Norvegr eller Norikil
Av Helge Sandøy
0. Innleiing
Eit norrønt Norvegr eller Noregr kan ikkje gi dei formene vi kjenner frå dialektane våre frå dei siste par hundreåra, dvs. Nori og Norje. Eg har før lagt fram historisk-fonologiske resonnement for å vise det (Sandøy 1995a og 1995b). Dei framlegga til etymologi som først og fremst Marius Hægstad (1902) og Jacob Naadland (1954) har lagt fram, tilfredsstiller ikkje dei krava vi set til språkstruktur-tenking og testing i historisk fonologi. Framlegga deira er ad hoc-forklaringar, som ein kan ty til berre når alle andre forklaringsvegar mislykkast. Namneforma Noreg er brukt heilt fram mot 1400 med full kasusbøying, dvs. at Noreg var ein leksikalsk stamme. Ein kunne vente at lydane utviklar seg slik lydar normalt gjer i leksikalske stammar.
JVorggr-etymologien er så tvilsam at det er nødvendig å sjå etter alterna- tive løysingar. Mitt alternativ med eit opphavleg Norik(i) er heller ikkje heilt problemfritt, sjølv om dataa fell betre på plass med det.
Eg tek det for gitt at namneforma Norge med hard g er kommen inn som ein uttale av skriftbiletet. Derfor reknar eg ikkje den som interessant i den historiske drøftinga. Her er eg interessert i det som har vore tradert gjennom fleire hundreår i talemålet. (Tonemet er relevant i fonologiske drøftingar, men det er halde utafor i denne korte framstillinga, ettersom det ikkje avgjer hovudtolkinga.)
1. Dialektformene
Det er litt tilfeldig med opplysningar i litteraturen om dialektformene av landsnamnet. Difor har eg fått Norsk målførearkiv til å samle inn opplys- ningar frå sine faste informantar, og det gav meg eit svært interessant til- leggsmateriale. Det er forma Norge som dominerer i dag, men det er faktisk mogleg i 1996 å få opplysningar om eldre dialektformer, dvs. former infor- mantane anten brukte i sin ungdom, eller som dei hugsar at foreldra eller besteforeldra brukte. Eg fekk inn 130 svar gjennom Målførearkivet. Saman med eldre materiale greier vi da å få god geografisk oversyn over traderte dialektformer.
Det er fleire generelle trekk som går att i det innsamla materialet:
1. Heimelsfolka blei bedt om å opplyse om både yngre og eldre former av dei offisielle namna Noreg, Sverige og Frankrike. Når det gjeld vårt eige landsnamn, kan vi operere med tre typeformer: Nori, Norje og Norge.
Rotvokalen kan skifte noko i dei to første formene, men dei er alle lydrette refleksar av ein gammalnorsk kort o. Forma Nori har nesten alltid / til slutt.1
Det er eit typisk drag i svara at utviklinga i dialektane går denne vegen:
Nori [ > Norje] > Norge
Somstad hoppar ein over mellomleddet Norje og går direkte over til forma Norge. Den motsette retninga finst det ikkje belegg på. Dette gjer det sann- synleg at mangstad der ein i dag finn berre belegg på Norje og Norge, kan det ha vore ei Nori-form før.
2. Eit anna særdrag er at namneformene av Sverige og formene av landsnamnet vårt i forbausande stor grad rimar på kvarandre. Seinare skal vi komme inn på parallelle former av namnet Frankrike også:
Svenk/g Norik/g Frankrik/g Frankri
Det er eitt tilfelle med opplysning om forma Noreg med -eg. Her er det grunn til å mistenkje informanten for å ha ei så inngrodd førestelling om at den lokale namne- forma representerer den nynorske skriftforma Noreg, at ho gir att den skriftforma ho kjenner lettast att. Opplysninga kan overprøvast. Frå same kommunen har eg fatt inn eit anna svar med opplysning om at Nori er forma. Og ingen stad i nærleiken finst det opplysningar om ein Noreg-uttale. Heller ikkje Nore. Da kan ein oversjå ei slik einsleg opplysning. Det gjer at det finst inga opplagd og stadfesta opplysning om uttalen Noreg med -eg til slutt.
Skrivemåtane Nori og Sveri er her brukte for litt ymsande uttalar av stammevokalen.
