1886), 262sielerti 20 x JJem.

S. E.J~rgellscn seicr i boka Folk og Kirkc paa i\fadagaskar (Krist. 1887) s. 251

:l.ldenne Valen·boka haddc Prestcskulcn ogIa::rarskulane ,"enla pi. Bah val' Illeint

;t llLfylla studicl av Pontoppidans Forklaring sam <lei aIL hadde til disposisjon, om- sell av llorchgrc\'ink og Engh. reviden av L. Dahlc.6J~l'gcllsen seicr at Valen si bok ga ccl godl Grundlag for Undcrvisningen i Bibclhislol'ic og Kirkchisloric:o. PA tiUelbladcl sl:\r del slik: A. Valen: Hevitcny amy n}' FOlopianarana, Ant. 1886.

Hoka er ei omscljing. Mcn L. Dahle seier i fOl'ordCL at ho er meir cnn ei vallieg

omscljing. Valcll hal' sinc cignc st)'kkc og han hal' omarbcidd originalcll. Dct CI' Dahle sam i sinc brcv (8/3-86) ogs~ Cartel kvcll dcnnc 262 ~idcrs storc lJoka cr OlUsctl og utarbcidd cllcr. l:orCallarcli cr -Lind-. Dcl ma d~ vrera P. E. Lind:

Kalckisalioncr o\"cr LUlhcrs lille Kalckismus for Lrercrc. O\'Cl"s. af O. A. Hattrcm 377 sidcr, Chr. 1879. Cammcrme}·cr. - Boka cr omlala i Aim. Kirkclidendc 1880 s. 33. P. E. Lind, dl". lhcol. var dansk biskop,

r.

¹⁸¹⁴d. 1903. Boka er cil impollcr- allele arbcid. I allc h~vc i dcn gassiskc vcrsjollcll er boka vOl'le cin hei! litcn dog·

malikk b)'gd opp eHcr kalekiSllla.

Al'lle F. Valet!: Eksegesetil 25 II/wide Sa/mer (1892), 25J ~;der

a

^{20 x J) em.}

Denne Valcn-boka (Sllllldolll er navnet hailS skrevc mcd \V) hu tittelcn: Hcvi- tCIlY allly ny Salama dim)' amb)' roapol0 voafantina. Fizarana I, (Ant. 189~.Valen forlel i Corol'<1et at dclle val' forelesingar han haddc haldc p~ -Scminary Thcologi·

kalp. I cin £otnole seicr Valcn at han har planar am ~gi ut kOlUmClllar til C1circ Salmer. Dct cr gmullcn til -Del^h som dct st:\r p1\ tittclbladct. Ein kan hcr undrast p1\ korlcis planleggjinga hal' ,'orc n;'l,rogs.'lS. E. ]s1rgcnscn haddc ferdig cit manus, med kommcntar til 25 Sahnar. Sjlnedall£or.

jprgell T. N)'gaard: Lllther~ Levereg/er (/885), 124 sider

a

17 x /0 em.

Denne Luther-omsctjinga \"cd I'\}'gaan:l hciter: f'anoroan-dalana ho any ny Kristiania (AnI. 1885) og cr omsctjing av M. Luther/F. L. M)'nstcr si bok: Lcve- rcglcl' Cor menigc Chrislnc - cflcr cl reldrc Uddrag af LUlhers SkriCter, Ks1ben·

havll/Slavangcr 1871. Mynstcr i sin 1111- forlcl at denne eldrc samling han nyttar scg:IV er

J.

F. V. Fischer si samJillg Luthcr-onl. L Dahle skreiv i sitt eksemplar av dcn gassiskc boka med blckk at original·samlinga heitte: -Luther Sittenbuch HiI' den Burgcrn, Lpz. 1794-98._ Det syncr seg s!Ucis at den gassiskc k)Tkja med denne boka og med LUlhers "cslc kalekisme hal' hall Luther-onl og -bpker p:l. silt cigc spri\k Cri\dci Cs1rslc:'l:r dct fanst ei luthersk kyrkjc i landet.

Lm'sVig: Verl1etlShislorie (1886), 2/9 sidertl17x 10 em.

Denne boka som S. E. ]s1rgenscn olllialar i FolkogKirkc paa Madagaskar (AnI.

1887) s. 251, ma "cra L. Vig: Ny Tantaran'ny Fircncna SamihaCa Ant. 1886, 219 sidcr. Ho ,'ar d:i ]"rgcnscn skreiv si bok -under Tf)·kning-. L. Vig signerle manu- skl'iptct Iii dCllllC boka p:'l: Antsirabc i 1886. Etter dct forCatlarcn og Lars Dahle;

Corlel, mr mc her ci omarbciding og ci omscljing av A. E. Eriksen: En lidcn Vcr·

deliS historic (Krist. 1880) og L. Kr. Daa: Lrerebog i Oldtidens Historic (Krist.

1866), Middclaldercns Historie (Krist. 1864) og Den Il}ere Historic (Krist. 1865).

