Familien i det gamle Egypt

Arr Idéhistorisk tidsskrift nr. 2 2014

3 FAMILIEN

Den finske egyptologen Jaana Toivara-Viitala hevdar dei gamle egyptarane sette familien høgt, og at slektskapsband var av dei viktigaste strukturane i samfunnet.¹ Vidare hevdar den amerikanske klassisisten Lionel Casson at rolla og statu- sen til egyptiske kvinner er ein historisk anomali: På den eine sida var det egyptiske samfunnet typisk mannsdominert, og på den andre sida hadde egyptiske kvinner langt fleire ret- tar og privilegium enn kvinner i andre land, det gjeld også samanlikna med meir moderne samfunn.² Desse påstandane legg rammene for denne artikkelen. Målet er nettopp å vise kva som gjorde familien så viktig i det gamalegyptiske samfunnet, og kvifor kvinner si rolle kan oppfattast som eit historisk avvik. Ein må ikkje gløyme at det gamle Egypt er av dei eldste sivilisasjonane og av dei som strekkjer seg absolutt lengst i historisk samanheng. Den egyptiske kulturen har sitt

utspring kring 5300 f.v.t³, og ein reknar den arabiske erob- ringa i 639–642 e.v.t. som den endelege avslutninga.⁴ Vidare er politisk samling av øvre og nedre Egypt det som markerer såkalla dynastisk tid, som er oppdelt i periodar og dynasti i tidsrommet ca. 2900–323 f.v.t. I løpet av dette tidsrommet har det gamle Egypt tre gullaldrar, kjende som Det gamle riket (dynasti 4–6, ca. 2543–2120 f.v.t.), Det mellomste riket (dynasti 11–12, ca. 1980–1760 f.v.t.) og Det nye riket (dynasti 18–20, ca. 1539–1077 f.v.t.).⁵

Dei tre gullaldrane, og særleg Det nye riket, dominerer også kjeldetilfanget. Dei største kjeldegruppene kring familie og kjønn var lenge litterære tekstar og visuelle representasjo- nar i gravkammer, der kvinner og barn, i tråd med reglar for korleis ting kunne framstillast (kjende som dekorum⁶), er framstilte som sekundære og meir perifere: To- og tredimen-

Reinert Skumsnes

Familie og kjønn i

det gamle Egypt

ordna, men også som definert av menn. Dei siste 20–30 åra har derimot forskinga endra seg i takt med både nye arkeo- logiske funn og større vektlegging av restar av faktiske lands- byar, materiell kultur og diverse ikkje-litterære tekstar som til dømes brev og rettsdokument. I desse kjeldene er kjønn og familie framstilte meir varierte og kanskje også nærare opp til røynda.

I denne artikkelen er målet å balansere desse kjeldetypane mot kvarandre, og med utgangspunkt i variasjon i tid og stad vil eg ha eit særleg fokus på Det nye riket, og kanskje særleg tilhøva i arbeidarlandsbyen Deir el-Medina vest for moderne Luxor.⁷ Artikkelen vil ta for seg fire tema: kjønnsroller, ekte- skap, familieeining og, til slutt, arv og eigedom.

Kjønnsroller

I forskinga er det konsensus om at kvinner var ekskluderte frå den offisielle byråkratiske strukturen⁸, og at det berre var gutar som gjekk på skule for å lære å lese og skrive. Slik skulle gutane klatre i det byråkratiske hierarkiet⁹, og den mannlege eliten ta del i statsadministrasjonen, administrert av mann- lege skrivarar.¹⁰

Ved sida av byråkrati og administrasjon tyder visuell representasjon, i tillegg til funn av diverse modellar i grav- kammer, på at aktivitetar som dyrehald, jakt, fiske og diverse handverk også var typiske mannssysler. Trass overvekt av menn, ser båe kjønn ut til å ha tatt del i jordbruksaktivitetar.