Allstad der det heiter Nori, heiter det også Sveri. Men det er tydeleg at den gamle forma av landsnamnet vårt har vike lettare enn ei eldre form av namnet på nabolandet. Derfor finn vi ofte Sveri kombinert med Norge. Der- som vi godtek påstanden om at Norge er ei ny form, ligg det nær å tenkje seg at dialektane på slike stader har hatt ei eldre form Nori. Derfor kan det totale området for Nori og Sveri vere interessant i det geografiske resonne- mentet.
a. tioTQ-formene
Det finst nokre gamle opplysningar om uttalen Nore, f.eks. hos Hægstad (1902) og Indrebø (1927). I dei fleste tilfella pretenderer ikkje desse opp- lysningane å vere lydleg nøyaktige, dei er tenkte inn i ein diskusjon der mot- setninga stod mellom typeformene Noreg og Norge, og dermed kan ein rekne med at lydbiletet er tolka etter denne motsetninga. I eit par tilfelle er det brukt lydskrift, men heller ikkje da er det fortalt kven som er heimels- mann for opplysninga. Indrebø (1927: 185) nemner f.eks. forma Nore frå Vestfold, men i to dialektarbeid derifrå er namnet lydskrive med ; til slutt.
Kjeldekritisk vil det seie at ein ikkje skal kjenne seg trygg på opplysningane om ein JVore-uttale. Men eg nemner dei her, for det kan vere interessant at dei samlar seg kring Oslofjorden, som ein ser på kart 1.
Kart 1: Belegg på forma Nore:
b. Noti-formene
Området for Nori-typen (inklusiv SVm-belegga) går frå nørdst i Nordland fylke og heilt sør til Sørlandet. Det er altså eit overraskande stort område.
Belegga er færrast på Vestlandet, forn. Sunnmøre og sør til Voss. Her har tydeleg forma Norge hatt fotfeste i lang tid, for det er oftast heller ikkje minningar i desse områda etter ei anna form. Det finst nokre spreidde belegg på Norje innimellom.
Former med konsonanten k ev. g til slutt, altså Norik eller Norig, finst det opplysningar om frå Setesdalen, Vest-Telemark og Eiken. (Den siste har eg ikkje fått fullgodt stadfesta.)
Ein må vel seie at dersom Aasen hadde tilsvarande dialektopplysningar, kunne han ikkje føre opp noka anna form i landsmålet enn Norig. Da var han trugnast mot dialektane. Alternativet hans kunne einast ha blitt Norik.
Kart 2: Belegg på forma Nori
c. Norje-formene
Denne forma er einerådande i Østerdalen og vestover til Mjøsa. I dette aust- re området av Austlandet finst ikkje opplysningar om Nori - anna enn i eitt tilfelle frå Stange.
Vi kan nok rekne med at Norje er yngre enn Nori i eit overgangsbelte vestover frå det kompakte JVo^e-området, jf. kart 3. Men vi kan ikkje ut frå det slutte oss til at forma er yngre også austrast i Noreg. Her kan Norje- forma vere like naturleg og tradisjonell som i Sverige; den forma kan vere framvaksen i det som ofte er kalla det sentral-skandinaviske området.
94
Kart 3: Belegg på fonna Norje
fr
2. Moglege etymologiar - fonologisk
a. Nor(v)egr
Eg kjem ikkje til å gå grundig inn på problema med denne etymologien3, eg vil berre summere opp at det store problemet er å få ein e frå ein ordstamme til å bli trong / i trykklett utlyd. Det finst somme dialektar som kan halde på den norrøne i-endinga, jf. hani, Men det er noko anna, for det er ein end- ingsvokal. Somme dialektar kan gjere einy framom apokopert / til i, jf. at den norrøne dativforma Bergi blir til Beri i Inntrøndelag. Her kunne ein ha fått til Nori av eit konstruert *Norgi/Norji, altså ei dativform. I Nordland finst det eit område som kan få -ri av eit utlydande -rg, slik at eit konstruert
*Norg ville gi rett sluttresultat. Men begge desse tenkte formene føreset at ein e som ikkje er endingsvokal, blir synkopert. Det er ikkje normalt i norske stadnamn, og det måtte reknast som ei ad hoc-løysing på mindre geografiske område.
Kring Oslofjorden finst det nokre tilfelle av at siste samansetningsleddet, oftast øy, kan bli til -/ eller -e. Men dét er heller ikkje noka normal utvikling over eit større område. Dermed blir det ei ad hoc-løysing utafor Oslofjorden.