L. Vig seier i forordct at ogs.'\L. DaacogA. C. Drolsum: Iillustrert Verdcnshistorie I-VI (Krisl. 1876-1880) er nylla som kjeldc.

Sj~lv seicr Vig i forordct at boka cr tiltenkt ulldcrvisinga i dci l;erar· og bibcl- klassar som fanst p!l. Masinalldraina dei :'\.ra presleskulcn ikkjc "ar i gang (1885- 90),mellolll 3.og4. kull. Scillarc nytta ogsi\ Ilrcsteskulcll bob.

Knl/a O. Lhu/rJ:Komlllelltar Iii llolJ/arlJrevel (1886),99sider II 20 x JJ e11l.

Dcnlle boka heitel': Ny Epistily ho any lIy Romana. Sasin-tcny, filaharan-kcvitl'a sy fanoroan·kevilra (Ant. 1886). Ho cr ci omsctjing av _F. W. Bugge, Prof. Theol.

Christiania_ si bok: Indledning Iii Brcvet til Romcrne, i lo-billtlsverket: Apostclcn Paulus' Breve (ChI'. 1880-81). Boka p:l. gassisk cr eUCl" forordCI resultatcl av ci forelesingsrekkje p;l PreSleskulen i 1883. Som tittclbladet scier, har boka innleid·

ingsstoff til Rom., illlldcling av brc,-ct og kOl"te parafraser over hovedinnhatdet.

- Sj~lvsagl er dellc som kommcnlar

a

rekna svrert korl og lite utfyllande, mcn som innleiding cr 1}oka "cl nytlande.

Kuud O. Li,H[P: Kommelltar til Lukas·evallgeliet (1894), 377

+

22 sider d 20 ....

13 ^CIIl.

Lindp sill andre ~.T.·kolllmelltar(Lukas) heiter: Hcvi-teny amy ny Filazantsara Nosoratany Lioka (AnI. 1891). Etter Coronlet Cl' del

ogsa

i delle h~velforelesingar

\'cd Prestcskulen Will er vorlc til bok. ForfaUarcn hal' levert eit kjempearbeid.

400 sider med tell og sm;\ shift. I byrjinga finst det ci artig tidslavle del' dci viktigasle hendinganc i Jcsu liver tidfeste til 1\rogm~nad Cra november ar'lJ til mai 51' 30.

Klllld O. Limlp: Dibel-geografi (1898), 100 sielerIi20x 13 em

+

farga kart.

K. Lindfj sin Hibel-geogran hal' tiUclen: Geografy Biblikaly (Tanar. 1898). Manu- skriptct til dell lie boka vart til i samband med ei forelcsingsrekkjc pl\ Presteskulcn.

Ogsa dennc bob er trykt med ekstra sma og tClte bokstavar.

Lars Stuelaml: l\ommelltar til Fil.· og Kol.·breva (1893). 113 sitlerti 20 x13em.

L. Stueland: Hevi·teny amy ny Epistily ho any ny Filipiana sy ny Kolosiana (Ant. 1893). Denne boka som -Nadikany L.s.- - varl omsett av Lars Stueland, - cr ci omscljing av August Dachscl: St. Paulus' Bre"e med en i Texteo indskudt Fortolkning (Bergen 1889). Slueland publiscrte f~rst denllC enkle kommentarcn som artiklari kyrkjebladet -Ny Mpamangyo, 0:1.artiklane kom i bokfonn vart dei n)'ualldcogsafor I'resteskulell.

JellS C/lI'. Thorvaltl Selmer: HistoriclI om Dr. M. Luther (1894), 170 sider d 17 x 13 elll.

Sclmer ,'ar Madagaskar-misjomcr, men han var ikkjc l<erar p~ ]Jrestcskulen. Hall val' derimOl ei lid l<erar vcd Misjonsskulen iSta"anger. Men boka hans om Luther moo tiltelell: NyTamarany Dr. Martin Lothcl'a (Ant. 1894) V3rt nytta p5 Prcste·

skulcll. Sclmer b)'ggjcr p;l J. DissclhoHIJ. G. Dlom si bok: Dr. ~'f.Luther, hans Liv og Cjerning, Kra. 1883, ei hok pa 152sm~ sider pluss nokrc bilcte. ] den gassiske utg;\va er sumt gjort kortarc, sllmt er ulvida og gjon betre. Bilela er tekne bort.

Cl,ri,sliOll D. norehgrevillk 0.(1.: Perihope-,somfillg (l87J), 152 siderIi17 x 10 em.

Den fprste perikopcsamling mcd kolleklar og Ickstar cller fSSrstc rekkje van til b!l.de Car skuld undervisinga p:\ Prcsteskulen og for skuld oppb)'ggjinga av den lutherske godstenesla. Men dct val' i samband med undervisinga p!l. PresLeskulen boka vart ularbeield. ChI". BOl"chgrevink forlcl at cin harC:tll kvckanq'kkcrict Iii!I.

lava trykkja denne bob, Cordi ho ikkje hal' avvikande konfesjonelt innhald.8

Christian D. Borehgrevillk: M a1111s k rjp t Iii eill gresh-gossisk grammatihk (1876).

