Bumannstradisjon frå nyare tid, særleg gandfluge og gandreið

Her er det uoverkommeleg å få med alt. Men eg tek med nokre døme, og i forskingshistoria gjev gjennomgåinga av Lid sitt arbeid eit greitt bilete av gand i folketradisjonen. I drøftinga dreg eg inn fleire døme. Når det gjeld islandsk gand-tradisjon, har eg heilt og fullt basert meg på Jón Árnason si folkeminnesamling og registeret der (i tillegg til det Lid nemner frå islandsk tradisjon om trolldomsfluger). Om gandreið finst det heilt sikkert nyttige opplys-ningar i islandske kjelder frå tida mellom dei gammalislandske kjeldene og Jón Árnason, men eg har ikkje hatt høve til å grava fram dei. (Mange av fastlandsopplysningane frå same tida har eg frå Lid.). Eg har ikkje hatt høve til å gå gjennom manuskript i Norsk folkeminneing ved Universitetet i Oslo. Lid har brukt det materialet og materiale frå tilsvarande saml-ingar i Sverige og Finland, slik at mykje som er relevant for gand er fanga opp av han. Like-vel er utvalet hans sjølvsagt prega av synet hans, så det ville vori interessant å gå gjennom materialet på nytt.

Som vi skal sjå nedanfor (s. 75 ff.) i presentasjonen av Nils Lid sitt arbeid, er gand i nyare norsk tradisjon helst eit slag trolldomsprosjektil. Det kan vera av mange slag: hårballar, vind-kast, små beinpiler, m.m. Men både i dei eldste kjeldene (frå ikring 1600) og i nyare tradisjon – særleg nordafjells, der gand-tradisjonen er sterkast – er gand ofte synonymt med gandfluge, eller eit utsendt insekt blir kalla berre gand. (Nærare om gandfluge i kap. 3.16.) Derfor tek eg med litt frå nyare tids folketradisjon om gandfluga her. Ole Tobias Olsen har fyldige opplysningar, fyrst og fremst frå Helgeland. Han seier at

Ganden […] menes at være den onde selv eller den onde galdret inn i skikkelsen av en bremslignende flue. […]. Fluen opbevares i en æske, ”ganøsja” […] Om den maate, hvorpaa ganfluer fanges, er man ikke enig. Enten skal det være naturlige fluer, der fanges som fluer i almindelighet, eller ogsaa er det tjenende

61

djævle, der paa grund av galdring maa følge finnen og holde til i hans æske eller også i hans sæk eller i hans klær. Den sidste antagelse støttes av den omstændighet, at det ikke har lykkes nogen at fange en ganflue, naar den har stukket og heller ikke at finde den igjen, om den faller for sitt offers blik; den forsvinder da likesom inde i det menneske eller dyr, den har stukket. […] I syngende tone fremsies trylleformularen, hvormed fluen faar besked om finnens vilje og om dens navn og adresse, som den skal hjemsøke, og naar først fluen er sluppet løs, farer den avsted mot sit maal. (Olsen 1912b: 119-20)

Eg skal nemne nokre døme på slik folketradisjon som Olsen si framstelling bygger på, fyrst frå Sør-Folda i Nord-Salten: Ein kar som har lagt seg ut med ein same får høyre

ei underleg surring i lufta, nett som om fleire tordivlar dreiv på og kappflaug. Best det var såg han noko som ei humla kome mot seg med ei fart som om ein stein var kasta av nokon. Det råka han midt på magen, og dasken var hard. Det svei og gjorde vondt, og mannen seig i hop og måtte hjelpest i seng. Og då dei kledde av han, så såg dei ein svart flekk på magen hans, så stor som ei gamaldags ort.

Mannen vart sengeliggande fleire veker, og måtte be ein ”fjell-lapp” om hjelp. Han skar rundt svartflekken og joika og drog han ut med fingrane. ”Han fekk laust noko, slengde det i golvet og sputta på det. Det såg ut som ei humla, og tyktest vera levande. Lappen sa at dette var rette sorten gand. På magen vart det eit stygt sår, men mannen kom seg snart.” (Buvik 1941: 18-19.

– Ei anna fin skildring er om Saltdals-samen Grøn-Snerren (Ellefsen 1981: 110-11). Bonden Andreas Olsa har lagt seg ut med han, og ei tid seinare dukkar så Snerren opp:

Johan Hansa, stod like ved og så at Grønnsnerren tok skinnposen fram fra barmen. Så tok Snerren ut en korm av posen og sikta han inn på ei av kyrne hans Andreas. Kormen var på størrelse med ei humle, mener Hilmar. Men kormen forfeila målet sitt og traff en hest som stod like ved. Hesten reiste seg på to og skreik, og satte på sprang inn i olderskogen bort mot elva. Opp fra ei tørrolder stod det en kvass kvist, og den fikk hesten i brøstet og strauk med.

Augnevitnet er tippoldefar til den Hilmar som fortel dette. Historia er nedskriven så seint som i 1979. – Myrvang (1964: 101-2) har ei anna sein skildring, fortald til han på 1960-talet (pers.

oppl.), og det skal ha vori far til heimelsmannen som vart råka av gandfluga. – Andre gandflugeskildringar i denne tradisjonen står hos Lid 1927 og 1944 og Heide 2002. – Som vi ser, er ikkje gandfluga noka ”fluge” i dagens tronge tyding av ordet, jamvel om ho kan vera det. Oftast liknar gandfluga eit av dei store, stikkande insekta, som kvefs, humle e.l., eller brems. Men det er òg døme på at gandfluga er ei bille, m.a. ein tordivel, ein myhank (stankelbein) o. a. Nærare om dette i kap. 3.16 og 4.6 og hos Heide 2002.