I det aller meste av det samla TVøn-området er utviklinga til trykklett trong -i umogleg frå eit Noregr. Ein sterk reduksjon av andrestavinga slik at
Eg vonar å få presentert seinare ein lengre artikkel med dokumentasjon og fonologiske drøftingar. Her blir desse spørsmåla berre behandla summarisk.
vokalen kunne bli behandla som endingsvokal, skulle gi -e over stordelen av området. Det vil seie at ev. JVbre-former langs Oslofjorden kunne vere inter- essante.
Ein ny hypotese om lydutviklinga har Ola Stemshaug (1996) lagt fram.4
Han meiner Norvegr kan bli til Norig likeins som eit hvem veg er blitt til hvernig (= 'korleis) 'og eit pann veg er blitt til pannig (= 'såleis'). Men denne overgangen frå veg til -ig, som kanskje skjedde før norrøn tid, repre- senterer ikkje ein vanleg lydovergang som kan skje i stammen av eit ord.
Hvernig og pannig er ubøyelege adverb, og veg har tidleg mist det leksi- kalske innhaldet sitt. Dermed er leddet blitt omtolka til eit suffiks. I dei trykklette suffiksa er det restriksjonar på kva vokal ein kan ha; i norrønt er suffiksvokalane a, i og u, og desse tre kan stundom brukast om kvarandre i same suffikset, jf. -all, -ill og -ull. Endringa frå pann veg til pannig er der- med ikkje ein overgang frå e til / framom g; vi kunne heller seie at det er ein overgang frå e til suffiksvokal.
Også i dette aktuelle suffikset er det variasjon i vokalismen, og det er særleg -ig og -ug som er (geografiske) variantar i same orda. Formene hvernig og pannig er først og fremst islandske former. I gammalnorsk er berre forma pannog, dvs. pannug i normert norrønt, registrert, og ordet hverniglhvernug ser ikkje ut til å vere belagt (Holtsmark 1955). (Derimot finn vi ei mengd med belegg på tilsvaret hver su, som igjen viser den typiske suffiksvokalismen.)
At det er suffikset -ug som har dominert i norsk, ser vi og i dialekt- geografien. I ord med det gamle suffikset er det former som går tilbake på eit -ug, som dominerer. Det vil seie at av ordet vitug er det former med -ug, -og, -å, -åg, -øg, -au, -aug som dekkjer det meste av landet - slik det går fram av materialet til Norsk dialektatlas ved Norsk målførearkiv. (Nord- Noreg er ikkje komme med.) Største /g-området går frå og med Hordaland til og med Sunnmøre, dessutan finst eit mindre i Fosen og Inntrøndelag. (I denne samanhengen må vi sjå bort frå adjektiv som heilt eller delvis er lånte frå lågtysk. Dei har utgang på -ig eller -dig, jf. ferdig.)
Skulle Norvegr ha følgt same utviklingslinja som pann veg, skulle ein altså ha venta fonner som Norug, Noraug osv. i nesten heile JVbrz-området vårt. Former med utvikling til suffiksvokal finst det altså ikkje belegg på verken i dialektane eller i skriftleg materiale.
Det er mest sannsynleg at heile området med same form har følgt same utviklingslinja. Det ville vere underleg om etymologien skulle skifte att og fram fleire gonger når ein går gjennom dialektlandskapet. Derfor skaper
Artikkelen åt Stemshaug er trykt etter Aasen-konferansen i Trondheim, men Stemshaug presenterte hypotesen i diskusjonen etter dette innlegget på konferansen.
Derfor tek eg med kommentaren min i denne trykte versjonen.
96
trong -/ i andrestavinga av Nori store problem om ein prøver å stille opp ei fonologisk utvikling frå eit Nor(v)egr.
b. No(r)riki
Ein alternativ etymologi er at dialektformene går tilbake på eit seinmellom- aldersk No(r)riki. Enklaste argumentasjonen kan ein føre med å vise til parallellen med utviklinga av namneforma Svéariki. Når det siste kan bli til Sveri, må det første like lett bli til Nori. Dermed kunne vi seie: Quod erat demonstrandum.
Vi bør likevel prøve å stille opp ei fonologisk utvikling for denne pro- sessen: JVbr#i må først ha mista sluttvokalen, slik at det blei til Mo/Æ.