Me veit delle hal' eksistcrl. Me veit og at del ikkje van tr)"kl. Men tIlC vcit ikkjc kor manuskriptet er vOlle 3v.9

Christian D. Borchgrevi"k og john ElIgh: Pmllof}pidon si Forhlari"g. Del I.

Part1-) (1877),105 sider d 17 x 10 em.

Dcnnc l~o1'klaril1gatil bcnc £lei 3 P3rt31lC vart t1'ykt p;\ hckaranc silt trykkcri i Tananarivc :IV dci Ilorskc misjon;cranc sin vcn og hjclpcmanll Mr. Kingdon.

Manllskl'iplet cr signcrt 2. april 1877. Fprst julclidcr 1877 korn NMS silt cige trykkcri i gang. Sistc elc1cn - am sakratllcll{a - kunile Kingdon \'anskeleg fOTSvara

a

la trykkja p;\ kvckartr)'kkcrict. Den £lelcn korn i 1878. Men Kingdon hjelple ogs1 d;\ til relic undcr trlkkinga b!l.dc med folk og utstyl".

ForQl"dct vcd L. Dahle forlel al ",C.n._ = Borchgrcvink gjordc dCImesIc av Olll- sctjingsarbcidet og at -J.E.• = Engh 10k p!l. segcindel. Dahle retia og redigenc

f~r trykkjing. Tillel: Fotopianarana Nosoratany Dr. E. Pontoppidan sy nahafohc- ziny Rcv. Svcrdrup. Fizarana I, Toko I-III (Ant. 1877).LO Det val' ails1\. norchgrc- vink/Engh sam oLllselle Pontoppidan, Men kOllferansen 1877 selle Stueland og Ny- gaard til 5.g1\ gjCnllOIll manuskriptet. Borchgrevink ba privat amat ogs:\ L. Dahle m1tte vera mcd. Dahle vart s1 offisielt valt og overtok meirog mcir leidinga av dennc revisjonen. Det cnda med at N)'gaard sendc sirkuta:re til kollegcnc

mw

fl<lmlegg am at Dahle skulle o\'erla heile COrebudinga til tq'kking.^{l l}

Christian D. Borehgrevi"kogL. Dahle:AlIgUSI(ll/(1(1878),20sider

a

17x 10 em.

ogs1't cr tcken mcd i f(lrSlc- av 1\rel. OCt \'ar s<'l.leis ikkjc dcn sisle delcn

1877 p1\. SluttCll at ikkjc

i gang i

Dcnnc Augustana-uLg1\.va p1\. gassisk val' den f~rslc boka sam van trykt p1\. NMS- trykkeriet i Tananarive.¹² Boka bel' littelen: Ny KOllfesiona Auguslana, Fizarana I, Pgt'. 1-21 (Ant. 1878). (Nestc utg!l.va av Auguslana kom fs1rst i 1927. Den bob illnchcld b:'tdc pgr. 1-21 og resten: paragrafanc 22-28.) Manuskriplct Iii -AugusI- ana_ hadde vorc undcr arbcid i lengrc tid. Alt i brev skreve den 29.juni 1873 for- tcl Chr. Borchgrenvink at dei arbeidde med del, og at misjomcranc vona t1')'kkeriet snart ville reisasl s;\ boka kunne verla Irykl. P1\ konrcransen i 1877 diskuterlc misjona::ranc p!l. ny under sak 8 spprsm!l.let mcd Auguslana, (Sj!l. del handskrcvnc rcfcl'atct for dct 1\ret.)

Ein kan undrast lill ovcr utg1l.va. Nl\lS-trykkcrieL kom

nokoll "allskc mcd 5 C:"t tr)'kt dct konCcsjonclle stoffel. Undel' diskusjonen om dellc manuskriplct kom Dahlc Cram mcd cit llllderieg og llVCllla argllmelll for ~ta berre dei tre fl')rste partane med i dennc lltgava. Hall meintc p~ at dd tunge hardc avvisingar a\' katolsk here og skikk som rinst i Augustana 22-28 gjerne kunne

"enta lill. Slik situasjoncn val' i Tananarh'e nell p:"t dette tidspunktet, ynskte han ikkjc

a

provosera til 1I1l~pndcs slrid. «Regjeringen val'_ - seier referatet - «Cor Tiden pa;l Jag cfler en Confession og den kunde da ligcsaa snart Calde 0PP i vor som i nogen andens.- - P5 lrass av delle. er aile «Damnamus_·avsniua i denne Cl')rstc utg. av anikkel 1-21 tckne moo, bortselt fr:"t siste delen av artikkel 21.13

Christian D. Borehgrevillk: Geografi (1879), 82 sider li 17 x 10 em med ekstra smtftt tr)'kk.

