Gand, hugr og fylgja

I Historia Norwegie-jamføringa (s. 130) argumenterte eg for at når Tordis på Longunes i Fóstbrœðra saga (s. 24 her) har rennt g ndum, så vil det seia at ho har sendt gandar som noko slag hjelpeånder for å finne ut kor Tormod ligg i dekning. På s. 140 såg vi at liknande spionering i Hávarðar saga Ísfirðings blir gjord med hugr, i skapnad av ei revetispe utsend frå Torgrim som ligg og søv. I Þorsteins saga Víkingssonar 1954 (: 27 ff.) er det òg eit motiv som liknar. To gutar, Torstein og Tore, ligg i dekning for stormannen Jøkul, som vil drepa dei, og Jøkul hyrar to trolldomskunnige til å finne dei, Gautan og Ugautan. Dei legg seg til å sova tre døgn i eit avstengt hus, og når dei vaknar, kan dei fortelja kor gutane er.⁸² (Men vi får ikkje veta kva dei har gjort i søvne for å finne det ut.) Så fer Jøkul og skal drepa gutane, og den morgonen han og flokken hans nærmar seg gøymestaden deira, vaknar Torstein og har drøymt at hingat runnu þrjátigi vargar, ok váru sjau bjarndýr ok inn áttundi rauðkinni […], ok at auk tvær refkeilur ’hitover sprang tretti ulvar og sju bjørnar, og så den åttande isbjørn […], og i tillegg to revetisper’. Torstein tolkar isbjørnen som fylgja til Jøkul og dei andre bjørnane som brørne hans sine fylgjur. Ulvane er så mange som Jøkul og brørne har menn med seg, og dei kjem fordi mennene har varga hugr ’fiendsleg hug’ mot Torstein og Tore.

81 Tolley (1996) meiner Snorre har kalkert skildringa av evnene til Odin over noaideseansen i Historia Norwegie.

Men eg er usamd i at dei to skildringane er så like, og som det går fram av kapittel 4.3 her, har (andre) norrøne kjelder parallellar til det aller meste av det vi finn i noaideseansen i HN. Da er det ingen grunn til å tru at Snorre har detaljane i si skildring derifrå.

82 Same framgangsmåten brukar to samar i Vatnsdœla saga 1939 (: 35) når dei fer på leiting til Island.

147

Dei som har revetispene som fylgjur, kjenner ikkje Torstein, men han skjønar kva slag karar det er. For lesaren er det tydeleg at det er Gautan og Ugautan, men Torstein har ikkje møtt dei enno. Torstein og Tore overlever slaget, kjem seg unna og går i dekning ein annan stad. Der blir dei òg funne, og den gongen er mest interessant, for da får vi veta korleis leitinga skjer.

Gutane er på veg heim ein kveld, og da får dei sjå ei refkeila lítil ’lita revetispe’ som viðraði í allar ættir ok snuðraði undir hverja eik ’vêra i alle retningar og snuste under kvart tre’.

Torstein kjenner henne att frå draumen (og kallar henne bikkjustakkrinn ”tispeskinnet”

Ugautan), der tispene var fylgjene til Gautan og Ugautan, så vi kan gå ut frå at revetispa er hans fylgja. (Gautan og Ugautan sende vel dei same revetispene da dei sov i det avlåste huset òg, men det vedkjem ikkje resonnementet her.)

I desse episodane kan vi sjå eit mønster: Trolldomskunnige brukar trolldom for å finne folk som ligg i dekning, med tanke på å fara dit dei er og drepa dei. I Hávarðar saga Ísfirðings er det ein ”kortversjon” av dette: Angriparen vil veta kva som skjer hos offeret når han skal angripe. I alle tilfella er framgangsmåten at ein ”spion” blir send ut i samband med søvn.

(Utsendaren og/eller ein person på gøymestaden søv og drøymer, eller det er om kvelden leitinga skjer.) Dette er ”spion”typane:

- Tordis i Fóstbrœðra saga sender gandar.

- Ugautan i Þorsteins saga Víkingssonar sender ei revetispe som snuser høgt og lågt, etter samanhengen fylgja hans.

- Torgrim i Hávarðar saga Ísfirðings sender hugen sin (ein av fleire manna hugir) i skapnad av ei revetispe.