Formene JVbr/& og Sver& vi finn øvst i Setesdalen. (Det blir og skrive med g til slutt i Setesdalen, men i denne posisjonen er skiljet mellom & og g nøyt- ralisert på Indre Agder.) Aasen (1873) opplyser at Sver/t (med &) er vanleg- aste uttalen i landet.
Korleis kan så k-en falle bort? Første stadiet må vere ei svekking frå k til g. Ei slik svekking i trykklett postvokalisk posisjon er kjend frå ein tidleg periode i norrønt, da suffikset -lik blei til -Ug. Det skjedde over heile landet.
Men for resonnementet vårt har det sjølvsagt den ulempa at denne prosessen skjedde tidlegare i historia, og dermed er det strengt teke ikkje same lyd- overgangen. Likevel viser denne parallellen kor fonologisk sannsynleg ein slik prosess er; han er svært naturleg. Det er inga ad hoc-forklaring, men heller inga fullkommen lydlov. Vi kan rekne prosessen som ein fg/zdgM,?.
Når g-en var utvikla, kunne han lett falle i utlyd. Det gjer han over store delar av landet etter trykklett vokal, som i suffiksa -Ug og -ig/-ug.
Men det finst og tilfelle av at utlydande &-ar fell direkte ut, f.eks. i heile presens, preteritum og imperativ av fo&e. Tenkjer ein seg ei slik utvikling, glepp ein gå vegen om ei svekking til g. Men ein har da gått inn på noko som nærmar seg ei ad hoc-fbrklaring, for parallellane er fåe.
c. M)^r#
Det finst og ein litt annen etymologi, nemleg at vi under lågtysk påverknad har fått inn ei alternativ form av -n&g når leddet stod i samansetningar, nemleg den kortare forma -rik. Vi kjenner jo denne forma frå ord som riks- nW og wf<3Mr/A$. Om den har innarbeidd seg, har det framleis vore innhaldet rike som gjaldt, som i dei to siste ordeksempla. Ingen er i tvil om den semantiske fellesskapen. På denne måten ville vi ha fatt dei kortare formene Sverik og Norik som utgangspunkt; det vil seie dei som framleis finst på Agder og i Vest-Telemark. Da ville vi ha sloppe å ta med eit endingsbortfall i det fonologiske resonnementet.
Det som får meg på denne tanken, er gamle former av Fran&r/tg eller FraM&ente. Her har mange dialektar hatt kortforma FroM&r/t. Og interessant
nok finst i dette namnet og former med bortfallen k fleire stader innafor Mw-området, altså forma Frankri. Jf. kart 4. Her har vi dermed eit tredje tilfelle med -rc-utgang i landsnamn, og innafor same området.
Kart 4: Belegg på former av namnet Frankrike (+ Frankrik, • Frankri, A Frankrig)
Somstad innimellom har uttalen vore med g til slutt: Frankrig. Den forma kan tolkast på to måtar:
1) som indisium på at folk har lagt seg etter ein leseuttale av den danske skriftforma, eller
2) som illustrasjon på at k-en i denne forma lett blir svekt til g som i Sverig og Norig.
Den sterke parallelliteten mellom dei tre namna Sver i, Nor i og Frankri gjer at eg heilar mest til det siste. Og når Aasen - likeins som for Sverik - reknar
^-uttalen for å vere vanlegast i landet, altså Frankerik, kan det styrkje ei oppfatning om at g-en representerer ein svekkingstendens som dukkar opp her og der i landet. K og g kan og leve jamsides.
Det må vere sannsynleg at dei tre «rim-namna» har noko felles i opp- havet. Om kortforma Frankri er leseuttale av den danske landsnamnforma, må Nori også vere leseuttale av skriftforma Norrig - som vi veit fanst brukt i dansk-norsk skrift til midt på 1800-talet - og Sveri må vere leseuttale av eit skriftspråkleg Sverig. Dette ville føresetje at dei tre namneformene, som her
er rekna som arkaiske, er nokså unge. Det strir mot inntrykka vi har fått av materialet.