Chr. norchgrevillk mnsette dennc geografien cuer ei geografi·l~rcbok skreven av Eduant Erslcv. DCIl gassiske boka heiter: Ceografy, Nosoralany Professor E<l.

Erslcv. nadikany C.B. (Ant. 1879). Andre utg:"tva kom i 1882. Fprste opplagct val' pA 500 cksemplarer.¹⁴ Til bruk i barneskulen kom ogs:"t ei kortare utg:"tve av same hoka. Ho vart og tr)'kt i J879. Ho var p:"t 33 sider og bar tittelen: Ccografy Fohi- fohy. Ogs:"t geog'rafi hl')yrde med til lruvande hjelpestoff p:"t Prestcskulen, nAT ikkje allna brukande var laga.

Lars DaMe: MallllskJ"ipt til eit gresk-gassisk leksikon for N.T. Ferdig1877.

Arbcidet med t!cltc manuskriptct st:nta tidleg i 70-!\ra i samband med under- visinga i gresk p:"t PrCSlcskulcn. Etter at det halvvegs ferdige manus hadde lege ~

ro ei tid, tok Dahle (au p:"t ny i 1876-77. Me "cit ikkje kOr delte manuskriptct er

\'Orte av, heller ikkje kor stort det var.¹⁵

Lars Dahle og andre: Rill/ale for k)'l'kjelege lIandfillgar (1878), 20

+

¹² sideI' (i 20 x JJ em.

Denne f~rste utg:"tva av Ritualet inncheldt berre dei k}'Tkjelege handlingane.

Det heiter: Ny Ritualy Lutherana (Ant. 1878). Fjjrst i andre lltg:"tva vart det teke med ein litllrgi for hl1gmessa. Til nI\. er det kome 5 utg:"tver: J878, 1890, (+ ei mindre «Messcbob), 1904, 1926 og 1951. Fpr 1872 val' minSl trc private omsctjin.

gar av ritualdeler i bruk i k}Tkja "!\l' p:"t Madagaskar. L. Dahle fekk bl'orparten av arbeidet moo den endelege utfonuing og tl')'kkjing. Han hadde dessutan gjenom handskrcvne refcrat Cd undervisinga p:"t Presteskulen alt f~r denne tid t1istribucl't rilualet til stasjonane rundt ikring. «Ritual}'" val' dCIl andre boh som vart trykt pI\. NMS Sill cige trykkcri i Tananarive.l o

Lars Dahle Qg all(lre: Ledetnld for Relig;ousulldervisninge11 (1884), JJ4

+ "

sider a 20 x JJ. em.

Den gassiskc titlel p5. denne spcsialpcdagogiske og religion'pedagogiske here- boka cr: j\'y Sekol}' Elementary sy ny Raharahany (Ant. 1884). Det vart fl1rst

laga eit pr~\'etq'kkp;\ 50 cksemplar slik at leidinga i SLavangcr ogs:i skulle fa hfSvc til<'I.sja og scia si mcining om boka ffSr opplagcl pa 6000 skulle lrykkjasl.17 L. Dahle fylgjer i dCllnc pedagogikkcn cBr:tllllllcr •. Dcuc ma vera C. P. Bram- mer: L-crebog i Didactik og Pedagogik. Kbh. 1838. l\'len L. Dahle Slrekar elles slerkt under al deue bcrre gjeld den gcncrelle pedagogiske delcn av boka.

Religionspedagogikkcn og 1'1'td for undervisninga spesiclt p1't Mada!:,"3.skar hal' han laga sWlv. LindfS. seier han, hal' laga kapitlel om Icsing, skriving og ctildels regning. 18

Endeleg. seier Dahle. hal'S. E. J(Srgenscn skre\'e resten :tv boka i sams\'ar moo hars si bok: cAlmueskolclh Oacob Aan: Om Almucskolen, Kra. 1870).

lkkje berre dei Ilorske misjona:ranc og dei nyc gassiskc prest3nc sam fekk under- visingsoppdrag dei f~rsle ara nyua seg av dcnne boka. mcn ogs1'! cngclske misjo- merar let scg imponera over dellllc Ia:reboka i pedagogikk, og Ilylla henne i si

ltldaning av la:rarar og preslar.

Lars DaMe: Dogmatikk(1885), 250

+

4 siderII 20 x 17 em.

Tittelen p1't denneL. Dahle-boka er: Dogmalika na fampianarana izay la\'atra inoan'ny krisliania. (Anl. 1885), I forOl'dcl seier forfauarcn at han har korla 110ko inn dei forclesingar han hal' diklert til clcvanc p<'l. Presleskulen. Han hadde f~rst

planar om ci bol:. pa 300-400sidcr. Men ho V3n for Slor og d)T.19

Lars Dahle arbcidde mykje med dennc boka. Boka hal' d1 ogsa vore nyua i undervisinga pa I\'ory presleskulc all til idag.