Gand i renna g ndum kan altså vera parallelt til hugr eller fylgja. Slik er det òg med gand i gondols ondu, skal vi sjå i kapittel 4.8. I dette ligg at hug og fylgje kan seia ein del om kva gand er, slik Strömbäck var inne på (s. 80), og slik Lid, Knut Liestøl og Magnus Olsen var inne på, når det gjeld hug (kap. 3.6.1). Derfor skal eg sjå nærare på hug og fylgje og drøfte samhøvet dei imellom og mellom dei og gand. I norrøne kjelder finst det både dyrefylgjer og kvinnefylgjer (jf. Ström 1960: 38-39), jamvel om kjeldene ikkje skil mellom dei to typane slik vi gjer i dag. Berre éin gong blir ordet fylgja brukt med kona som presiserande tillegg, fylgjukona (Mundal 1974: 65. I tillegg kynfylgja = ættarfylgja om fylgja = fylgjekvinne), men noko motsvarande *fylgjudýr (eller *dýrsfylgja) finst ikkje. Likevel er det store skilnader mellom fylgjedyret og fylgjekvinna. Folke Ström (1960: 38-39) definerer dyrefylgja slik:

148

”Människans inre jag, hennes själ, agerar under vissa omständigheter frigjord från kroppen i gestalten av ett djur, som uppfattas som personens alter ego el. skydds-ande. Föreställningen har nära beröringspunkter både med varseltron och den tro på psykiska emenationer, som är förknippad med begreppen hugr […] och hamr.

Det gemensamma för hela föreställningskomplexet är tanken på en materielt för-nimbar, fjärrverkande manifestation av människans psykiskt aktiva jag. Djur-f[ylgjan]s närvaro uppfattas i regel av den, mot vilken ägarens aktivitet är riktad, och nästan genomgående uppleves den i drömmen. Fysiska symptom såsom plötslig sömnighet, gäspningar o[ch] dyl[ikt] utgör karakteristiska förebud.”

Om kvinnefylgja seier Ström:

”Hon ger sig i motsats till djurf[ylgjan] i första hand tillkänna för den person vars skyddsande hon är el. till vars släkt hon är knuten. Varnande el. förebådande individens snara död uppenbarar sig kvinnof[ylgjan] vanligen i drömmen. Medan djurf[ylgjan] är bunden till en bestämd person är kvinnof[ylgjan] icke sällan ett släktens skyddsväsen (ættarfylgja) om också närmast knuten till dess huvudman.

Såsom framgår av Hallfreds saga (kap. 11) synes tanken vara, att f[ylgjan] vid vederbörandes död övergår till den i släkten närmast stående. Som ett kollektiv omtalas kvinnof[ylgjan] i enstaka fall.”

Dyrefylgja og kvinnefylgja har ikkje stort meir enn nemninga sams, seier Ström. Han peikar på at ”djurf[ylgja]tron har en klar anknytning till primitiv själatro”, medan kvinnefylgjeideen

”pekar […] mot ett samband med den väl dokumenterade dyrkan av till släkten knutna kvinnliga väsen”. Det er dyrefylgja eg meiner kan overlappe med gand. Hugr definerer Svale Solheim (1962: 34) som:

”sjel som heilskapen av alle menneskelege sjelseigenskapar (tanke, sinn), også når sjela etter eldgammal folketru kunne gjera seg fri frå kroppen og verka på eiga hand. Denne frigjorde, aktive h[ugr] kunne som eit slag tankeoverføring verka på fråstand på andre menneske, sjeleleg som kroppsleg. Refleksfenomen som geisping, nysing, hiksting, klåe osb. vart såleis oppfatta som verknaden av eit menneskes h[ugr], når vedkommande tenkte sterkt på ein.”

Som vi ser, er dyrefylgja og hugen her skildra svært likt. Førestellingane om hugen er meir omfattande, men det ser ut til at hug i ein del tydingar er = dyrefylgja. Det gjeld førestell-ingane om at hugen / ”människans psykiskt aktiva jag” kan verke på avstand og forårsaka fysiske symptom som søvnigheit og geisping. Eg tykkjer desse beskrivelsane er gode.