Forma Nori trur eg sjølv meir og meir må komme frå ei kortform med -rik. Det er særleg den velare konsonanten som er halden i Telemark og på Agder som kan tyde på det, for hadde det komme ein vokal i eller e etter k, altså i eit Noriki, skulle ein på eit tidspunkt ha hatt palatalisering. Det gjer utviklinga litt meir kronglete, for ein må gjenomrette ein velar frå ein palatal etter at ein sluttvokal har falle.
d. Oppsummering
Dei tre landsnamna som rimar, trur eg viser ein samanheng. Anten ein vel den eine eller andre av dei to siste etymologiane, dvs. -riki eller -rik, må ein da tenkje seg at det ein gong i seinmellomalderen har skjedd ei omlegging av namneformene på landet vårt. Innhaldet i namnet blei omlagt til 'riket i nord', og dermed fekk ein ei parallell utvikling av formene Svéariki og Noriki: Gjennom svekking og palatalisering får ein former som Sverije og Norije. Desse formene kan lett skifte mellom å vere trestavings- og to- stavingsord pga. kombinasjonen ij. (Det er vel mange i dag og som knapt kan seie for sikkert om dei har to eller tre stavingar i ordet ferie. Har vi rj eller ri midt i det ordet?) Slik kan ein lydleg forklare at Norje er utvikla på delar av Austlandet. Elles i Noreg har ein korta inn namnet Noriki bakfra, anten ved ei fonologisk svekking i fleire stadium, eller ved å bruke ei lågtysk kortform -rik alt på første stadiet.
Som konklusjon på den språklege drøftinga kan eg stille opp desse mog- lege formene og overgangane:
I. No(r)rik [> No(r)ig] > No(r)ri
II. [No(r)riki >] No(r)rigi > No(r)riji > No(r)ije > Norje
Det er vanskeleg å forklare Nori annleis enn i I. Forma Norje kan forklarast både som ei norsk lydendring som i II, og som direkte lån av den svenske forma på landsnamnet vårt. Geografien kan støtte opp om den siste for- klaringa. Dessutan manglar palatalisering framom visse vokalar i ein del av dette austlandske området, og dermed blir overgangen i n umogleg.
Når ein vurderer alternativa historisk-fonologisk, kan ein generelt dele inn dei fonologiske resonnementa i tre kategoriar:
1) dei som byggjer på diakrone reglar som i prinisippet gjeld alle ord med relevant struktur,
2) dei som viser til diakrone tendensar, dvs. overgangar som ikkje er sys- tematisk og konsekvent gjennomførte, men som ofte skjer, og som er fonologisk naturlege, og
3) dei som tyr til reine ad hoc-forklaringar, der ein ikkje finn parallellar, og der det ikkje finst gode fonologiske forklaringar.
Aførvegr-etymologien kjem i siste kategorien. Noriki- og JVor/fc-etymologien kan reknast til kategori 2 med tendensar. Ingen av dei foreslåtte etymologiane tilfredsstiller krava i første kategorien.
Dei gamle skriftlege dokumenta gir oss data som kan verke svært kaotiske, og eg har ikkje hatt tid til å analysere heile Diplomatarium Norvegicum. Det er tilfeldige oppslag eg har gjort; dessutan har eg brukt det andre har skrive.
Men det er eitt problem med skriftene åt Hægstad, Seip og Naadland at dei tolkar og kategoriserer etter ei motsetning mellom ei fullform Noreg og ei kontrahert form Norge. Formene No(r)riki og No(r)rfk har dei ikkje drege inn. Med ein ny hypotese skulle materialet ideelt sett ha vore gjennomgått ein gong til.
Men om vi startar der verda ser enklast ut, på 1500-talet, kan vi leggje merke til at i det beste hovudhandskriftet (Gl. kgl. sml. 991 fol.) til Bergens Fundas - det er frå staten av 1500-talet - står det konsekvent skrive Norrige (stundom med ein r). I eit kapittel heiter det også «Norrigis, Sverrigis och Skonne koning» (s. 40). Skribenten her - som Mikjel Sørlie (1957) reknar med er frå Bergen - kan ikkje ha vore i tvil om at landsnamnet var samansett med eit -rike, likeins som namnet på nabolandet var det. I ei anna avskrift finn vi forma Norrig jamsides med Norrige, men også Norge. Både Norrig og Norrige må ha vore assosierte til innhaldet rike. Kortforma Norrig må kunne tolkast som ein refleks av ein uttalevariant som Norik eller Nori.
Hos Absalon Pedersøn Beyer frå nokolunde same tida finn vi og at Nor- rige og Sverrige dominerer, men det finst dessutan ein del tilfelle med Nor- rig og Suerig. Hos Mathis Størssøn finn vi dei same formene. Og biletet hos bergenshumanistane skulle da gi støtte for eit semantisk innhald med -r/te i begge landsnamna, og for at vi alt da kan ha hatt ein uttale Sveri og Nori, eller Sverik og Norik.