Dahle fylgde sine Ia:remeislrar G. Johnson og andre. Men han val' sers krilisk til sine kjelder. Hall freisla framom alt :'I. halda scg langt borle era subjektivi·

scrande og psykologiserande formuleringar eUer .Schleicrmachers Skole-. Sjplv om Preslcskulen idag kjcnncr at boka ikkjc held m~1 lcnger, er trulcg delte eil

aY dei .sl~rsle. vcrk Lars Dahle skreiv p:'l. gassisk.²⁰

Lars DaMe: Bibelsk Arkeologi (1885),160 siderd20.'1:17em.

Forordet seier at L. Dahle si bok: Arkeolozia biblika (Ant. 1885) b)'ggjer p:'l.

ei forelcsingsrckkje forfalleren haddc Imide p~ PresLeskulcl1. Ogs.." denne boka hal' vore brukt hcilt fram til n!l.lida,

Lars DaMe: S)'mbolikk (1885) 67 siderd20 x JJ em.

L. Dahle: S)'mbolika na [ampianarana ny amy i1.3)' ioana (Ant. 1885) b)'ggjcr prl cit manuskript forfallarcn tok til :'I. arbeidde p:'l. alt i 1871 d:\ Presleskulen vart opna.²¹ Dade dA han sheil' dennc og dcn siSlllcmnde boka n)'ua han sj~lv.

sagt silt store bibliolCk. Like\'cl arbciddc Dahle s1't tenge med deue stoffct at del cr vortc hans cigc. modellen er Ul\'iska.

Lars DaMe: Utleggjillg au splldagsteltslalle (1886), 276 sider d 17 x 10 em.

Denne L. Dahlc si tekslgjcnnolllg"ing moo disposisjonsframlegg for prcikcr o\'cr I. rekkje heileI': Ny Evangelia. fanazavana ny teksta \'oalohan)' misy fi1.ahan·

tcny sy vcntin-kcviLra aI")' dispozisiona (Ant. 1886). S. E. jPrgcllscll haddc all (1885) gitt lit ci liknande bok til EpisLchekstanc i dcn C~rste tekstrekkja. Uohs.

Johnson ga Ill)'kjc scinarc ut ci liknandc bok til hjelp mcd cvangclictckstanc cue ..

3. rekkje: Hevi-teny tsolra amin'ny Pcrikopa fanao amin.ny Fiangonana Lotcrana, 'fanal'. 1912.)

L. Dahle hadde U.u i oppdrag av misjonxrkonCcranscn !\ skriva bob. Mcn i cit brcv hcim ynskte han at han haddc slllppe den lie oppgha att1'tt dei mangc elles. Til mars 1885 "va .. heller lite vortc gjOl"t. Dcn 16/6 s.a. Cortel hall at hall Cramlcis arbcidcr mel! dcsse lckstgjcnomg1'tinganc_ L. Dahlc ynskjcr i brcv skt"c\"c 16/6-85 !\ skifta Jill pi\. lekstane til fSSrste rekkjc, l.d. Cor I. ~ndag i ad,·cnt ~

byta ut Mat. 21. 1-9 mcd johs. 15.1-16 cHcr Luk. I.67-75. Crunngjcving:

Mat. 21. 1-9 cr ogs;\ tckst for palmcs~ndag. Likcvcl fylgjer Dahlc i bob dCII offisiclle 1. rckkja.'.l2

lArs Dahle: M a11 It Sk ,.iP t til eill lsagogikk.

Lars Dahle: Ma11II Skri/Jt til eill Etikk.

Lnrs Dahle: }\[ a71lLs kritJt tilein Homifelikk.

Lars Dahle: M aII ItskI'itJt til ei Kyrkjehistorie.

Ikkjc aile Dahlc sinc manuskript er tcknc yare pa. MCI! nar dct gjeld manu·

skriptet til ci bok 0111 lsagogikk, ci am Etikk og ei am Homilctikk. s1't \'cit mc dci hal' cksistcrt. Dahlc seicr s1'tleis at dcsse arbeidcr han mcd for ;\ gjera dci klar til trykkjing. S. E, jPrgcnsen fortel ogs1\ i boka: rolk og Kirkc pa Mada·

gaskar. Kra. 1887 s. 252, at i 1887 val' _malluskriptcl til cin Etllik ogs5.

sa

godt som fa::rdigt, ogsaa af Tilsynsmandcn_ (L Dahle). I NMS' arkiv p~ Misjonssklllcll i Slavangcr Jigg i manus-form med L. Dahle si handskrift cin clndholdsfol'tcgnclsc :If Ethikcll cftcr johnsons Systcm_ (p1 Ilorsk), Dcssc llotatcnc tck til mcd 8 kri·

Liske punkt: -Manglcr vcd johnsons cthiskc System-. S~I fylgjcr o\'crskriftcnc lil 25 paragrafar sam i prinsippet. men ikkjc noggrant inneheld stoffct og gangcn i C. johnsons £orelcsingar i etikk. Cfr. utg~va som kom ut clLcr hallS d~1 vcd Jonathan johnson: FOl'clcsningcr om dcn kristelige Ethik af Prof, dr. Cisle johnson (Kra. 1898). Ein kan truleg ,"cd ~ bla i dellc nemnde tilgjcngclcge maml·

skdptet og i ncmnde ctikkbok av C. Johnson f;\ ci ailing om korlcis L. Dahle sitt bOl'tkomne manuskript til ci gassisk etikkla::rcbok hal' sell lit.

