7 Sosiale variablar
DEL 3: RESULTAT I HØVE TIL HYPOTESANE 101
11.3 Nokre ytre årsaker til variasjon og endring eller til homogenitet og stabilitet
I og med atdei fleste nyare variantane ofte er meir eller mindre identiske med ein leseuttale avskriftspråket, kanall endringbort frå dei tradisjonelle variantane sjåut til å vera påverka av dette. Slik kan detvera, men samstundes står ein då i fare for å koma inn i ei forklaringsom er einspora og stengjer for å oppdaga andre årsaker. Likevel trur egdeter farleg å neglisjera påverknaden frå skriftspråket. I mangel avnoko standaidtalemål her i
DEL4: DRØFTING 115
landet kan nettoppdet& ta opp skriftformer vera ein måte å standardisera språket sitt på.
Gjennomskule, jobb,radio, fjernsyn ogaviser kjem folk dagleg i kontakt med både nynorsk og bokmål. Deinemnde kanalane fungerersomviktige bidragsytararfor nye lånord og riksdekkjande ord og uttrykk. Eitt døme på dette er sportsjournalistikken.
Fotball ernoko som opptekmange sogndøler, og lokalpressa skriv ogsåmykje omhan.
Språket som vert nyttaher, kan ein mest sjåpå som eineigen sjanger, ogdet erheilt tydeleg påverka av hovudstadspressa. Sjølv om skriftspråket truleg lettare påverkar ordtilfang ennlydverk og formverk, erdet i allefallfor dei som ynskjer det, vorte mindre problematisk enn førå ta inn slikefonneri talemålet.
Det er likevelikkje sikkert atsamanfallmed skriftspråket skuldast påverknad frå skriftspråket. Eg vilsjå litt på dei språklege variablanesom viste eintradisjonsprosent under gjennomsnittet på78,4%, og samanlikna dei nyareformenehermednynorsk og bokmål, med dei andremidtresognsmåla og medeit meir regionalt vestlandsmål, dvs.
sørvestlandsk.(Parentesane rundt pluss- og minusteikna under sørvestlandsk betyr at det finstein viss variasjon innanfor området når det gjeld dette trekket.)
Variabel Orddøme Bm. Nn. M. Sogn Sørvestlandsk
2) løl - /øy/18 <bygde> (+)4’ + + +
3)løl- løyi rtykkjen + + + +
4) /au/ - /a/ <mange> + + -s- (+Aurland) +
7)/dn/-/rn/ <bamehage> + + 4- +
9)/dJ/-Zl/ <gammal> + + +■ (+)
12)/eu:,eu/-/oi/ <køyrde> + + + (+)
13) /eu,aul -h, al <song> + + - (+ Aurland) + 14) /Id, nd/ - /l, nl <ville, kunne> + + + (+)
18)/ei:/-/i/ <inne> + + + (+Aurland) +
Endå omalledei nyare variantaneher fell saman medskriftspråket,ser ein også at resten av talemålai MidtreSogn og ikkje minst sørvesdandskstøroppunder fleire av dei nyare variantane. Detkan difor vera vanskeleg å vita kva for ei påverknadskraftsom verkar sterkast inn på talemålet.Dei nyare fonnene vil truleg stå sterkast i tilfelle der fleire faktorar dreg i same retning.
Eitanna drag ved fleire av desse variablane erat dei heller må oppfattast som leksikalske enn som grammatiske.Med detmeiner eg atendringa vil skje iordfor ord utanat dei endrar nokon regel. Sogndøleneheld tradisjoneltgodtpå sambandet /dn/, men 41 Den nyare varianten /øy/ i sogndalsmålet svarar i skriftspråket til grafemet <y>.
99 Parentesen rundt plussteiknet indikerer her at denne variabelen også har ord, t.d. «systen, der bokmål ikkje fell saman med den nyare varianten.