Medvettet om eit innhald rike ligg kanskje bak også når det eit par hundre år seinare kjem tL å heite «til Norrig hans kurs monne stande» i Sinclair-visa. Når P.A.Munch tek opp etymologien åt landsnamnet innpå 1800-talet, er han faktisk oppteken av å argumentere imot innhaldet r/Arg, og det skulle tyde på at folk oppfatta den enda gangbare skrivemåten Norrig som nettopp uttrykk for eit slikt innhald. Gamle færøyske kvede har forma Nøriki, slik at innhaldet rike var også færøyingane kjende med.
Neste steg blir å sjå ler.ger tilbake. Men diplommaterialet er meir krong- lete. Det ser ut til at forna Noreg er temmeleg einerådande ut 1300-talet.
Enda i eit brev frå 1388 (DNIII: 477) finn vi ei klassisk bøying med Noregs
i genitiv, Norege fleire gonger i dativ (og notabene med vokalharmonisk -e) og akkusativ Noreg. Nominativsform er ikkje belagt i dette brevet, men at namnet er maskulint, kjem fram i adjektivet, for det står endatil ifuir ænda- langan noregh. 101 år etter er Noregr brukt for siste gong i diplommateri- Første belegget med Noriki har vi frå 1332. Men dette namnet er lite brukt før heilt mot slutten av 1300-talet. Ei oppteljing for 1300-talet viser:
93 % Noregr 7 % Noriki 0 % Norge
Så kjem formene Norigi og Norigis oftare og oftare inn i breva. Frå og med år 1400 og til 1570 er det 41,2% med former av Noriki, berre 30,6 % med Noregr og 28,2 % med Norge. (Tolkar vi forma Norrigis som ein refleks av -riki, er ideen åt Seip om ein svarabhaktivokal /' heilt overflødig.) Her kan det og takast med at namnet viser genus nøytrum i eit brev frå 1437, og det støttar og opp om denne tolkinga med -riki.
Ein kan vel seie at denne endringa i diplommaterialet frå Noregr til No(r)riki er markert. Ho skjer eigentleg så raskt at ho ikkje kan ha skjedd like fort i talemålet ved naturlege lydovergangar.
Den kortare forma Norig, som vi såg ein del av på 1500-talet, finn vi og på 1400-talet. Første belegget er frå 1379, og kortforma Sverik er belagd frå 1390. Kortform av rike-nsmn finst såleis frå før 1400.
4. Tvilsmåla om denne etymologien
Lars Vikør (1996) har komme med eit interessant innlegg i denne landsnamndiskusjonen. Han støttar avvisinga av Noregr-etymologien, men ønskjer å modifisere måten ein skal tolke iVbnfo-etymologien på. Eit viktig poeng hos han er at ein ikkje kan studere utviklinga berre fonologisk, og dermed rekne med ei «organisk voksterline frå gammalnorsk til nynorsk» (s.
114), altså frå eit Norike til eit Nori eller Norje.
Heilt reservasjonslaust har ikkje eg heller uttrykt meg om dette (dvs. i Sandøy 1995a og 1995b). Men det er klart at Vikør her tek tak i det svak- aste punktet i det fonologiske resonnementet, for dec er dårleg grunnlag for skrivemåtar med k i det gamle skriftlege materialet, kanskje berre eit usik- kert eksempel frå 1332, og dét er visst tvilsamt og. Breva frå f.eks. 1400- talet praktiserer harde konsonantar, f.eks. i appellativet rike, men ikkje i namnet. Fonologen kan ikkje ta sterkare i enn å vise til at svekking av k til g i trykksvak staving er ein tendens og ikkje heilt ad hoc, for det fins paral- lellar. Setesdalsforma kan faktisk tolkast som både k og g, og fortel om dette. Om namnet Sverige seier Aasen (1873): «lyder mest alm. 'Sverik'»,
altså med k. Kan vi lite på Aasen, er mangelen på k-ai i diplommaterialet mindre plagsamt.