Oct cr Cd. ein rapport heim til Stavangcr cller f~l'slc skule:\rcl ,"cd Prcstc- sklllcn at mc vcit al elcvane skreiv ned L. Dahle sinc forclesingar i Homilctikk.

I lItarbeidinga av delle manllskriptet Il}'ua han scg av Crimclund: Forelcsingcl' over practisk Thcolog:i i kort Sammendrag (Chr. 1856).

Og n5.r det gjeld Isagogikk.manuskripLet, so" fortcl L. Dahlc vcd samc h~\'e

at han i dci forelcsingar han diktcrte£01' elevane, nylla scg av Caspari sine fOrc- lesingar og stfjlle scg til C. F. Kcil: Biblischer CommenLar iibcr das Aile Tesla- mcnl. Lpz. 1862-83. ~'Janllskl'iptct til dcnnc gassiske Isagogikkcn ligg i NMS'

arkiv pi MisjonsskulclJ i SI:\v:\nger. DCl er pa 130 sider :\. 22 x 17 CIll. I 25 para- grafar omhandlar L. Dahle her sjPlve omgrepel is.'1.gogikk, lIlviklingsgangell Iii dclle fagomrll.del og llyuen av arbeidct med dcl. Fri pgr. 7 tck del til som han kallaI': _Ny lsagogika Generalis_. Her omhandlar han Skrift og inspirasjoll, kanon-problemel o.a. Han gjcr SCI'S ycI greidc COl- dci gamic Dibel-0111scljingane.

Med serleg kunnskap omtalal' han £lei kaldeiske samaritanske og s)'riske ved sida av dei greske og latinske. SjPlv am Dahle shciv cin _generell_ isagogikk er han som vcnlande var serleg ivrig eller 5. informcra am Sill scrlcgc Cagomr5.de: G:r.

Del fiust ei hei! rekke nOler i manuskriptel. Notene hal" Dahle jann ovcr skl'cVC p5. norsk. Dct skulle t)'da al delle manuskriplct ikkjc hade (linne sill cndelege fonD.

Ogsa Kyrkjesoge-manuskriptet Sill vona Dahle 5. f!\. tr)'kl, sam han seier:

-i 4>bet af innel'a:l'ende Aar_ (1885). Manllskriplet som Dahle dikterle til Pl'este- skulc-clevane. b)'gde p!\. -Nissen-. Det rna vera R. T. Nissen: Kirkehislorie (1852).

Lars Dahle: M a11us k ript til ein norsk-ga.ssik Gmmmatikk og ein 'lorsk-gassisk Vokabu/ar.

Dcnne norske gr:llnmalikken Corklan [or gassarar -og et Vocabularium iUlle- holdende de almindeligst forekommende 01'd_, sam L. Dahlc n)'lIa til preste- e1evane Silt norsk-studiulll. hal' han ikkje fait lr)'kl. Me veil at han rcagcrle mot

~ lr)'kkje slikl. da

sa.

Ill)'kjc viktigare stoff trongst

sa.

m)'kje meir.lZ3

Likcvel sl;\r del fast at det vart undervist 1l0rsk for c1evanc. DCllC manu- skriptel hal' lruleg aldri yore scrleg samla og aldri "ore gjon klan fot' utgjel'ing.

Simoll E. lfJrgelisen: K)'rhje!listorie (1885), 249+JJsiderd 20 xJJ cm.

L. Dahle fortel fra Tananarive at denne k)Tkjesoga av S. E. JPrgcnscn laul lr)'kkjasl hj1\ -Engl~ndcrne_ Cor skuld skon p1\ papir i NMS Sill tr)'kkeir. Han Cortel vidare at jSSrgcllsen byggjel' dcnne boka si: Ny Tantaran'n)' Fiangonana (Anl. 1885) pa -Schmid_, Det ml't vera H. Schmid: La:rebog i Kirkchisloricn, oversat Cra tydsk vcd C.Dang, Chl'. 1853.]SSrgcnscn fylgjcl" i si bok denne ncmndc Illodcllcn sjSSll' om sume avsnilt hjl't J~rgellsen cr vortc kortarc. Til sist i boka hal' JSSrgenscn med eit tillcggsKapittcl p~ 4 ~ider Olll k)'rkja p1\ Madagaskar.²⁴ Simoll E. jfJrgelisell: Pasloralfeologi (lSB5), 125 sieler d 20 x JJ em.

S. E. jSSrgcnscn: N)' Thcologia Pastoral)' na ny amy n)' fitandremana ny fiangouana, (Am. 1885). FOI'Cattaren fortel i eit forord at delille gassiske bob er ci utviding og ei "idarc omarbcidillg al' Corclcsningar haldllc

pa

PrCSleskulell.