På den andre sida var matlaging, spinning, veving, sying og barnepass typiske kvinnesysler. Slik ser ein at kvinner sine oppgåver fysisk sett var sterkare knytte til heimen enn opp- gåvene til menn.¹¹ Kontrastar i hudfarge og klesdrakt mellom mann og kvinne i visuelle representasjonar har støtta opp om denne teorien.¹²

Frå eit religionshistorisk perspektiv hevdar den svenske egyptologen Lana Troy at menn og kvinner såg på kvarandre som medlemer av ein familie. Deira relasjon var strukturert etter familieroller: Menn og kvinner hadde komplementære funksjonar.¹³ Men ho seier vidare at kvinner si rolle først og fremst var basert på den feminine prototypen (i eit mytisk perspektiv), der formålet var å generere nytt liv som medium for det sykliske tilværet gjennom å sikre fornying og livskraft i familien. Den (att)skapande krafta til kvinner er gitt sym- metrisk uttrykk gjennom generasjonane via mor, kone, søster og dotter.¹⁴

Det er derimot lite sannsynleg at kjønnsrollemønsteret var statisk, og den sentrale rolla til dei kongelege kvinnene under Det nye riket (særleg under dynasti 18, det vil seie frå 1539–1292 f.v.t.) har fått fleire til å spekulere over ei mogleg feministbølgje i det egyptiske samfunnet.¹⁵ I tråd med dette ser den feminine prototypen ut til å ha vorte vekta meir syn- kront og likeverdig med den maskuline.¹⁶

Forutan rolla til dei kongelege kvinnene kan dessutan im- perialismen under Det nye riket ha hatt effektar på det egyp- tiske samfunnet¹⁷, og kanskje særleg på familien og rollefor- delinga mellom mann og kvinne. Perioden vart innleia med borgarkrig, og under sterke krigarkongar, som Thutmosis III (1479–1425 f.v.t.) og Amenhotep III (1390–1353 f.v.t.), vart landegrensene utvida frå Eufrat og Tigris i nord til langt inn i Nubia i sør. Det har vorte hevda at så mange som ein tidel av alle menn kunne innrullerast i hæren under Ramses II.¹⁸

Styrken av menn vart også nytta til gruvedrift og prestisje fylte byggjeprosjekt.¹⁹ Tempelkomplekset i Karnak (moderne Luxor) er av dei fremste eksempla på store byggje- prosjekt og er framleis verdas største tempel på 1,2 kvadratki- lometer.²⁰ Dessutan bygde både Akhenaten (1352–1336 f.v.t.) og Ramses II (1279–1213 f.v.t.) kvar sine nye hovudstadar på svært kort tid.

I takt med nye og større tempel vart det fleire tempel- aktivitetar og festivalar.²¹ Denne endringa får ringverknadar, og gjer sitt til at mange kvinner får ei ny rolle i tempelkulten i form av dans og musikk.²² Den amerikanske egyptologen Gay Robins har dessutan påpeika at fleire av dei leiande kvinnene ofte hadde ektemenn med tilsvarande leiande preste posisjon.²³ Slik kan ein sjå for seg hierarki av menn og kvinner side om side, også utanfor heimen.

Kvinner vert generelt meir synlege i dei visuelle kjeldene under Det nye riket: Ikkje berre er dei meir til stades, men hudfargen til kvinner skil seg ikkje lenger frå hudfargen til menn, og kleda er meir funksjonelle enn tidlegare.²⁴ Dessutan har den australske egyptologen Sheila Whale vist korleis kvinner får ei meir aktiv og likestilt rolle i visuelle representasjonar (i gravkammer) under Det nye riket: Kvinna er framleis sekundær, og har aldri si eiga grav, men er som regel framstilt i lik dimensjon og deltar aktivt i representa- sjonane, både med og utan mann. Barna får også ei større rolle.²⁵

Denne endringa ser ein også i ikkje-litterære skriftlege kjelder, som ostraka og papyrus. Eit rettsdokument frå SABNI (AT25) i Qubbet-el-Hawa (Aswan)

– Dynasti 6 (Det gamle riket). Foto: Reinert Skumsnes

MENNA (TT69) i Sheikh Abd-el-Qurna (Luxor) – Dynasti 18 (Det nye riket). Foto: Reinert Skumsnes

sjonale representasjonar viser kvinner som kneler ved føtene til mennene sine eller med ein støttande arm drapert rundt mannen medan han skrid målbevisst fram (sjå over). Bileta frå gravkammer er ein kjeldetype som alltid har mannen som sentral aktør. På det øvste bildet frå Det gamle riket (ca.

2543–2120 f.v.t.) står mannen sin posisjon, dimensjon og ak- tivitet i kontrast til dei andre aktørane. Samanliknar ein med dei kvinnelege aktørane, vil ein også sjå forskjellar i hudfarge, klesdrakt og utsmykking. Biletet under, frå Det nye riket (ca.1539–1077 f.v.t.), viser framleis mannen som den sentrale aktøren gjennom plassering og aktivitet, men dimensjon, hudfarge og klesdrakt tyder likevel på meir balanse mellom kjønna. Slik ser ein variasjon i kjeldene basert på endring over tid og stad. Denne normative representasjonen har ført til at mange forskarar har tolka kvinner si rolle som under-

TELL EL-AMARNA – Dynasti 18 (Det nye riket).