Den alternative tolkinga Vikør lanserer, er at namneforma Noreg er blitt påverka av forma på namnet på nabolandet. Dette er eigentleg ein ide som både Hægstad (1902) og Ingeborg Hoff (1955) har vore inne på. Det dei tenkjer seg, er at landsnamnet vårt i dativ var så likt grannelandsnamnet:
Noregi og Svériki. No reknar Vikør med at påverknaden kjem direkte frå svensk og dansk talemål, og at ein må operere med ein svekt k til g i den svenske uttalen. Dermed kan vi formulere det slik at den norske dativforma Noreje blei påverka av den svenske forma Sverije, og dermed fekk vi Noriji (her må det reknast med ei /-ending pga. vokalharmonien). Ein hake i dette resonnementet er at det er søkt å tenkje seg at vi skulle få ein slik påverknad i berre éi kasusform. Da ville vi få ei bøying slik:
N: Noreg+r G: Noreg+s D: Norij+i A: Noreg+
På 1300-talet, når den nye forma viser seg, har vi framleis utbreidd kasus- bøying slik at skiljet (+) mellom stamme og ending må ha vore opplevd som tydeleg. Da bnr dette resonnementet morfologisk tvilsamt, for det blir ei endring i stammen i eine kasusforma. Fonologisk er det heller ikkje noka uskyldig endring frå fullvokal e til fuUvokal /'. Så lenge det står ein konso- nant g etter, kan nemleg vokalen ikkje så lett reknast som endingskonsonant.
Vikør reknar med at den fonologiske etterlikninga i dativ har ført til ei folkeetymologisering, og altså til ei omtolking til rike i alle kasus. Dermed fekk vi Noriji i alle kasus. Her er vel Vikør kommen svært nær min påstand om at landsnamnet vårt i seinmellomalderen har fått eit nytt innhald, altså med -rik(e). Det har eg foreslått to forklaringar på:
1) det kan vere tale om semantisk påverknad frå namnet på nabo- landet, og
2) det kan vere tale om eit politisk innhald.
Det kan sjølvsagt også vere begge delar. Det viktige her er at det er ein semantisk påverknad, ikkje ein fonologisk. Å forklare endringa som folke- etymologi (etter ein fonologisk påverknad i dativ) verkar mest som ein siste Det er ikkje urimeleg å rekne med eit sterkt medvet om at det var tale om rike i seinmellomalderen. Vi finn også at Frakkland blir til Frankarike, Dan- mark er dels kalla Dannerike. Ordet rike er i denne tida med alle unionane
eit viktig ord. Det var etablert eit riksråd, og det begynte å spele ei viktig rolle på 1300-talet. I unionsdokument går orda rike igjen og igjen (f.eks.
1436, 1439, 1439, 1442). Det blir skrive om alle dei tre rikas råd, begge rikas råd og Noregs rike. Endatil Norigis rike er det belegg på, altså «smør på flesk», men det var politisk viktig i ei oppstilling saman med Danmarks rike osv. I tillegg til konfliktane mellom rika var tida prega av det som blir kalla riksrådskonstitusjonalismen (jf. Nagel 1980: 203), nemleg at riksrådet utvikla maktpretensjonane sine i forholdet til kongen. Kongen hadde inga sjølvsagd makt lenger, han var vald av riksrådet, som no representerte suvereniteten åt landet. Den europeiske konsilrørsla gav ideologisk grunnlag for dette ved at ho framheva at makta skulle liggje hos eit organ som representerte folket. Derfor ser vi no at rike blir eit omgrep uavhengig av kongen. I staden for kongens rike heiter det no f.eks. kongen og riket.
Dermed hadde rike fått nytt innhald.
Det kan og vere interessant å sjå formuleringa i helsingsformularet i dei gamle diploma. Utover 1300-talet (dvs. i 1353, 1354, 1354, 1361, 1367, 1388) heiter det: «Noregs, svia ok Skåna konunger». Her er innbyggjar- namnet svia brukt, ikkje landsnamnet Sverige. I 1390 møter vi namnet på grannelandet i eit slikt formular: «Nor(i)ges ok swerik drotingh», og i 1415 heiter det «Noregis, Danmarks suerik/s venda ok gota konunger», og Sve- rike går att fleire gonger i dette brevet med landsnamnet. Same formulering går att fast seinare (i 1421, 1424, 1439, 1449, 1489, 1499 1505, 1523).
Dette kan tolkast slik at nettopp namneforma hadde fått eit politisk innhald.
På grunn av unionane blei det viktig å markere det som fanst av rikspoli- tisk sjølvstende. Det kan altså tenkjast at den norske riksrådsadelen hadde eit politisk motiv bak namneendringa. Men det er ikkje det same som at det var tale om noka nasjonal innstilling eller holdning av den typen vi treffer etter den nasjonalromantiske nasjonsdanninga.