Han omhandlar i tre hO\'edal'snitt: 1) Kallet til lenesta. 2) Tenarcn. 3) TeneSla.

Sam alt det S. E. jssrgensen shcil' cr ogs.\ dctte solidc ling.

Simo" E. lfJI·getlSell: Ma1J1tskript til hommenlar lil 25 Salmel" (1886).

ForfattarCIl gjorde Cerdig deue G.T.-mallllskriplcl fSSr si hcimreise i 1886.

Ulli\,crsitetct i Oslo hadde50 Safmer i siu pClIsum. Dei same gjonle ,,1\1' Preslc-

skulc pf\. l\ofadagaskar til siLL pcnsum. Kommcntarcn til dci 25 Salmanc kOIll ikkjc Icnger cun til manllSkriptct. Kommcntarcn til joel ctc. (sP. nedanfor) If\.g og lcngc i manuskript. Del manuskriptcl val' ferdig fjjr 1886, men ,'arl ikkjc trykt (jjr 1892. Manuskriptet til SalOlc·kolllmentaren vart aldri tq'kl. Ein min·

ncr elles om at ogs.,' A. Valen i 1892, eLLer f\. ha giLL lit sill kommentar til 25 Salmar, haddc planar om 5 fl'l trykt ei bok om like mange til. N~ vart korkjc A. Valcn cllcr S. E. jjjl-gcnscn sinc planar p1'l dcLLc punkt sell ut i Iivet.

Vissc ting tydcrp"- at skort pf\. samordning og arbcidsfonJcling vclta plananc. Men dct at manuskripta val' ferdige, fortel i aile h~}Vc 0111 produksjoncn og innsatscll i )880- og 9O·1'Ira.²⁵

Simolt E. ]rjrgellsell: Homiletikk (/888) 108

+

6 sider (I 20 x 13 em.

Pll gassisk heitcr denne boka: S. E. Jjjrgcllscn: Ny Homilctika lIa ny (ampia- naralla ny amy ny toriteny (Ant. 1888). L. Dahlc fortel alt dCIl 2/3-85,26 at manuskript til denne boh _mere cller mindrc er (crdig til Trykning_. Mc hal' ogs1'l her A gjcra med ci farelcsingsrekkje frf\. Presteskulcn.

Simon E. 1l1rgellsen: Kommeutar til Joel, JOllas og Malakias (J892) 49 sitler

a

20 x 13 em meet ekstra smatt tr)'kk.

Dennc G.T.-kommentarcll til S. E. jjjrgcllscn breI' tittelcn: Hcvi-tcny aminy joel sy Jona ary Malakia (Ant. 1892).

Mcdan L. Dahle varved Presleskulen i Tananarivc som I;crar og styrar for 1. kull (1871-76), haddc han sam den slorc -gamalteslamcntlcr_ naturlcg nok all llndcrvisinga i dcllc fagcl. SWlv om han tok dcl i undcl'visinga ogsf\. p1 dcl 2. kuHet i Tananarh'c dcr S. E. jilrgclIscn ,'art sl)'l"ar, vart det ikkje lenger slik konsentrasjon o''Cr L. Dahlc si .G.T-undenoising som fjjr.

S. E. J¢rgcnscn fekk fr<'l. dct 3. kullcl (p!'t Masinandraina) ansvarel ogs1\. for dellc fagcl. (Dahle val" d1'l att i Tananarivc.) Fl"l 1881-84 arbcidde d1\. S. E.

jilrgenscn III manuskdplct til dennc boka.

Del cr ei imponcrandc boklistc - ogs.' kvalitetsmessig - som bcr S. E. jPl"gcn- SCII silt naVll. Fpl' 1\.rhundraskiftet gjordc nok jprgenscll meir [or Presteskulcn enll nokon av kollcgene. Han er med urette komcn noko i skuggell av L.1.rs Dahlc.

NOTER

1 Dcn 1213 1879 shi,· Dahle: Under Prcssen bcfinder seg nil en af mig udar- bcidet Hus.1.ndaktsbog del' amagelig vii komme til at udgjpre mindst 150 sider 16 1Il0 ellcr kallSkje Hoget mere. Den bcsUI.r af fplgcndc afsnit: I. En almindelig Indlcdning Olll llpnnens Nalln' og Nsklvendighed, dc forskjclligc slags ]]pnllcr oS\'. - 2. En kon Bclragtlling med Bjjn (or hver Dags Morgen og Aflen Ugcn igjcllnolll. Til Grund for Morgcnbetragtningene el" lagt Faden'orets 7 Bpnncr.

mens Aftenbetragtlliugelle benytlcr lludcllc som Tcxt, idcl del' for hvcr Dag er

,"algt dct cHcr dc Bud som i Indho1d Illcst na:rmcr sig ,"cd sammc Dags i\Ior·

gcnandakt. (Saalcdes correspondcrer, for at ncvnc Ct ExempcI.£~rSlcBs,tn £ortrill·

Iigt med andct og trcdje Bud.) - 8. Betragtninger og B~nner for £orskjcllige Leiligheder. - 4. En kort Samling af SkrHtstcder til OVCITciclse for Syge og D~·

cnde. vresentlig dcn tilsvarende Samling i Landstads Salmcbog og rrcsenius' Kom·

munionbog. ( Sj:\:

J.

P. Frescnius: Skri£te· og Communion-Bog. Christiansand 1857). - 5. En L.-esctabcl med Hcnvisning til passende Bibclafsnit for hvcr Dag.

- 6. Et Anhang bestaacnde i cn Del kortc, men slaacnde FOftcllinger om ma:rk·

vCl'dig B~nh~relse. - Boka ,'art trykt i 1879 undcr tillclcn: Vavaka Batao co :tIl·Trano, og er pl 171 sidcr a 13x9 em.

2 Forclesinga om patriotismcn, som scillal'c "art trykt, heldt Lars Dahle p:\

NMS sin prcsteskulc p1\ Fara\'ohitra i Tananari\'e tlcn II. novembcr 1882. 1-10 vart trykt p:\ 16 sider:j 17 x ]0 em mcd ckstra sma bokstavar.

3 Chr. Borchgrevink skaffa t.d. Kingdon papir til lr)'kkcricl. Dcllc papil'ct kom lit vcd :\rsski£tct 1876-77. BOl'chgrevink fortel at han cit par :\r tidlcgare hadde tinga delle papircl gjcnom sin brar: «cand. theol. E. Borchgrcvink, dcr for Tiden holdcr sig paa Gj~vik.• ChI'. Borchgrcvink spl1r eHcr am rckninga for delle pa·

piret er vcd ein £ei! komen til NMS i Stavanger i sladcn for til Kingdon ptt Ma- dagaskar. (Sj:'l. brcv £1':\ ChI'. Borchgl'cvink skl'cvc 2. fcbruar 1877.)

ol Sj!\ Misjonstidende 1876. s. ]74. DCIl same sak cr ncvnt s. 255.

5 Misjonstidendc 1876,S. 269 om skulckomitcen Sill arbcidsfclt.

6 Til dcnnc forklaringa, sj1 L. Dahle si kopibok i Tananarh'e COl" 12/3 ]879.

7 Sj~ L. Dahle kopiboka i Tananal'h'e s. 421 £f for 2/3 1885.

8 nrcv fri Chl'. Rorchgrevink lil Stavangcr skre\'c 29.juni 1873.

9Om hjelpcmidler Iii studict av del grcskc N. T. til bruk ,"cd Prcstcskulcn p1\

l\'ladagaskar, sj:\ L. Munthe: Misjon;cren Lars Dahle (Oslo 1968) s. 19.

10 Sj1 L. Dahlc-brc\' hcim til Stavangcr skrc,"c 25. januar 18n og 24. mai 1877 og 12. mars 1879.

11 Sj1 rcfcrat for misjomerkonferanscn i ]877 s. 61.

12 Refcrat for misjonrerkonferanscll 1878 s. 163. Sja ogs~ L. Dahlc·brev til Sla- ,"anger skre\'e 28. juli 1878.

13 Om korleis den politiskc og konfesjollcllc situasjon lIar p1 Madagaskar byrjings1ra, sj:\ Fr. Birkcli: Politikk og Misjon (Oslo 1952) s. 300 ff.

t4 Sj1'L brcv £r5. Lars Dahle til Stavanger-Ieidinga i NMS den 12. mars 1879.

HI Sjl L. Dahle-brc,' skrc\'c 25. januar 1877 og24. Illai s.:\.

1(1 Referat [r:\ misjon;crkonfcransen 1878 s. 16!t Sj;\ Ogs!l 0\'3nfol" ncml1dc bok om Misjontel'cn Lars Dahle s. 34

fr.

17 Lars Dahlc·brcv skl'cvc 12. mars ]879.

18 Lars Dahle·brev skreve 2. mars 1885.

III Lars Dahlc-brc\' skre,"c 31. juli 1884.

20 Det st1r mcir om dcnnc dogmatikkel1 i m"annemndc bok om ;\'risjomercn Lus Dahle S. 2L

n.

21 L. Dahle ncmner dCllne Symbolikk-boka all i brcv heim dell 28. 110V. 1872,

22 Sji ogsfl Lars Dahlc·lJrcv skrcvc den 2. mars 1885.

23 Sj:\ NMS arkiv: BiJag XX for brev 26. april 1876.

2-1 Lars Dahle-brcv 2. mars 1885.

!!5 S. E. J~rgenscn: Folk og Kirkc paa Madagaskar (Kra. 1887) s. 252. Sj:\ ogs:\

Cil brcv han skreiv Lil SLavanger dcn 15. fcbruar 1884.

20 Sj:\ L. Dahle si kopibok i Tananarive s. 421 ff. for 1885.