62

Den islandske tradisjonen om ei galdrafluga ’trolldomsfluge’ (jf. kap. 2.3.1) høyrer inn under ein tradisjon om vonde, magiske sendingar som m.a. kunne ha flugeham.³⁵ Flugesendingane blir ofte stoppa. Dei gongene dei får gjort den skaden dei skal, flyg dei ofan í offeret, altså inn i munnen eller nasen på det, og kan da drepa offeret (jf. kap. 4.6). Eg har ikkje sett sendings-flugene kallast gandfluga. – Om den færøyske gandafluga (jf. kap. 2.3.2) er det visst ikkje bevart folketru (pers. oppl. Eyðun Andreassen, Fróðskaparsetur Føroya).

Islandsk gandtradisjon er fyrst og fremst gandreið (jf. norrønt gandreið, kap. 2.1.10.) I eitt av stykka hos Jón Árnason blir gandreið forklart slik:

Svo er sagt að sá sem vill búa til gandreiðarbeizli flær húð af dauðum manni og ristir í ólar, en býr til kjálka (stangir) úr mannsbeinum (kjálkum?). Þetta býr hann til á þrem sunnudögum og fer úr kirkju til þess eftir pistilinn, en skal vera kominn inn aftur fyrir guðspjallið. Þegar beizlið er fullgjört má leggja það við lifandi dýr og dauða hluti (hrosshausa, klakatorfur o. s. frv.), og verður það að hesti hvað sem það er og er hann fljótur eins og elding. En sá er munur á dauðum hlutum og lifandi að dauðir hlutir fara með jörðu og komast ekki yfir stór sundvötn, en lifandi dýr fara í lofti og eru enda liðugri í snúningum. Þó eru þau misjöfn, t. a. m.

hundur er fljótari en köttur, en köttur er liprari. Sé manni riðið fer hann hæst, er fljótastur og að öllu beztur. Öll lifandi dýr fara yfir hvað sem fyrir er nema sjó. Sá sem ríður má aldrei aftur líta, þá hrapar allt niður. (Jón Árnason 1958-61 [1862-64] III: 458, jf. 458-63 og Jón Árnason si eiga utgreiing i I: 426)

’Det blir sagt at den som vil laga ”gandrei-beksel” flår huda av ein daud mann og skjer ho i reimar og lagar stenger³⁶ av menneskebein (kjevebein?). Dette lagar ein på tre sundagar og går ut or kyrkja til etter epistelen, men skal vera kommen inn att før evangeliet. Når bekslet er ferdig, kan ein legga det over levande dyr og daude ting (hestehovud, frosne torver osb.), og da blir det til ein hest, same kva det er, og hesten er rask som eit lyn. Skilnaden på daude og levande ting er at daude ting fer langs bakken og ikkje kjem seg over store elvar og vatn, medan levande dyr fer gjennom lufta og er snarare i snuen. Men dei er ulike, t. d. er ein hund raskare enn ein katt, medan katten er smidigare. Eit menneske som blir ridd fer høgst, er raskast og best på alle vis. Alle levande dyr kan fara over alt, så nær som sjø. Den som rid må aldri sjå seg attende, da dett alt ned.’ Andre ting dei rid på i gandreið, er hrossleggur ’heste-bein’, kjalki ’kjeve’heste-bein’, herðablað ’skulderblad’ (ibid I: 427), hrosshausar ’hestehovud’,

35 Jón Þorkelsson 1956: 116, 349, Jón Árnason 1958-61 [1862-64] I: 309, 323, 326, 480, 486, 514, 580, 587-88;

III: 387, 546, jf. I: 479, 623 og III: 387-88, 538, 563.

36 Som er på kvar side av munnbitet, E. H.

63

hrosskjálkar ’hestekjevebein’ (ibid II: 441), skörungur ’eldrake’ (ibid II: 442, jf. 435), og fjöl úr kistunni sinni ’ei fjøl or kista si’ (ibid III: 325). Det er helst koner som rid gandreið, og ofte på gardsguten, gjerne slik at kona smøyer bekslet over han når han søv. Stundom døyr guten av det; kona sprenger han med å ri til andre landsdelar og attende på éi natt. Eit populært motiv er at guten klarer å smøye av seg bekslet og legga det på kona i staden. I somme tilfelle får han da skodd ”hesten” på veg heim, og når kona blir menneske att, er hesteskorne sauma fast i hender og føter på henne (sjå ibid III: 460-62). Éin heimelsmann seier at ein i gandreið kan fara ”jafn[vel] í aðra heima” (ibid III: 463) ’jamvel til andre heimar’. Éin annan uttrykker seg slik at ein namngjeven mann som kunne ri gandreið ”reið gandi hvert er hann vildi” (ibid III: 619) ’reid gand kor han ville’.³⁷ Hos Jón Árnason er det òg døme på ferd gjennom lufta med særskilde vottar som ein har på seg (ibid III: 458-59). Det er òg eit døme på at ein kar som er trolldomskunnig rid gjennom lufta på ”göngustaf sínum” (ibid I: 585) ’vandrings-staven sin’. Men det blir ikkje kalla gandreið, og det blir det heller ikkje når han døyr og rid

”út um sveitir á líkkistu sinni” (ibid: 586) ’ut kringom i bygdene på likkista si’.

37 Gandreið er nemnt fleire stader hos Jón Árnason enn eg har nemnt her, m.a. I: 108-09 og III: 106, 579.

64