Foto: Reinert Skumsnes

DEIR EL-MEDINA – Dynasti 18–20 (Det nye riket).

Foto: Reinert Skumsnes

Når ein skal tolke kjeldene er det viktig at ein tek høgde for kven og kva kjeldene representerer. Til dømes er bileta over eksempel på variablar knytt til stad og sosialt tilhøyre: Øvst ser ein eit elitehus i Tell el-Amarna. Huset er typisk stort, og er eit eksempel på korleis eit utvida familiehushald med plass til stor familie, tenestefolk og slavar kunne sjå ut. Ein ser også for seg at klientane til patronen (i dette hushaldet), budde i mindre hus kring denne villaen. Under ser ein eit arbeidarhus i Deir el-Medina. Huset er langt mindre enn det førre (legg merke til sengebrisk på bakre vegg i det sentrale rommet), og støttar opp om at familiane i Deir el-Medina på det jamne var mindre.

Arr Idéhistorisk tidsskrift nr. 2 2014 Arr Idéhistorisk tidsskrift nr. 2 2014

6 FAMILIEN FAMILIEN 7

arbeidar landsbyen Deir el-Medina tyder på at kvinner kunne fungere som dommarar i den lokale domstolen, og fleire brev tyder dessutan på at kvinner kunne ha administrative oppgåver.²⁶ I eitt av desse breva, frå Deir el-Medina, kor- responderer ei kvinne med ein mann: Ikkje berre sjekkar ho korleis det går med kornleveransar, det verkar også som ho kan ha hatt ansvar for offergåvene til guden Amon. Kvinna har dessutan eit vidt kontaktnett med god oversikt over kva som går føre seg kring henne.²⁷ Slik ser ein at borgarkrig og imperialisme kan ha hatt same effekt på rollemønsteret til menn og kvinner i det gamle Egypt som andre verdskrig har hatt i moderne tid.

Ekteskap

Ekteskap slik vi i moderne tid kjenner det, eksisterte ikkje i det gamle Egypt. Prosessen var enkel og utan nokon kjend seremoni: Ein flytta inn, budde saman og fekk barn.²⁸ Den mest vanlege terminologien refererer i all hovudsak til ein aktiv mann og ei passiv kvinne og samsvarar slik med den franske antropologen Claude Levi-Strauss sin teori om kvinna som gåve.²⁹ På den andre sida ser ein at meir kjønns- nøytral terminologi vart vanleg under Det nye riket, og frå Seindynastisk tid (664–332 f.v.t.) eksisterer det kjelder som tyder på at kvinna også kunne vere den initiativtakande par- ten (sjå tabell over hieroglyfar).³⁰

Litterære tekstar seier: «Pass deg for framande kvinner, ei som ingen kjenner […]»³¹; «Ikkje la sonen din stifte heim med ei framand kvinne, då vil han forsvinne […]»³²; «Du må ikkje stifte heim med ei kvinne med høgare status enn deg sjølv».³³ Dessutan tyder kjeldene på at ekteskap mellom ulike greinar av same familie var vanleg. Ekteskap mellom søsken var vanleg i gresk-romersk tid (332 f.v.t.–639 e.v.t.)³⁴, men med unntak av kongefamilie, er det lite som tyder på at dette var spesielt vanleg under andre tidsperiodar.³⁵

I eit egyptisk kjærleiksdikt frå Det nye riket skriv ei ung jente: «Stemma til min kjære gjer meg sjuk av lengsel. Han bur ved sida av mor sitt hus, men eg kan ikkje gå til han! [...]

Han kjenner ikkje min kjærleik, for då ville han tatt kontakt med mor. Kjære, eg er lova til deg ved gullet av kvinner! Kom til meg, så eg kan sjå ditt vakre åsyn. Far, mor vil glede seg!

Min familie vil ynskja deg velkomen, alle saman. Dei vil el- ske deg, min kjære!»³⁶ Slik ser ein at sjølv om endogami (det vil seie påbod om ekteskap innafor slekta) og mannen som

den aktive parten kan ha vore regelen, har kvinner og kjær- leik også spelt ei rolle.

Familieeining

Med utgangspunkt i familie- og slektskapsterminologi hev- dar Whale at føydalliknande strukturar, med sterkt fokus på den utvida familien og eit kollektivt hierarki, eksisterte under Det mellomste riket, men at dette endra seg til mindre uavhengige sosiale einingar under Det nye riket. Ho peikar på at terminologien under Det nye riket var enklare, med eit fokus på fem hovudtermar som høyrer kjernefamilien til:

far, mor, son/dotter, bror/søster og partnar.³⁷ Det er likevel viktig å påpeike at manglande terminologi under Det nye riket sannsynlegvis har ført til ei rekkje ulike kombinasjonar av dei fem nemnde grunntermane for å beskrive fjernare slekt, og slik gjer det vanskeleg å forstå relasjonar utover kjernefamilien.³⁸

Eksempel på utvida familie finn ein blant anna i dei vel- kjende Heqanakhtbreva frå Det mellomste riket (1980–1760 f.v.t.), der dei ulike familiemedlemene vert ramsa opp i krono logisk orden: Ipi med tenestekvinne, Hetepet med tenestekvinne, Nakht med familie, Merisu med familie, Sihathor, Sinebniut, Anubis, Snefru, Sitinut, Hetepet, Nefret og Sitwerut, altså minimum 17 personar (inkludert far sjølv).³⁹ I tråd med dette har den britiske egyptologen John Baines hevda at familiane på det jamne var store, at ein mann kunne ha barn med fleire kvinner, og at enker, utviklingshemma, gamle, slavar og tenestefolk budde i same hushald.⁴⁰

Ein gjennomgang av storleiken på familiane i arbeidar- landsbyen Deir el-Medina under Det nye riket støttar opp om Whale sin argumentasjon: Av 30 hushald hadde eitt par fire barn, fem par hadde tre barn, éin mann hadde tre barn, seks par hadde to barn, sju par hadde eitt barn, fire par var barnlause og seks hushald var ungkarshushald.⁴¹ Frå desse tala ser ein at familiane var små og i snitt hadde eitt til to barn kvar.

Uavhengig av familiestorleik var det barn som fullbyrda bandet mellom mann og kvinne.⁴² Kjeldene tyder på at barn var viktig, jenter så vel som gutar⁴³, og idealet var mange barn.⁴⁴ Dette kan eksemplifiserast gjennom dei mange fertilitets figurane som er funne i og kring heimane. Mengda av fertilitetsfigurar⁴⁵, eit stort tal barnegraver og diverse

Språket i Det gamle Egypt utvikla seg over tid, og er kjent som gamal-, mellom-, og seinegyptisk (kjent som gamalegyptisk under eit), samt demotisk og koptisk i kronologisk rekkjefølgje. Dei tre førstnemnde er skriven med biletskrift, også kjent som hieroglyfar.

Hieroglyfane har ulik tyding: Dei fleste er uniliterale (som vårt), biliterale og triliterale fonogram (lydskrift), nokon er ideogram (il- lustrerande skrift), og andre er determinativ, som markerar enden av ordet, samt gir hint om tyding. I tilfella son/dotter og bror/søter (i tabellen over) kan ein blant anna sjå determinativ, og .t ending, som kjønnsmarkør. Den transkriberte versjonen representerer lyd- forma, dvs. uttalen av orda. Gamalegyptisk var eit leveande språk fram til den arabiske invasjonen i 639–642 fvt., då arabisk overtok som skrift- og talespråk. Språket var lenge eit mysterium, og teoriar vaks om hemmeleg kunnskap. Ein av Napoleon sine vitskapsmenn, Jean-François Champollion, fann løysinga i 1822 via den trespråklege teksten (gamalegyptisk, demotisk og gresk) på Rosettasteinen. I et- terkant ser ein at gamalegyptisk slektar på den afroasiatiske språkfamilien, og arabisk har mange fellestrekk.

magiske formular og brev til dei døde bekreftar dette, i til- legg til at komplikasjonar kring fødsel og tidleg barndom var vanleg.⁴⁶ Komplikasjonar kring fødsel førte også til at mange kvinner døydde i barsel.⁴⁷

For dei som ikkje fekk eigne born, var adopsjon eit alter nativ. I eit brev frå Det nye riket skriv ein mann til ein annan:

Du er ikkje ein mann når du [i motsetnad til andre] ikkje kan gjere kona di gravid. […] Dei som ikkje kan få eigne born adopterer foreldrelause born. Det blir venta det same av barnet uavhengig av om barnet er adoptert eller ditt eige.⁴⁸

I den såkalla adopsjonspapyrusen, også frå Det nye riket, møter ein eit barnlaust par: Ved sin død testamenterer man- nen alle eigedomane sine til kvinna gjennom adopsjon.

Seinare organiserer kvinna ekteskap mellom den eldste av tre tenestebarn og sin eigen bror, og han og dei tre barna vert adopterte av kvinna som hennar rettmessige arvingar.⁴⁹ Begge eksempla viser at biologiske barn ikkje nødvendigvis var det viktige.

Barn var viktige som arbeidskraft, men fungerte også som eit sikringsnett gjennom gjensidig omsorg og forplik- tingar.⁵⁰ Dette kan illustrerast gjennom eit brev frå Deir el-Medina, der ei søster skriv til ei anna: «Alle ser til at familien deira dagleg har brød, øl og fisk».⁵¹ I eit anna brev, frå same landsby, skriv ein son til mor si: «Eg treng eit nytt lendeklede. Ikkje tving meg til å gå utan […]».⁵² Omsorg og forpliktingar kunne også vere meir eksplisitte i høve sjuk- dom, alderdom og død.⁵³ I eit brev til dei døde skriv Tetia:

«Dersom han [bror]døyr, kjem mor til å gravleggje han fordi hennar ektemann Neni [far] sa ho skulle gjere det, og i si tid skal ho utføre ein arving sine oppgåver for han».⁵⁴ Slik ser ein at arvingar (den yngre generasjonen) var ansvarlege for gravferd og vedlikehald av minnet om den døde gjen- nom kult og årvisse feiringar, som var ein vesentleg del av det sykliske tilværet (som egyptarane var så opptatte av). Ved å ta denne oppgåva på alvor sikra ein den døde eit godt liv etter døden, samtidig som dei døde (og gudane) såg til at det gjekk deg godt i livet.⁵⁵

Testamentet til kvinna Naunakhte viser kva som var riset bak spegelen dersom den yngre generasjonen ikkje gjorde som venta: «Eg er ei fri kvinne av landet til Farao. Eg har

tatt meg av desse åtte barna, gitt dei mat og klede, og dei har hatt det dei trengte. Men sjå, no er eg vorten gamal, og dei ser ikkje til meg. Den av dei som har hjelpt meg, vil eg gje av min eigedom, men dei andre får ingenting».⁵⁶

Arv og eigedom

Det meste av informasjon om arv og eigedom finn ein i testa- ment (imt-pr). Direkte omsett tyder omgrepet det som er i huset, og frå dette kan ein argumentere med at eigedomane ikkje høyrde til eit individ åleine, men snarare heile familien.

Vidare hevdar den amerikanske egyptologen Terry Wilfong at det var vanleg med fleire partnarar i løpet av livet⁵⁷, og nettopp difor var det ekstra viktig å halde reie på kva eige- dom som høyrde til kven.⁵⁸

Ei tvistesak frå Det nye riket, sitert i gravkammeret til Mes i Sakkara (like sør for Kairo), illustrerer problemstil- lingar knytte til arv av eigedom. Tvisten dreier seg om retten til eigedom som har vore i familien sitt eige i nærare 200 år.

I første rettshøyringa hevdar kvinna Urnero sin rett over mannen Khay (kan hende frå ei anna grein av familien). Ho vinn fram og vert utnemnd som forvaltar av eigedomen på vegner av seg sjølv og dei fem søskena sine (gutar og jenter). I andre rettshøyring ynskjer søstera til Urnero sin del av arven.

Ho vinn fram, og eigedomen vert delt likt mellom alle seks søsken. I tredje rettshøyring ankar Urnero, og ho vert nok ein gong styrar på vegner av søskenflokken. Urnero over- fører i si tid rolla som styrar til sonen Huy. Når enka etter Huy vert styrar, kjem mannen Khay igjen på banen, og etter fjerde rettshøyring overtar Khay styrarrolla. Den femte og siste rettshøyringa finn stad når sonen til enka ankar saka, og sidan det er i hans gravkammer tvistesaka er referert, kan ein relativt trygt slå fast at eigedomen igjen kom tilbake til familie linja etter kvinna Urnero.⁵⁹ Slik ser ein at barn var foreldra sine rettmessige arvingar, og at fordeling av eigedom vart gjort likt, uavhengig av kjønn, men at ein likevel gjekk langt for å hindre oppdeling av eigedom. Dette kan på mange måtar forklare ekteskap med nær familie.

I testamentet til mannen Nebimentet fordeler han eige- domane til familien på seks barn, fire kvinner og to menn.⁶⁰ Interessant i dette testamentet er at fire arvar far, medan to arvar mor. Forklaringane på denne fordelinga kan vere fleire:

Dei to som arva mor, kan ha falle i unåde hos far, og er såleis ekskluderte frå hans testament. Dei kan også ha vore barn av

eit tidlegare ekteskap og såleis berre ha rett på mor sin eige- dom. Dessutan vert det sagt i andre testament frå same tids- periode at kvinna sin eigedom er 1/3 av alt paret tileigna seg, i tillegg til medgift og eventuell annan eigedom ho har hatt med seg inn i forholdet.⁶¹ Mann og kvinne var slik sett ikkje likestilte, men det er likevel tydeleg at eigedomsforholdet var regulert, og at kvinner hadde teoretisk autonomi i juridiske og økonomiske situasjonar. Slik er det, i tråd med synet til den amerikanske antropologen Annette B. Weiner, liten tvil om at kvinner med ressursar og eigedom potensielt hadde ei stemme, ein rett til å verte høyrt og makt.⁶²

Konklusjon

Politiske og sosiale endringar under Det nye riket kan ha endra fokuset frå den utvida familien til kjernefamilien og samstundes endra kjønnsrollemønsteret. Rolle og status var avhengige av individuelle forskjellar som alder, ansvar, eige- dom, nettverk og ambisjonar, og ikkje kjønn åleine.⁶³ Slik var det i dei aller fleste tilfella nettopp familien, gjennom gjen- sidige forventingar om omsorg og forpliktingar frå genera- sjon til generasjon, som la rammene for rolla og statusen til individet i samfunnet. Ved å leggje vekt på ulike kjeldetypar får vi eit meir balansert bilete av familien i det gamle Egypt.

Senter for tverrfaglig kjønnsforskning, Universitetet i Oslo reinert.skumsnes@stk.uio.no

Arr Idéhistorisk tidsskrift nr. 2 2014 Arr Idéhistorisk tidsskrift nr. 2 2014

10 FAMILIEN FAMILIEN 11

Notar

1 Toivari-Viitala, 2001, 201.

2 Casson, 2001, 30.

3 Hornung, Krauss og Warburton, 2006, 490–495.

4 Capponi, 2011, 77-80.

5 Hornung, Krauss og Warburton, 2006, 490–495.

6 Baines, 1991, 138; Robins, 1994, 34; 2007, 74.

7 For problemstillingar knytte til arbeidarlandsbyen sin representativitet, sjå Ventura, 1986, 175–179; McDowell, 1994.

8 Baines og Eyre, 1983, 81–85.

9 Robins, 1993, 111.

10 Baines og Eyre, 1983, 81–85; Bryan 1985.

11 Robins, 1993, 99–110; Lorenz, 2009.

12 Johnson, 2009, 83.

13 Troy, 1986, 148.

14 Troy, 1986, 50.

15 Whale, 1989, 241; Sweeney, 2008, 4, 16 Troy, 1986, 143.

17 Whale, 1989, 275; Onstine, 2005, 29.

18 David, 1998, 171, 272.

19 Eyre, 1987, 180.

20 Baines og Málek, 1984, 90.

21 Naguib, 1991, 1990.

22 Onstine, 2005, 26–29.

23 Robins, 1993, 148.

24 Baines og Málek, 1984, 204.

25 Whale 1989, 241; Det er berre menn som har eigne gravkammer under Det nye riket, og kvinner er representerte som partnar, mor, dotter eller i andre relasjonar til eigaren av gravkammeret.

26 Gardiner, 1941, 150; McDowell, 2001, nr. 123.

27 Late Ramesside Letter 37 i Wente og Meltzer 1990, nr.290;

Forklaringa kan sjølvsagt vere at kvinna utfører oppgåvene på vegner av ein indisponert ektemann, eller at ho arbeider utanfor den offisielle byråkratstrukturen (Robins 1993, 124).

28 McDowell, 2001, 32.

29 Levi-Strauss, 1969, 115–116, 119, 148, 153.

30 Pestman, 1961, 11–13.

31 Visdomsteksten til Ani i Lichtheim, 2006b, 137.

32 Visdomsteksten til Ankhsheshonq i Lichtheim, 2006a, 171.

33 Papyrus Turin 57089/Negative Maxims i Toivari-Viitala, 2001, 53.

34 Montserrat, 1996, 89–91.

35 Toivari-Viitala, 2001, 57–58; Whale, 1989.

36 Papyrus Chester Beatty Ia.2 i Lichtheim, 2006b, 182–183.

37 Whale, 1989, 239–240, 271–275.

38 Robins, 1979; Willems, 1983; Franke, 1983.

39 Papyrus Heqanakht 1–2 i Allen, 2002, 16–17.

40 Baines, 1991, 134.

41 Valbelle, 1985, 243; Toivari-Viitala, 2001, 190.

42 Millard, 1976, 385; Wilfong 2001, 341; Eyre, 2007, 223.

43 Pinch, 1993, 223.

44 Visdomsteksten til Ani i Lichtheim 2006b, 136.

45 Robins 1993, 110; Toivari-Viitala, 2001, 183–187.

46 Janssen og Janssen, 2007, 13–22; Toivari-Viitala, 2001, 183–187.

47 Robins, 1993, 85.

48 Ostrakon Berlin 10627 i Wente og Meltzer, 1990, nr. 206.

49 Papyrus Ashmoleon Museum 1945. 96 i Gardiner, 1941.

50 Robins 1993, 131–134.

51 Wente og Meltzer, 1990, Nr.200.

52 Wente og Meltzer, 1990, Nr.197.

53 Toivari-Viitala, 2001, 201.

54 Oxford Bowl i Wente og Meltzer, 1990, nr.351.

55 Janssen og Janssen 2007, 184–193.

56 Papyrus Ashmoleon Museum 1945. 97 i Cerny, 1945.

57 Wilfong, 2001, 342.

58 Eit anna alternativ er at testament var regelen dersom ein braut med norma.

59 Gaballa, 1977.

60 Ostrakon Louvre E. 2425 i Toivari-Viitala, 2001, 99–100, 110–111.

61 Papyrus Turin 2021; Papyrus Ashmoleon Museum 1945. 97.

62 Weiner, 1992, 152.

63 Skumsnes, 2009, 104, 120; Skumsnes, 2010.

Litteratur

Allen, James P. The Heqanakht papyri. New York: Metropolitan Museum of Art, 2002.

Baines, John. «Society, Morality and Religious Practice». I Religion in ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice, redigert av B. E.

Shafer. Ithaca: London: Cornell University Press, 1991: 123–199.

Baines, John og C.J. Eyre, «Four notes on literacy», i Göttinger Miszellen 6, 1983: 65–96.

Baines, John og Jaromír Málek. Atlas of Ancient Egypt. Oxford:

Equinox, 1984.

Bryan, Betsy M. Evidence for Female Literacy. Bulletin of the Egyptological Seminar 6, 1985: 17–32.

Capponi, Livia. Roman Egypt. London; New York: Bristol Classical Press, 2011.

Casson, Lionel. Everyday Life in Ancient Egypt. 2 utg. Baltimore: The John Hopkins University Press, 2001.

Cerny, Jaroslav. «The Will of Naunakhte and the Related Documents».

The Journal of Egyptian Archaeology Vol. 31, 1945: 29–53.

David, Rosalie. Handbook to Life in Ancient Egypt. 2 ed. Manchester:

Oxford University Press, 1998.

Eyre, Christopher J. «Work and the Organisation of Work in the New Kingdom». I Labour in the Ancient Near East, redigert av M. A.

Powell, New Haven: American Oriental Society, 1987.

———,«The evil stepmother and the rights of a second wife». The Journal of Egyptian Archaeology 93, 2007: 223–243.

Franke, Detlef. Altagyptische Verwandtschaftsbezeichnungen im Mittleren Reich. Hamburg: Verlag Borg, 1983.

Gaballa, G. A. The Memphite tomb-chapel of Mose. Warminster: Aris &

Phillips, 1977.

Gardiner, Alan H., «Adoption Extraordinary». The Journal of Egyptian Archaeology Vol. 26, 1941: 23–29.

Hornung, Erik, Rolf Krauss og David A. Warburton, (red). Ancient Egyptian Chronology. Leiden : Boston: Brill, 2006.

Janssen, Rosalind M. og Jac. J. Janssen. Growing up and Getting old in Ancient Egypt. London: Golden House Publications, 2007.

Johnson, Janet H. «The Social, Economic and Legal Status of Women in Ancient Egypt». I The Life of Meresamun; A Templesinger in Ancient Egypt, redigert av E. Teeter, Chicago: The Oriental Institute Museum Publications, 2009.

Levi-Strauss, Claude. The Elementary Structures of Kinship. Redigert av R. Needham. London: Eyre & Spottiswoode, 1969.

Lichtheim, Miriam. The Late Period. 3 vols. Vol. 3, Ancient Egyptian Literature. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, 2006a.

———. The New Kingdom. 2 ed. 3 vols. Vol. 2, Ancient Egyptian Literature. Los Angeles: University of California Press, 2006b.

Lorenz, Megaera. «Women and Their Employment». I The Life of Meresamun: A Temple Singer in Ancient Egypt, redigert av E. Teeter og J. H. Johnson, 98–104. Chicago: The Oriental Institute Museum Publicaitons, 2009.

McDowell, Andrea G. «Contact with the Outside World». I Pharaoh’s workers: the villagers of Deir el Medina, redigert av L. H. Lesko, 41–59. Ithaca: Cornell University Press, 1994.

———. Village life in Ancient Egypt. 2 utg. New York: Oxford University Press Inc, 2001.

Millard, Anne. «The Position of Women in the Family and in Society in Ancient Egypt, with special referance to the Middle Kingdom».

London: Department of Egyptology, University College, 1976.

Montserrat, Dominic. Sex and society in Graeco-Roman Egypt. London:

Kegan Paul International, 1996.

Naguib, Saphinaz-Amal. «The Festivals of Opet and Abul Haggag:

Survival of an Ancient tradition? » Temenos 26, 1990: 67–84.

———. «The Beautiful Feast of the Valley». Understanding and History in Arts and Sciences 1, 1991: 21–32.

Onstine, Suzanne Lynn, The Role of the Chantress in Ancient Egypt.

Oxford: Archaeopress, 2005.

Pestman, P. W. Marriage and matrimonial property in ancient Egypt:

a contribution to establishing the legal position of the woman, Brill, Leiden, 1961.

Pinch, Geraldine. Votive offerings to Hathor. Oxford: Griffith Institute, 1993.

Robins, Gay. The Relationship Specified by Egyptian Kinship terms of the Middle and New Kingdoms. Chronique d’Egypte LIV, 1979:

197–217.

———. Women in ancient Egypt. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1993.

———. «Some Principles of Compositional Dominance and Gender Hierarchy in Egyptian Art.» Journal of the Society of the Study of Egyptian Antiquities XXXI, 1994: 33–40.

———. The Art of Ancient Egypt. 2 ed. Cambridge: Harvard University Press, 2007.

Skumsnes, Reinert. Kvinner i det gamle Egypt – Ein komparativ studie.

MA Thesis, Department of Archaeology, History, Culture studies and Religion, University of Bergen, Bergen, 2009.

———. «Kjønnsroller i det gamle Egypt.» Fortid 1, (2010): 75–79.

Sweeney, Deborah. «Doing a Man’s Job? Hatshepsut and Gender». I Hatshepsut and Gender. Ben-Gurion University, Israel, 2008.

Toivari-Viitala, Jaana. Women at Deir el-Medina. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, 2001.

Troy, Lana. Patterns of Queenship in ancient Egyptian myth and history.

Uppsala: Distributors: Almqvist & Wiksell International, Stockholm, 1986.

Valbelle, D. Les ouvriers de la tombe. Deir el-Médineh à l’Époque Ramesside. Vol. XCVI, Bibliothèque d’Étude: Institut français d’archéologie orientale du Caire. 1985.

Ventura, Raphael. Living in a City of the Dead. Freiburg, 1986.

Weiner, Annette B. Inalienable Possessions: The Paradox of Keeping while Giving. Berkeley; Los Angeles; Oxford: University of California Press, 1992.

Wente, Edward Frank og Edmund S. Meltzer. Letters from ancient Egypt.

Atlanta, Ga.: Scholars Press, 1990.

Whale, Sheila. The Family in the Eighteenth Dynasty of Egypt. Sydney:

The Australian Centre of Egyptology, 1989.

Wilfong, Terry G. «Marriage and Divorce.» I Encynclopedia of Ancient Egypt, redigert av D. B. Redford, 2001.

Willems, Harco O. «A Description of Egyptian Kinship Terminalogy of the Middle Kingdom.» Bijdragen tot de Taal-, Land-, en Volkenkunde 139, 1983: 152–168.