116 DEL 4:DRØFTING
sidan 100% tradisjonellefonner er tekne ut avmaterialet(jf. vedleggC), står eg ivariabel 7 berre attmed variasjonen i samansetjingarsom har ordet <bam> som stamme. Også variabel 12, 13,14og 18 kan ein klassifisera underleksikalske drag. For kvar avdesse variablane vil vekslinga mellom tradisjonelle og nyare former difor berre gjelda for eit avgrensa utval av ord. Variabel 12 gjeld berre i preteritumogperfektum partisipp av dei to verba«høyre»og «køyra», og variabel 13 er avgrensatilpreteritum av verbet <syngja>. I variabel14erdetbenepreteritum av deitre modalehjelpeverba «skulla, villa» og <kunna>
som er med, og variabel 18inneheld adverb med stamme på<inn, innan» og«inne».
Ei liknande oppstilling kan gjerast for dei variablane som framleis ligg over gjennomsnittet på 78,4%, og som såleis er talemålstrekk som held godt på dei tradisjonelleformene.
Variabel Orddøme Bm. Nn. M. Sogn Sørvestlandsk 1) /e:, e/ -li;, U «fredag, gjekk>(+)5° + + +
5) /au/ - /a, □/ «stong» + + (+ Aurland) +
6)/ai/-/e/ «legg» + + +> (+Aurland)5" +
8)/dj/-/l/ «kalla» + + * +
10)/dt)/-/n(e)/ «bilane» + + ♦ (+)
W)rvJ-M «me» - + + +
15)/ainjj/- /aing, eng/ «senger» + + + (+)
16)/ainc?/- /aink, enk/«benkar> + + + (*)
• 7)/jj, é?/ - /g, k,t/ «sitja» + w52 + +
Jamvel om dei tradisjonelle fonnene samlasettviste seg å stå svært sterkt i desse variablane, synerdenne oversiktaatbådeskriftspråkogsørvestlandskogsåher stør opp under nokre avdei nyare formene. Alle desse siste variablane, med unntak forvariabel 11
«me», gjeldsystemdragi dialekten, og kan vera ei viktig årsaktilat desse trekka held seg så godt i talemålet som dei gjer,dvs. ligg overgjennomsnittet.
Ut frå denne måten å gruppere resultata avdei språklege variablane på kan egslå fast at variablar som gjeld leksikalske drag, ser uttil å veralettare utsette for endring enn variablar somgjeld grammatiske drag.
Undersøkinga synte at kvinnene i Sogndal fylgjer det generelle mønsteret for vestlege urbanesamfunnved å veljastandardformer i større grad enn menn (jf. J. Milroy 1987:112). Det kan tenkjast at kvinnerer meir sosialt usikre enn menn, og at dei av den grunnvel variantar som har breiarestøttei skriftspråket eller samfunnetgenerelt.
30 Parentesen rundt plussteiknet skal visa at ikkje alle ord, t.d. «gjekk», eksisterer på bokmål.
31 Aurlandsmålet vil ha den tradisjonelle varianten med /ai/ framfor mg> og <nk>, men ikkje framfor <g>.
31 Parentesen rundt minusteiknet er med for å peika på at i nynorsk er fonner utan palatal sideformer.
DEL4: DRØFTING 117
Utrekning avkonfidensintervallet (jf.5.3) visteat egtrass iauka innflytting kan rekna med atom lag halvparten avfolkemengda i Fjøra og Dalen tilfredsstiller dei krava eghar setttilinformantane i denne undersøkinga (jf.5.3).Bygda er heller ikkje større enn at sogndøler synest å halda godt oversynog god kontaktmed kvarandre på tvers av regionane.
Innflyttarane utgjer ikkjenokon homogen massesom yter eit einsidig press mot talemålet.Mange av innflyttarane kjem dessutan frå nabobygdenei Sogn(jf.2.2), detvil seiafrå bygder som er mindre enn Sogndal.
Utbygging avsamferdslenettet har ikkje berre letta kontakten utfrå kommunen, men dg letta kommunikasjonen i Sogndal, slik at ein kan halda betre kontakt med innføddevener og slektningar.
Detå vera størst av sognebygdene, best i fotball og eit senterfor handel, skularog samferdsle kantruleg vera med på å gjera innbyggjarane stolte over bygda si. Å haldapå dialekten, forå gjera det tydelegat ein verkeleg er sogndøl,kan difor vera ein viktigmåte å markera denepå.