Er så gandr det same som hug og dyrefylgje? Det er det ikkje kjeldegrunnlag for å seia, men at dei overlappar mykje, er tydeleg. Vi har få kjelder å bygge på, men ein skilnad kan vera at

149

gand typisk blir sendt medvete, medan hug og fylgje typisk er vardøger, altså umedvetne refleksar av det mennesket gjer og tenkjer. For å kunne drøfte det, må eg gå nærare inn på fylgjetrua. Fordi den er uoversiktleg, blir drøftinga ganske lang, men for tolkingane som kjem seinare er det ein fordel at eg tek det såpass grundig her. Spørsmålet om medveten og umedveten utsending kjem eg att til nedanfor. Mundal, som har gjort den største granskinga av fylgjetru (1974: 95, 99, jf. 39-44 og 68-69), meiner dyrefylgja ikkje kan sendast ut medvete – eller, rettare sagt: at ho ikkje kan sendast ut frå eller gå ut frå mennesket i det heile, ho berre er attmed mennesket, på større eller mindre avstand. Mundal bygger på analyse særleg av spå-domsdraumar og spådomssyner, der dyr har rollene i dramaet. Som døme kan nemnast ein draum i Vápnfirðinga saga 1950 (: 48-49), der oksar frå ulike gardar i ei bygd slåst og drep kvarandre; det varslar at mennene dei er fylgjer for skal drepa kvarandre. Mundal kjem fram til at dyrefylgja ”fullstendig tilhøyrer den immaterielle verda” og kan jamførast med ein skugge som er attmed mennesket heile tida utan at mennesket kan påverke han, ein rein refleks av det mennesket kjem til å gjera. Dette tykkjer eg er ein god abstraksjon frå dei nemnde spådomsdraumane og -synene, men eg tykkjer det er problematisk å stø seg så tungt til dei. Det er sjølvsagt freistande, for det er dei det er flest av, og sidan synene er noko ein ser, gjev dei rikare opplysningar enn andre motiv, der ein berre merkar fylgjene. Men fordi spådomsdraumane og -synene er viktige forteljarteknisk i sogene (frampeik), er det truleg at dei er overrepresenterte i kjeldene, og derfor bør vi gje særleg ans på andre motivtypar. Det er òg eit problem at spådomsdraumen / -syna har ei innebygd begrensing i sjølve senen. I spå-domsdraumen er mennesket tilskodar til ein ”film” om framtida, der fylgjedyr har menneske sine roller. Da gjev det seg sjølv at mennesket ikkje kan påverke fylgjedyret sitt, for i draumen / syna er jo menneska alt representerte av dyr. Eit viktig poeng er òg at svært mange draumar og syner om fylgjer varslar feigd – fordi fylgjedyret går litt føre mennesket gjennom livet, varslar det feigd at ein ser eit fylgjedyr bli drepi eller ligga daudt. At ein i den situasjonen ikkje kan påverke fylgjedyret sitt (det ville jo vera å setta lagnaden til sides!), utelukkar ikkje at fylgjedyret i andre situasjonar kan vera eitt med hugen ein sender i veg. Vi vantar tekststader der fylgjedyret ikkje varslar feigd eller representerer mennesket i ein

”framtidsfilm”. Vi vantar tekststader som viser korleis samhøvet mellom mennesket og fylgjedyret er i den normale daglegsituasjonen, der eitt fylgjedyr går føre kvart menneske på livsferda, i møte og hopehav med andre fylgjer og menneske. Dyrefylgje i den situasjonen kjenner eg berre eitt døme på, i Þorsteins þáttr uxafóts 1991 (: 350), der ein gutunge snåvar og dett over fylgjedyret sitt (som stoppar forfjamsa av at ein synsk mann ser det). Dømet er

150

tydeleg. Det kan ikkje vera slik at dyrefylgja ”fullstendig tilhøyrer den immaterielle verda”;

det kan ha ein viss innverknad i den fysiske verda.

Det kan vi òg sjå av motiva Mundal kallar ”blanda dyrefylgje- og hugmotiv”, som ho nemner åtte av (Mundal 1974: 27, jf. s. 54). Det typiske hugmotivet er at fiendslege tankar frå angriparar kjem rennande som ulvar når angriparane nærmar seg, synlege i draum eller for synske. Dei tekststadene Mundal reknar til blanda motiv liknar på det, men i tillegg til ulvane er det andre dyr, som representantar for hovudpersonane – slik som i Hávarðar saga Ísfirðings (s. 140 her). Til denne gruppa meiner eg vi òg bør rekne sju tekststader som Mundal (1974: 68-69), ulikt Ström (1960), reknar til kvinnefylgjene, nemleg Njáls saga 1954: 37, Sturlunga saga 1878 I: 285, II: 46; Hrólfs saga kraka 1904: 6, Þórðar saga hreðu 1959: 195, Olafs saga hins helga 1922: 6 og Sverris saga 1920: 124. Grunnen til at Mundal reknar dei dit, er at det ikkje går fram om fylgjene er kvinner eller dyr, samtidig som dei har har særdrag som Mundal meiner ikkje stemmer med dyrefylgjer. Dei er fiendslege, dei er máttugar

’mektige’, eller dei kjem i flokk (ibid: 74-75, 95). Det resonnementet kan eg ikkje følgje. Eg er samd i at kvinnefylgjene gjerne er eit kollektiv, medan kvart menneske berre har éi dyrefylgje. Men at det i dei aktuelle tekststadene er snakk om ein flokk av fylgjer, høver med at det er ein flokk av menn som kjem, slik at fylgjene deira utgjer ein flokk. I to av sogene er fylgjeflokken knytt til éin mann (fylgjur Ósvífrs i Njáls saga og hans fylgjur i Óláfs saga hins helga), men der òg er det ein flokk av menn som nærmar seg. At fylgjene berre er knytte til hovudpersonen kan vera ein ”språkleg snarveg” utanom det lange *fylgjur Ósvífrs ok hans manna ’fylgjene til Usviv og hans menn’. At dyrefylgjer er mektige (máttugar, Hrólfs saga kraka) eller fiendslege (Sturlunga saga I og II, Þórðar saga hreðu), ser eg ingen ting i vegen for. Jamvel om dei ikkje grip inn i strid til fordel for mennesket sitt, slik kvinnefylgjene stundom gjer, kan dei ha annan fiendsleg innverknad på den som merkar fylgja. Når ófriðarfylgjur ’ufredsfylgjer’ i Þórðar saga hreðu sœkja at ’angrip’ Tord, så artar det seg slik at han blir trøytt, og i Sturlunga saga II gjer óvinafylgjur Hall Hallsson så trøytt at han ikkje klarer å ta vare på seg sjølv når ufredsmenn er på veg, så dei får tak i han. Også i Njáls saga er det slik at når fylgjene sœkja at ’angrip’, så merkar Usviv det på at han tek til å geispe.

(Korleis dette kan oppfattast som angrep, tek eg opp i kapittel 4.7.) Fiendskapen og angrepa til desse fylgjene er ikkje noko argument mot at dei er dyrefylgjer, tvert imot. Vardøger som gjer offeret trøytt (i alle sju tekststadene er fylgjene vardøger), finst nemleg også når vardøgeret blir kalla hug (jf. Ström og Solheim ovanfor). I Þorsteins þáttr uxafóts 1991 (:

151

361) snik Torstein seg inn i bustaden til ein jotun. Da høyrer han ei jotunjente spørja: ”Hvárt syfjar þik, Járnskjöldr faðir?” ”Eigi er, Skjalddís dottir, liggja á mér hugir stórra manna.”

’”Er du trøytt, far Jarnskjold?” ”Nei, dotter Skjolddis. Hugane til store menn plagar meg.”’

Her er det tydelegvis den fiendslege hugen til Torstein som svæver jotunen, og som vi har sett, meiner Mundal at så mange som åtte dyrefylgjetekststader glid over i hug. At fylgjene i tre av dei sju omstridde tekststadene svæver den som merkar vardøgeret, tyder derfor på at dei høyrer til den gruppa. Slik har tydelegvis Ström tenkt (sitatet ovanfor), når han reknar trøyttheita som eit særmerke for innverknaden frå dyrefylgja. At fylgjene i alle dei sju omstridde tekststadene er vardøger (anten svæving er nemnt eller ikkje), peikar òg i retning av hug og dyrefylgje. At kvinnefylgjer er vardøger, kjenner eg ikkje døme på, korkje med eller utan svæving av offeret, dersom ikkje fylgjene i dei omstridde sju tekststadene er det. Faktisk er kvinnefylgja og dyrefylgja elles ”så ulike at eit genetisk samband mellom dei to er vanskeleg å få auga på”, seier Mundal (1974: 84), i tråd med Ström sitt syn. Så stussar da også Mundal sjølv når ho reknar dei sju til kvinnefylgjene, fordi dei skil seg frå andre kvinnefylgjer og liknar mykje på hug (ibid: 99). At kvinnefylgjene skal vera vardøger for angriparar, høver elles dårleg med at kvinnefylgja ”i høgste grad [har] eigen identitet og vilje” (Mundal 1974:

84), og ikkje ein gong treng å vera i nærleiken av mennesket sitt. Med vardøger er det motsett – dei er så nært knytte til personen som kjem at dei i grunnen er ein ”førehandsrefleks” av personen.

Dersom vi reknar fylgjene i dei sju omstridde tekststadene som dyrefylgjer, så utgjer dei i lag med dei åtte Mundal reknar til blanda hug / dyrefylgje, mesta like mange tekststader (15 mot 17, jf. ibid: 26) som den gruppa Mundal reknar som typisk, nemleg spådomsdraumen med

”framtidsfilmen”. Da er det vanskeleg å rekne typen som liknar mest på hug for avvikande.

Etter mitt skjøn er det heller ikkje nokon grunn til det, for dei to typane av dyrefylgjemotiv er variantar av det same. Eg ser heller ikkje noko problem med at dyrefylgje og hug kan vera det same. At vardøger stundom blir kalla hugr, stundom fylgja, kan vera ein rein nemnings-variasjon, jf. at kvinnefylgjene blir kalla både fylgjur, hamingjur og dísir. At vardøger etter alt å døme òg kunne kallast andre ting, tyder på det same. I Atlamál 19 ser det ut til at ein synleg fjernverknad av fiendslege tankar blir kalla hamr. Truleg vart v rðr m. òg brukt om vardøger.

På norrønt er ordet berre belagt i tydinga ’vakt, vaktar’, som må vera grunntydinga, men varðlok(k)ur i Eiríks saga rauða, som eg drøftar på s. 186, tyder på at det òg vart brukt om noko slag følgjeånd. Også vord (svensk vård, vål) i moderne skandinavisk tyder på det. Som

152

vi har sett (s. 77, 86 og 134 [vordstolen]), blir norsk vord, svensk vård, vål, brukt om

’følgjeånd, vardøger’. Jamfør Aasen (1873: 945), som forklarer vord som ”en Skytsaand, Genius, usynlig Følgesvend”, og Ross sine døme (1971 [1895]: 918): ”Kua ser vorden”,

”Beistet har sett vorden din” (her normalisert). I denne tydinga er vord det same som vardøger / vardøgre / vardøgle / vardyvle / vardivle m.m., og etter mi meining tyder desse formene òg på at v rðr hadde ei tyding ’følgjeånd’, fordi dei nynorske formene føreset ei gammalnorsk form. Førelekken i vardøger osb. kjem av gammalnorsk *varð-, stutt genitivsform av v rðr ’vakt / *hug / *følgjeånd’, men etterlekken har ikkje noka god forklaring. Falk og Torp (1903-06: 965) føreslår to opphavsformer: Etterlekken i vardivle er den same som i norrønt innyfli ’innvolar’, medan vardøgle kjem av norrønt *varðhygli.

Seinare landar Torp (1919: 846) på at alle formene har same opphav, med etterlekk som i innyfli. Eg meiner alle formene må komma av *varðhygli, fordi d-en blir uttala. I norsk skal ð i rð falle bort eller bli assimilert med r til tjukk l, men det er unntak i samansette ord der h følgjer etter ð. *H fuðherna ’hovudhår med skinn’ er såleis vorti hòvetenna o.l., og stadnamnet *Staðhella er vorti /²statle/ (<Stadhelle>. Munnl. oppl. Kristin Bakken.). Mesta parallelt er at d står i verbet andøve, av andhœfa, i mange mål som elles har assimilasjon nd >

nn. Ei opphavsform *varðhygli kan derfor forklare at d blir uttala i vardøger osb., og frå forma *varðhygli kan alle variantane utleiast med kjende parallellar.⁸³ Norrønt hygli (Hødnebø 1972. 173) er ei avleiing til hugr (jf. adjektivet hugall), og har om lag same tyding som hugr, jf. at athygli er = athugi (Fritzner 1883-96 I: 88). Det eg vil fram til, er likevel ikkje sjølve etymologien, men at dei nynorske formene føreset ei gammalnorsk opphavsform.

”Samansmeltinga” av -ðh- må ha skjedd før ð elles fall, på 1400-talet, samansetting med vord i nynorsk tid ville ha gjevi former med vord-, ikkje vard-, og utan gammalnorsk opphav ville vi ikkje sett dei forgreiningane vi ser i i vokalismen (y/ø/i) og konsonantismen (l/r, g/v) i etterlekken. (Særleg Setesdals- og Telemarks-forma vardivle viser det; dei måla har y > i berre i trykklett stilling, og dét blir det fyrst i det samansette ordet.) At nynorsk vardøger, vardøvle osb. tyder ’følgjeånd, tyder på at det sannsynlege, norrøne *varðhygli òg hadde den tydinga, og dermed at v rðr hadde det, slik varðlok[k]ur uavhengig tyder på. (At *varðhygli

83 Y > ø er vanleg, likeins y > i i visse mål, vidast i trykklett stilling. Veksling l / r førekjem innåt velar og labial:

Glytta > grytte vb., flestalle > frestalle (Aasen 1864: 102), røykbar > røykbal, rabbal ’bjelke til å henge skjerding på over elden’ (Ross 1971 [1895]: 626), jångre = jångle ’gå sjanglande’ (ibid: 373-74), nokre / nokle pron. (Telemark, Setesdal). At ”vardøger” som lånord i samisk har l (Lid og Qvigstad 1943), tyder på at formene med l er primære i norsk. Veksling g/v er vanleg i norske målføre. At mange vestlege mål har v – vardyvle o.l. – høver likevel ikkje, men kan vera analogi frå ord som det nemnde innyfli, handyvle ’handverje’ m.fl., der etterlekken har anna opphav. Austlandske forkorta former som vardyr er som i d gurðr > dur. Når endevokalen er kasta i vardøger o.l., kan det vera fordi han vart oppfatta som bunden artikkel.

153

bokstavleg skulle tyde ’hug-hug’, ’ånde-hug’, kommenterer eg på s. 174.) I så fall kunne vardøger / fjernverknad av fiendslege tankar på norrønt kallast både hugr, fylgja, v rðr og

*varðhygli, til dels også hamr, og det tyder på at det er ei rein nemningsveksling at same motivet stundom blir kalla hugr, stundom fylgja.

For meg ser det ut til at det same ”ånds-elementet” er i både dyrefylgja og hugen, berre at skapnaden og nemningsbruken varierer med kva situasjonen krev (jf. von Sydow på s. 192) og med behovet for identifikasjon. Mange av draumane og synene ville ikkje fungert dersom alle dyra var like, t.d. ulvar. Skal dei kunne tolkast, så må menneska kunne kjennast att gjennom karakteren til dyra / dyreslaga, jf. t.d. Þorsteins saga Víkingssonar i fyrstninga av kapitlet her. Dermed treng ikkje dyreflokkane som har ein rev, ei løve eller ein bjørn, og resten ulvar, vera ”blanda motiv”. Alle dyra kjem i same ærendet og representerer eigaren på same måten, men forteljinga krev at hovudmennene kan identifiserast. At mengda i flokken

For meg ser det ut til at det same ”ånds-elementet” er i både dyrefylgja og hugen, berre at skapnaden og nemningsbruken varierer med kva situasjonen krev (jf. von Sydow på s. 192) og med behovet for identifikasjon. Mange av draumane og synene ville ikkje fungert dersom alle dyra var like, t.d. ulvar. Skal dei kunne tolkast, så må menneska kunne kjennast att gjennom karakteren til dyra / dyreslaga, jf. t.d. Þorsteins saga Víkingssonar i fyrstninga av kapitlet her. Dermed treng ikkje dyreflokkane som har ein rev, ei løve eller ein bjørn, og resten ulvar, vera ”blanda motiv”. Alle dyra kjem i same ærendet og representerer eigaren på same måten, men forteljinga krev at hovudmennene kan identifiserast. At mengda i flokken