Det kan og takast med at det faktisk er på 1400-talet vi møter adjektivet norsk første gongen (1415: nornskr), nylaga etter mønster av dansk, fransk, svensk osv. (Dette siste poenget har eg frå Trygve Skomedal.) Det viser altså at ein på denne tida laga parallellitet ikkje berre i landsnamnet, men og i adjektivet.
Konklusjonen må bli at det i seinmellomalderen er tale om ei semantisk og leksikalsk endring av landsnamnet, ikkje nokon fonologisk påverknad frå namnet Sverige.
5. Språksosiologisk mogleg?
Vikør (1996) framhevar at ein må ta omsyn til sosiolingvistiske og kontakt- lingvistiske forhold når ein skal tolke namneutviklinga. Det må vi sjølvsagt vere einige i. Men eg vil ikkje godta resonnementet hans, som går ut på at nordmennene i denne tida ikkje hadde bruk for landsnamnet noko særleg, at
lamdsnanmet har «hørt til eit forholdsvis smalt og formelt språkbruks- register» (s. 114), og at det derfor ikkje er nødvendig at eit slikt namn følgjer den lydrette utviklingaidialekten.
Forfedrane våre var sikkert svært opptekne av grannelanda, og nyheiter kom rett som det var med handelsreisande og med sønene i bygda som anten hadde vore ute til sjøs eller i hæren, kanskje til og med i krig. Rikskonflikt- ane vedkom dei på fleire måtar. Dei snakka sikkert om nyheitene, og dei drøfta dei i mannsaldrar etterpå, ja, song om dei også slik som i Sinclair- visa. Derfor var ikkje landsnamna her oppe i Nord-Europa lågfrekvente namn. Det fanst nok ord i språket med mye lågare bruksfrekvens som følgde iydlovene. Kor ofte snakka dei f.eks. om frode, reke, tenal, kjake, navar, hespel, visen osv? Sjølv slike lågfrekvente ord følgjer lydendringane, som f.eks. jamninga.
At ein tilpassa seg utlendingar ein hadde kontakt med, må vi rekne med.
Men det gjaldt meir enn i landsnamnet. Kanskje det var minst behov der - for alt vi veit. Det blir vanskeleg å vise at landsnamnet skal ha noka særbe- handling. Derimot kan eit slikt namn utnyttast ideologisk meir enn andre ord.
Derfor trur eg som Vikør at nasjonsbygginga i Noreg kan effektivt ha rydda rommet for den moderne namneforma Norge. - I seinmellomalderen kan vi ha hatt ein parallell i innføringa av namnet Norik.
Litteratur
Hoff, Ingeborg 1955. Noreg eller Norge? I: Syn og Segn s. 454-460.
Holtsmark, Anne 1955. Ordforrådet i de eldste norske handskrifter til ca. 1250. Oslo:
Gammelnorsk ordboksverk.
Hæstad, Marius 1902. Nokre ord um namnet paa landet vaart. I: Norvegia II: 1-7.
Indrebø, Gustav 1927. Norsk namneverk. Oslo. (S. 183-190.)
Nagel, Aime-Hilde 1980: Oversikter, årstall, tabeller. I: Mykland, Knut (red.): Norges historie bd. 15. Oslo: Cappelen.
Naadland, Jacob 1954. Noreg er namnet. Ei ny utgreiding um namnet på landet vårt.
Oslo: Noregs Mållag.
Sandøy, Helge 1995a. Norrike var namnet! I: Bergens Tidende 25.7.1995.
Sandøy, Helge 1995b. Kva er opphavet åt landsnamnet? I: Bergens Tidende 14.9.1995.
Seip, Didrik Amp 1923. Norge. Om navnet på vårt land fra de eldste tider av. Kristia- Stemshaag, Ola 1996. «Noreg, Norig, Norge? Ja takk!» I: Bergens Tidende 16.10.96.
Sørlie, Mikjel 1957. Bergens fundas. Bergen: Bergens historiske forening.
Vikør, Lars S. 1996: Landsnamnet vårt - ein gong til. I: Schmidt, Tom (red): Norsk stadnamnarkiv 75 år. 1921-1996. Oslo. (S. 113-116.)
Aasen, Ivar 1873. Norsk Ordbog. Kristiania:
