Rapport nr. 2 – 2006
Framlegg til verneplan for edellauvskog
i Sogn og Fjordane
FYLKESMANNEN I SOGN OG FJORDANE
Fylkesmannen er Regjeringa og staten sin fremste representant i fylket, og har ansvar for at Stortinget og Regjeringa sine vedtak, mål og retningsliner vert følgde opp. Fylkesmannen skal fremje fylket sine interesser, ta initiativ både lokalt og overfor sentrale styringsorgan.
Fylkesmannen i Sogn og Fjordane har oppgåver innan landbruk og bygdeutvikling, miljøvern, på sosi- alsektoren, overfor kommunane og innan sivil beredskap. Vi er om lag 100 tilsette, og er organisert slik:
HER FIN DU OSS:
tatens hus, Njøsavegen 2, Leikanger 55
andbruksavdelinga:
N
S
Telefon 57 65 50 00 – Telefaks 57 65 50 Postadresse: Njøsavegen2, 6863 Leikanger
L
dvegen 48, Førde
-post: post@fmsf.no Hafstadgården, Hafsta
Telefon: 57 72 32 00 – Telefaks 57 82 12 05 Postadresse: Postboks 14, 6801 Førde
Internett: http://www.fylkesmann.no/sfj/
E
www.miljostatus.no/sognogfjordane/
ramsidefoto: Frå Mallasvika i Naustdal. Baksidefoto: Frå Ytamo i Luster.
F
Alle foto Johannes E. Anonby når ikkje anna er spesifisert.
Fylkesmannen i Sogn og Fjorda en Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Rapport nr. 2 - 2006
Forfattar
lent Johannes Erik Anonby r 2006
Førstekonsu
Dato Februa Prosjektansvarleg
Nils Erling Yndesdal
Sidetal 98 Tittel
Framlegg til verneplan for edellauvskog i Sogn og Fjordane
82-91031-88-6 ISBN
ISSN 0803-1886
Geografisk område Fagområde
Sogn og Fjordane Naturvern
Samandrag
Framlegg til verneplan for edellauvskog i Sogn og Fjordane vert med dette sendt på høyring. Framlegget .
t,
e
-
prega kultur- femnar om 14 einskildlokalitetar som vert føreslege freda som naturreservat. Desse er spreidde over heile fylket, for å fange opp den geografiske variasjonsbreidda blant edellauvskog i Sogn og Fjordane Edellauvskog har gjennomgåande høg artsrikdom, og mange sjeldsynte og truga artar er nettopp knytte til edellauvskog. Sogn og Fjordane er eit viktig edellauvskogfylke, og den klimatiske spennvidda i edel- lauvskogvegetasjonen frå inst til ytst i Sogn er større enn nokon annan stad i landet. På grunn av den høge biologiske produktiviteten spela edellauvskogane ei viktig rolle i det førindustrielle landbruket.
Sjølv om dei fleste edellauvskogane i Sogn og Fjordane er svært bratte, vart dei nytta til både vedhogs styving, slått og beiting. Dei fleste føreslegne edellauvskogreservata har difor artar og vegetasjonstypar som i varierande grad er tilpassa visse former for kulturpåverknad. I tillegg til utgreiing om dei naturfag- lege verdiane, vert det gjort greie for dei ulike interessemotsetnadene som har vore avdekka gjennom førebuinga av verneplanen. I fleire av områda kan ein viss varsam bruk, t.d. i form av uttak av ved, ver både akseptabelt og jamvel positivt. Vonleg kan dette i nokre tilfelle løyse konfliktane, og Fylkesmannen legg opp til at vernevedtaka bør følgjast opp med forvaltingsplanar som legg nærare premissar for om, korleis og kvar i terrenget slik utnytting kan skje. I nokre område kan det også vere ønskjeleg å vidarefø re styving og slått som særskilde skjøtselstiltak på avgrensa areal. For dei fleste av verneframlegga er det ikkje lagt opp til omfattande og kostbare skjøtselstiltak. Gjennomgåande er edellauvskog-
verneframlegga plukka ut blant område som ikkje er dei mest skjøtselskrevjande, då meir ut
landskap høyrer inn under landbruksstyresmaktene sitt ansvarsområde, med særskilde kulturlandskaps- midlar, og der naturvernlova er mindre eigna.
Emneord
2. Edellauvskog gfald
Ansvarleg
n i Sogn og Fjordane 1. Naturvern
3. Vegetasjon 4. Biologisk man
Fylkesmanne
FORORD
nen sender med dette eit framlegg til verneplan for edellauvskog i Sogn og a-
t på høyring alle-
-
tadium i proses- -
ort av botani-
ønskjer å gjere seg betre kjende med bakgrunnsstoff, eller ønskjer betre tilret-
etter Øgar Nils Erling Yndesdal
ylkesmann Fylkesman
Fjordane på lokal høyring. Verneplan for edellauvskog er ein av dei fire ”klassiske”, tem tiske verneplanane som vart starta opp av Miljøverndepartementet på 1970- og 1980-talet, og som fylkesmennene fekk ansvaret for å gjennomføre for dei einskilde fylka. Desse ver- neplanane har i ulike politiske dokument vorte haldne fram som ein viktig del av det of- fentlege naturvernarbeidet i Noreg, og er no sluttførte i dei fleste fylke.
Eit framlegg til verneplan for edellauvskog i Sogn og Fjordane vart send
reie i 1979, med til saman 24 område. Den planen vart ikkje vedteken. I staden har arbeidet gått gjennom mange fasar av revisjonar, noko som speglar att kor komplisert dette temaet er. Gjennomføring av tematiske verneplanar etter naturvernlova er ressurskrevjande. Krava og forventingane har heller ikkje vorte mindre med åra. Spesielt legg ein no stor vekt på grundig medverknad frå alle partar på eit tidleg stadium i prosessen. Grunneigarane i dei einskilde områda som no er føreslegne har hatt høve til å kommentere grensetrekking, for skriftsutkast m.m. for sine respektive område før verneplanframlegget vart sendt til fagleg gjennomgang i Direktoratet for naturforvaltning. Kommunane spelar ei viktig rolle, og har vore trekte aktivt inn i førebuingsarbeidet. Fylkesmannen har også rådført seg med ei sær- leg referansegruppe for verneplanarbeid i Sogn og Fjordane. I denne sit representantar frå dei viktigaste nærings- og interesseorganisasjonane som verneplanarbeidet vedkjem. Desse har hatt ei rådgjevande rolle i høve til prosessen og innhaldet i verneplanen, og vil også verte konsulterte på seinare steg fram til Fylkesmannen gjev si tilråding.
Det er eit uttrykt mål at konfliktar om mogleg bør avklarast på eit tidleg s
sen, og ein god del er difor alt gjort for å tilpasse verneframlegget til ulike interesser og ønskemål. Samstundes er det viktig at ikkje for mykje allereie er bunde opp før sjølve høy ringa, men at alle høyringspartar skal ha reelt høve til å påverke. Nokre konfliktar er kan- skje ikkje mogleg å løyse fordi ulike interesser ikkje let seg sameine. På grunnlag av disku- sjonar i førebuingsfasen har vi freista å poengtere særskilde konflikttema under dei einskil- de områda, og også synt spesielt omstridde delareal på karta. Slik vonar vi at høyringspar- tane betre skal kunne sjå og ta stilling til dei punkta som er kontroversielle.
Registreringsarbeidet som ligg til grunn for verneplanen er for ein stor del gj
karane Arnfinn Skogen og Jørn Erik Bjørndalen, med viktige bidrag frå andre fagfolk, ik- kje minst registreringane som er gjort av biologisk mangfald i kommunane. Sakshandsa- mar hjå fylkesmannen er førstekonsulent Johannes E. Anonby, som er hovudforfattar av rapporten.
For dei som
telagt kartmateriale m.m., eller det er ting som ikkje går klart fram i dette verneplanfram- legget, står Fylkesmannen gjerne til teneste.
P
fungerande f fylkesmiljøvernsjef
Leikanger, februar 2006
IN
... 5
NLEIING orsk natur er ung, forma av istida som slutta for rundt 10.000 år sidan. Med unntak av nokre orsk natur er likevel internasjonalt interessant av fleire grunnar: På grunn av Golfstraumen v or ”Naturen er en nasjonalverdi som må vernes. Naturvern er å disponere naturressursene ut t, aturvernlova gjev heimel for oppretting av naturreservat og andre vernetypar for å ta vare på NHALD NHALD ... IN INNLEIING ... 5
KVA ER EDELLAUVTRE? ... 6
KVA ER EDELLAUVSKOG? ... 7
KVAR VEKS DET EDELLAUVSKOG? ... 7
VARIASJONSBREIDDA I EDELLAUVSKOG ... 10
EDELLAUVSKOG OG KLIMAENDRINGAR I FORTID OG FRAMTID ... 16
MILJØVERDIAR I EDELLAUVSKOG – OG TRUGSMÅL MOT DEI ... 19
TRUGA TYPAR AV EDELLAUVSKOG I NORGE……… 23
SOGN OG FJORDANE – EIT VIKTIG EDELLAUVSKOGFYLKE ... 23
ARBEID MED VERN AV EDELLAUVSKOG ... 25
SIKTEMÅL OG MÅLOPPNÅING I VERNEARBEIDET... 26
Internasjonale og nasjonale mål for vernearbeidet... 26
Kor godt oppfyller denne verneplanen siktemålet?... 29
FRAMLEGG TIL FORSKRIFT ……… 35
PRESENTASJON AV OMRÅDA ... 39
LITTERATUR ... 94
IN N
få, isolerte ”overvintrarar” har plante- og dyreartane som utgjer norsk natur i dag vandra inn etter at isen smelta vekk. Artar og artssamfunn har måtta tilpasse seg fleire skiftingar i klima og miljøtilhøve også i etteristida.
N
går ein del varmekjære artar og naturtypar lenger nord i Norge enn andre stader i verda. Fjell- og daltopografien skapar i tillegg stor variasjon over korte avstandar, og gjev grunnlag for ein del livsmiljø med spesielle lokalklima, slik som under sørvende fjellvegger. Då landet vårt gjennomgåande har færre menneske pr. arealeining enn grannelanda, er dessutan mykje av dette naturlege mangfaldet meir intakt hjå oss, og ikkje så sterkt endra av menneske.
I vår tid har teknologiske hjelpemiddel like fullt gjort det mogleg å gjere fysiske inngrep i naturen i eit omfang og ein fart som aldri før. Dette har skapt eit auka medvit om verdien a opphavleg natur, og trongen for å late ein del naturområde få utvikle seg mest mogleg på sine eigne premissar utan innblanding frå menneske. I mange tilfelle har også tusenårige haus- tingstradisjonar gjeve grunnlag for spesielle kulturavhengige artar og vegetasjonstypar, som no er truga av moderne inngrep og bruksmåtar, eller av at dei gamle bruksmåtane har teke slutt. Difor er det viktig å vurdere verknadene av ulike inngrep og bruksendringar, og kva f naturområde og førekomstar som fortener å verte tekne vare på for ettertida før det er for seint. I føremålsparagrafen i naturvernlova av 19.juni 1970 heiter det:
fra hensynet til den nære samhørighet mellom mennesket og naturen, og til at naturens kva- litet skal bevares for fremtiden. En hver skal vise hensyn og varsomhet i omgang med natu- ren. Inngrep i naturen bør bare foretas ut fra en langsiktig og allsidig ressursdisponering som tar hensyn til at naturen i fremtiden bevares som grunnlag for menneskenes virksomhe helse og trivsel.”
N
spesielt verdifulle område. I praksis skjer det ved at ein freistar å verne eit representativt utval av område som til saman skal fange opp både det typiske og det særmerkte innanfor ulike
naturtypar. Sjølv om ein vel ut dei beste områda for reservatstatus, vil desse verneområda l fullt berre femne om ein mindre prosentdel av dei aktuelle naturtypane. Reservata vil normalt verte relativt små og spreidde, slik at mange artar har vanskar med å spreie seg mellom dei.
For å sikre at artsmangfaldet overlever på lang sikt, er difor like viktig kva som skjer med all dei andre verdifulle lokalitetane, dei som ikkje får formell vernestatus. Edellauvskog utgjer som naturtype ein svært liten del av det norske landarealet, samstundes som mange sjeldsynt og truga artar er knytte nettopp til edellauvskog. Parallelt med at det vert føreslege reservat- status for ein del utvalde område, er det difor viktig å fremje medvit om korleis ein forvaltar lokale førekomstar av edellauvskog som ikkje vert formelt verna, men som kjem inn under sektoransvaret som kommunar, grunneigarar og ulike næringar har for miljø.
ike
e e
VA ER EDELLAUVTRE?
ed edellauvtre meiner vi varmekjære lauvtre. Som hovudregel reknar vi at dei krev sommar-
mus glabra) or)
s)
orvilla, og uønskt i naturreservat)
)
Av desse har alm rett nok eit temperaturkrav på berre drygt 11° C, og det same gjeld truleg ,
ei fleste edellauvtrea krev god jord. Eit viktig unntak er eik, som treng lite vatn og næring.
v dei nemnde edellauvtrea er bøk ikkje naturleg heimehøyrande i Sogn og Fjordane (utbrei- K
M
temperatur (rekna som middelverdi for tidsrommet 1. juni-30. sept.) på over 12° C. Til saman- likning har gran og furu eit temperaturkrav på 8,4 °C. I Norge reknar vi med følgjande edel- lauvtre:
Alm (Ul
Ask (Fraxinus excelsi Bøk (Fagus sylvatica)
a) Hassel (Corylus avellan Lind (Tilia cordata)
noide Spisslønn (Acer plata
Platanlønn (Acer pseudoplatanus) (f
Sommareik (Quercus robur) Vintereik (Quercus petraea) Svartor (Alnus glutinosa)
p.
Hagtorn-artar (Crataegus s Villapal (Malus sylvestris) Søtkirsebær (Prunus avium) Asal-artar (Sorbus sp.)
m) Kristtorn (Ilex aquifoliu .
bøk. Også dei andre artane har varierande krav. Såleis set ask store krav til lang vekstsesong og er difor mest utbreidd langs kysten, medan spisslønn trivst best i innlandsklima. Vintereik er svært var for vinterkulde, og finst difor berre langs kysten.
D
Så sant klimakrava er oppfylte, vil ofte fordelinga av geologiske lausmassar avgjere kvar dei ulike edellauvtrea veks. Typisk vil ein kunne ha svartor og ask på marine sediment (gammal havbotn), alm, lind og hassel på skredjord, og eik på framståande bergnabbar med lite jord- dekke.
A
inga i Norge er truleg meir og mindre resultat av spreiing med menneske opp gjennom tide- ne). Truleg har heller ikkje førekomstane av spisslønn i vårt fylke kome naturleg. Platanlønn er eit mellomeuropeisk treslag som trivst svært godt på Vestlandet. Det er innført som tuntre eller prydtre, og spreier seg no i ein grad som gjer det til eit problem i område der ein er opp- teken av å ta vare på naturleg treslagsamansetjing.
Fleire asal-artar (medlemmer av rogneslekta, Sorbus) er edellauvtre med spesiell interesse i Sogn og Fjordane. Dei har eit formeiringssystem som fremjar rask utvikling av nye underartar og artar, og av desse er nokre endemiske for Norge (dvs. dei finst ikkje andre stader).
KVA ER EDELLAUVSKOG?
Edellauvskog er skog som er dominert av edellauvtre. Ein kan også seie at det er vegetasjons- typar som er prega av edellauvtre. I praksis vil det seie følgjande vegetasjonstypar i systemet til Fremstad (1997, Vegetasjonstypar i Norge, NINA Temahefte 12):
D1 Blåbær-edellauvskog (i fråvær av bøk vil det seie blåbær-eikeskog, blåbær-hasselkratt og blåbær-svartorskog)
D2 Lågurt-edellauvskog (i fråvær av bøk vil det seie lågurt-eikeskog og rike hasselkratt) D3 Myske-bøkeskog (finst ikkje i Sogn og Fjordane)
D4 Alm-lindeskog D5 Gråor-almeskog D6 Or-askeskog
E1 Fattig sumpskog (E1b svartor-utforming) E4 Rik sumpskog
E5 Varmekjær kjeldelauvskog E6 Svartor-strandskog
Inndelinga av vegetasjonstypar (og med det nokre av bokstavkodane!) er noko endra sidan det første systemet frå Økoforsk (Fremstad og Elven, 1987). Mellom anna er tidlegare ”kusymre- almeskog” no rekna inn under ”alm-lindeskog”. Dette er eit døme på vanskane med å dele dei mangfaldige variasjonane og overgangsformene i vegetasjonen inn i eit avgrensa tal handter- lege kategoriar.
Inndelinga i vegetasjonstypar fangar opp berre litt av heile denne store variasjonen. Ikkje minst er spennvidda stor innanfor typen ”alm-lindeskog”, som femnar om både kystnære lo- kalitetar dominerte av plantar som krev milde vintrar (oseaniske floraelement), og innlandslo- kalitetar dominerte av søraustlege, sommarvarme-elskande floraelement.
KVAR VEKS DET EDELLAUVSKOG?
Globalt utgjer edellauvskog ei sone som ligg sør for dei nordlege bar- og lauvskogane, men nord for den eviggrøne lauvskogen. Mykje av Europa ligg i den edellauvskogdominerte sona (såkalla nemoral sone) som dannar eit breitt belte mellom Middelhavslanda og Norden, men smalnar av austover i Russland etter som dei nordlege skogane går direkte over i grassteppe.
Ei tilsvarande edellauvskogsone finn ein i austre delen av Nord-Amerika, og også den smal- nar av innover (i det tilfellet vestover) på kontinentet. Sjølv om edellauvskogen både i Europa og Nord-Amerika (og også i det nordlege Kina) har mange likskapar, er det heilt ulike artar og vegetasjonssamfunn som finst i dei ulike edellauvskogområda i verda. Dei kan såleis ikkje erstatte kvarandre.
I Norge er sjølve den nemorale sona berre å finne på eit avgrensa stykke av Sørlandskysten.
Den boreonemorale sona, derimot, finst utbreidd i låglandet rundt Oslofjorden og langs kys- ten nordover til Trøndelag. Dette er ei overgangssone der edellauvskog og edellauvskog-artar førekjem vanleg, men der også artar og vegetasjonstypar frå den nordlege barskogen inngår.
Då den boreonemorale sona i Norge fell saman med dei klimatisk gunstigaste områda av lan- det, der menneska først slo seg ned, er det meste av denne sona sterkt endra som følgje av byar og tettstader, trafikkareal, intensivt jordbruk m.m.
I sørboreal sone er det den nordlege barskogen som frå naturen av dominerer, saman med klimatisk nøysame lauvtre (såkalla boreale lauvtre) som veks innblanda i barskogen eller er knytte til visse typar av veksestader (t.d. flaummark) eller dannar kortvarige suksesjonsstadi- um i barskogen.
Fig. 1. Vegetasjonssoner i Skandinavia m.m. (frå Moen 1998)
I den sørboreale sona finst edellauvskog berre avgrensa til lokalitetar med spesielt godt lokal- klima og gunstige jordbotntilhøve, og nemorale plantar (dvs. artar frå den nemorale sona) er stort sett fråverande.
I mellomboreal sone manglar velutvikla edellauvskog, og sona er definert m.a. ut frå fråvær av alm-lindeskog. Skog med alm eller hassel kan rett nok førekome, men desse manglar då det aller meste av dei meir varmekjære plantane. Slike edellauvskogførekomstar i mellombo- real sone er gjerne knytte til stader med spesielt god jord. Plantelivet kan difor vere rikt og interessant, sjølv om dei aktuelle artane i større grad er kravfulle i høve til jordsmonn enn til varmeklima.
Fig. 2. Vegetasjonssoner i Sør-Norge (frå Moen 1998)
Av karta ser ein tydeleg korleis dei ulike sonene er breie og tydelege i aust, der dei i stor grad speglar att nord-sør-skalaen. Mot vest i Norge bryt denne klare soneringa saman, ved at høgd over havet, og også solsider og skuggesider, skiftar så sterkt over korte avstandar at det er uråd å syne på kartet. I tillegg til å vere ei kartteknisk utfordring, har dette innverknad på livsvilkåra i naturen på fleire måtar. Mellom anna vert ”edellauvskogsona” broten opp i talri- ke, meir og mindre isolerte ”øyar”, slik at artane knytte til edellauvskog kan vere splitta opp i isolerte småpopulasjonar med redusert genetisk utveksling seg i mellom. På same måte som for verkelege øyar er dette ein situasjon som på den eine sida fremjar utvikling av nye artar, men på den andre sida også gjer artane meir utsette for å døy ut. Fjella har også i det alt ve- sentlege hindra eit viktig skogstre, grana, i å spreie seg til Vestlandet. Vestlandet har difor ein del skogtypar (som blåbærfuruskog, lågurtfuruskog og ospeskogar) som truleg er avhengige av fråvær av gran. Ein annan effekt av den sterke, lokale vekslinga er at organismar som høy- rer heime i ulike klimasoner vert eksponerte for kvarandre, slik at heile spekteret frå boreo- nemoral til alpine soner kan vere til stades i same funksjonelle økosystem.
VARIASJONSBREIDDA I EDELLAUVSKOG
Korleis vilkåra for edellauvskog endrar seg gjennom dei ulike vegetasjons-sonene (fig. 1 og 2) er alt nemnt. Då desse sonene, på same måte som edellauvskogen, er inndelte etter varme- klimaet (særleg sommarklimaet), er edellauvskogen knytt til nokre få av dei, med ei uttynning frå nemoral mot mellomboreal sone.
Ein annan viktig skala går frå innlandsklima til kystklima, og speglar att to andre viktige mil- jøfaktorar: 1) kystklima inneber mildare vintrar, men kjøligare somrar, og 2) kystklima inne- ber jamnare luftråme, høgare nedbør og færre soldagar. For dei fleste karplantane er det den førstnemnde faktoren som er viktig, og der ulike artar har tilpassa seg ulikt. For lav og mose er det i større grad den andre faktoren, dvs. luftråme og nedbørsklima, som i mange tilfelle er avgjerande. I vegetasjonsatlaset for Norge (Moen 1998) er desse miljøfaktorane lagde inn i ein samla kyst-innland-skala som kjem til uttrykk i form av såkalla vegetasjons-seksjonar (sjå fig.3).
Som einaste fylke i landet spenner Sogn og Fjordane over alle dei 6 vegetasjonsseksjonane og underseksjonane som finst representerte i Norge. Edellauvskog finst i alle 6, og Sogn og Fjor- dane har difor ei større klimatisk spennvidd i edellauvskogsnaturen enn andre fylke. I den eine enden av skalaen ligg edellauvskog i Lærdal, dominert av sommarvarme-elskande, ofte tørkesterke planteartar som toler mykje vinterkulde. I den andre enden ligg edellauvskog på øyane ytst på kysten, med plantar som krev milde vintrar men ikkje set så høge krav til som- marvarme.
Jordbotntilhøve har også mykje å seie for utvikling av edellauvskog, og gjev grunnlag for til dels temmeleg ulike skogtypar sjølv innanfor same klimaområde. Viktige faktorar er både næringstilgang, væte og jorddjupn. Område som har stått under havet har som oftast fått avlei- ra finkorna, mineralrike, men litt tette jordartar. Frå naturen av vil ask og svartor kunne domi- nere på slik jord, saman med andre planteartar med liknande miljøkrav. Medan ask krev friskt jordvatn, trivst svartor også på stader med stagnerande høgt grunnvatn. Såleis finn ein gjerne askeskogen i skråningar, medan svartora kan dominere i flatare terreng. Alm og hassel krev næringsrik, djup, varm og veldrenert jord, og veks difor ofte i skredlier under bratte fjell. Det gjeld også lind, sjølv om treslaget også kan klare seg med svært lite jorddekke dersom det får
Fig. 3. Vegetasjonsseksjonar i Sør-Norge (frå Moen 1998)
bra med solvarme. Av edellauvtrea reknar ein at eik er det som set minst krav til jordbotn, då det kan vekse både på grunnlendte berg og på relativt skrinn sand og grus, så lenge varmekra- vet er oppfylt. Medan dei fleste edellauvtrea er knytte til brunjord, veks eik også på podsol.
Mot dei klimatiske grensene vert rett nok krava til jorda gjennomgåande høgare, slik at eik på sur skogsjord er meir vanleg når ein går sørover mot den nemorale sona.
Kulturpåverknad kjem sterkt til uttrykk på fleire måtar, både når det gjeld førekomst og utbreiing av edellauvskog i dag, og i variasjonen mellom dei ulike edellauvskogane når det gjeld artsinventar, skogstruktur m.m. Ein stor del av det som i dag er dyrka mark har truleg ein gong vore edellauvskog (og flaummarkskog, som også representerer økologisk svært vik- tige naturtypar). Edellauvskog på marine sediment (dvs. på tidlegare havbotn) har vorte dra- matisk redusert i omfang i høve til situasjonen før menneskeleg busetnad og jordbruk. Både svartorskogar, or-askeskog og kjelde-askeskog, som i dag utgjer små restareal og vert rekna som meir og mindre truga skogtypar, var truleg langt vanlegare før menneska tok landet i bruk for alvor.
Edellauvskog på bratt skredjord (det vil ofte seie alm-lindeskog) har i langt større grad over- levd, men også her kan ein rekne at det gjennomgåande er dei mest blokkrike rasmarkene som er att, då meir finkorna jordartar har vorte dyrka opp. Dei fleste edellauvskogane som er att er sterkt prega av haustingsformer i det førindustrielle landbruket, slik som beiting, slått, styving og vedhogst. Dette pregar edellauvskogane på fleire måtar: I mange tilfelle har hogs- ten vore systematisk dreidd mot ”uedle” treslag, av di mange av edellauvtrea, og særleg alm, var høgt skatta for det næringsrike lauvet. Meir lysopen skog som følgje av denne haustinga kan også ha favorisert dei varmekjære treslaga. Resultatet kan vere at slik skog i dag har ein større dominans av edellauvtre enn tilfellet naturleg ville ha vore. For eik er truleg det mot- sette tilfelle: Ein reknar at sterk utnytting av eik til tømmer i historisk tid i mange område har redusert innslaget av dette treslaget i høve til natursituasjonen. Det omfattande beitebruket kan også ha redusert innslaget av edellauvtre, då dei fleste edellauvtrea (men ikkje eik) er ynda næringsplantar for dyra, slik at forynginga vert redusert eller hindra. Ikkje minst har dette verka inn på alderssamansetnaden på trea. Mest utprega er kanskje dette i gamle alme- hagar og -lauvenger, der styving av gamle almetre i lang tid har vore kombinert med slått eller beiting mellom trea. Då alm kan verte svært gammal, samstundes som beiting og slått har halde forynginga vekke mellom dei gamle styvingstrea, vil ein i dag kunne sjå ein park- liknande skog som manglar heile spekteret av yngre og middelaldrande tre.
Endringane i landbruket i etterkrigstida har gjort at mykje av dei gamle haustingsskogane i dag er prega av attgroing. Gråor er eit typisk pionertre i attgroingssituasjonar, og i mange edellauvskogar dominerer denne arten i dag truleg meir enn det som er naturleg. Gråora legg grunnlag for ein frodig nitrogenelskande flora. Saman med auka skugge og mindre opptørk- ing som følgje av attgroinga, kan dette ha dreidd vegetasjonen i ein del områda i seinare tiår vekk frå varmekjære og tørketilpassa, og over mot nærings- og fuktkrevjande, skuggetolande samfunn. Dette vil då forsterke verknaden av at slått har teke slutt. I nokre tilfelle kan gråor- skog representere eit suksesjons-stadium mot framtidig edellauvskog, eller andre skogtypar; i andre tilfelle vil gråor naturleg vere ein viktig komponent i skogen også på varig basis.
Alt i alt er kulturpåverknad i edellauvskog, og endringar som følgje av attgroing når påverk- naden tek slutt, ein viktig faktor for å forklare variasjonar i edellauvskogane våre, i tillegg til klima og jordbotn. Sjølv om det har vore forska mykje på kulturlandskap i seinare år, er det framleis mykje vi ikkje veit om samspelet mellom kulturpåverknad og andre miljøfaktorar.
Ein viktig grunn til det er at trea har lang levetid, og at heile systemet brukar lang tid på å respondere på endringar. Det biletet vi ser i dag kan difor vere uttrykk for miljøfaktorar slik dei var ein gong i fortida - eller jamvel ulike hendingar til ulike tider i fortida.
Kung (Origanum vulgare) er ein typisk representant for
det søraustlege floraelementet, dvs. artar som krev høg sommarvarme, men toler vinterkulde. Mange av desse artane, slik som kung, trivst ikkje i sjølve skogen, men på opne og solrike plassar, der det ofte kan vere svært tørt. Her kan dei danne artsrike engsamfunn der også mange insektartar trivst. Mosaikken mellom slutta skog og solrike berg og opningar er difor svært viktig for mangfaldet i edellauvskogane.
Vårerteknapp (Lathyrus vernus) høyrer også til det søraustlege floraelementet, men i motsetning til kung trivst denne inne i skog, der feltsjiktet ofte er sparsamt på grunn av skuggeverknaden frå trea.
Husum er den mest kontinentale av lokalitetane i edel- lauvskogplanen, og her veks den austlege arten bakke- fiol (Viola collina). Den høyrer til dei mange småvaks- ne artane som ikkje kan tevle med den frodige høgstau- devegetasjonen som rår i gråorskogen og gråor-
almeskogen, men som veks på hyller og i kant mot urer, der vegetasjonen ikkje er så storvaksen, men vel så artsrik. Planten på biletet har ikkje kome i blomster enno.
Den vesle moskusurta (Adoxa moschatellina) er ein annan austleg art i skogen på Husum (biletet), men den finst også i Eiterstrondi. Arten dannar masseføre- komst inne i den frodige skogen, og klarar tevlinga med brennesle og tyrihjelm ved å blomstre svært tid- leg (som her i byrjinga av mai) før konkurrentane har vakse seg store. Lerkespore og fjellfiol er to andre artar som på Husum veks i same vegetasjonstypen og har same ”overlevingsstrategi”.
Myske (Galium odoratum) er ein karakterart som ofte dannar masseførekomstar i dei rike edel- lauvskogane, og som skil desse frå lågurtskog.
På biletet ser vi også ein annan typisk edellauv- skogplante, brunrot (Scrophularia nodosa), og nedst til venstre skogsalat (Mycelis muralis).
Sistnemnde er vanleg i alm-lindeskog, men veks også i andre mineralrike vegetasjonstypar. Etter ein skogbrann i grensa for Kolebakkane barskog- reservat i Gloppen kom det t.d. mykje skogsalat der det før brannen hadde vore blåbærlyng- vegetasjon.
Plantegeografisk tilhøyrer hassel det typiske edel- lauvskog-elementet, nemleg dei ”sørvestlege”
artane, dvs. dei som set krav til både sommarvar- me og relativt milde vintrar. Midt på biletet skim- tar vi aksa til det meterhøge graset skogfaks (Bromus benekenii) med grovt sett same klima- krav som hassel. Det gjeld også dei like storvaks- ne grasa skogsvingel og kjempesvingel, som alle er krevjande artar knytte til alm-lindeskog, der dei helst veks i skugge i slutta skog. Hasselen der- imot, trivst best lysope, og finst på same måte som eik ofte på lågurtmark, som ikkje har så rik jordbotn som alm-lindeskogen.
Hasselkratt har gjerne lågurtvegetasjon og verkar såleis mindre botanisk spennande enn dei rike edellauvskogane. I seinare år har hasselkratt fått auka merksemd som ein viktig naturtype, ikkje minst med mange raudlista sopp-artar knytte til seg. Det gjeld særleg mykorrhiza-sopp (dvs. dei som lever i samliv med trerøtene) men også trebuande artar. Gamle og grove hassel- greiner kan dessutan vere viktige for sjeld- synte lav og insekt. Mykje av hasselkratta er kulturavhengige og difor truga av att- groing. Alt etter jordsmonn (blokkmark eller finjord, råme eller tørke), lystilgang, kulturpåverknad, alder m.m. kan hassel- kratta ha ulik verdi for dei ulike artsgrup- pene, og her er det mykje uutforska.
Hassel kan inngå i lågurt-furuskog, som her aust i Lindvik, der det også er litt eik. Lågurtfuruskog er ein interessant naturtype med mange interessante artar, og veks ofte i tilknyting til edellauvskog.
Breiflangre (Epipactis helleborine) er ein orkidé som høyrer til det sørvestlege floraelementet (edellauv- skog-elementet), men den veks også i lågurtskog, og halvopne, solvende blandingsskogar
Dei gamle styvingstrea av alm her på Husum i Lærdal, med gråorskog rundt, fortel at den- ne gråor-almeskogen er ein tidlegare meir open, kulturprega hagemark eller lauveng som har grodd att sidan den gamle bruken tok slutt. Jordbotnen er her svært rik, og gjev grunnlag for svært høg biologisk produksjon, som er viktig både for insekt og alle som lever av insekt (biletet er teke om våren, før feltsjiktet har vakse seg stort). Korleis styr- kjetilhøvet mellom alm og gråor i denne skogen vil utvikle seg i framtida er eit inte- ressant spørsmål.
Hassel og osp trivst ofte på dei same marktypa- ne, slik som her i Lindvik. For å gje lys til hassel, kan det i nokre tilfelle vere rett å tynne eller fjerne osp, særleg dersom ospa representerer eit nytt innslag som følgje av attgroing. Ein skal samstundes vere merksam på at mange av raud- listeartane i edellauvskog er knytte til osp, endå dette ikkje er noko edellauvtre. På biletet ser vi masseførekomst av den mørkfarga raudliste-arten skorpefiltlav (Fuscopannaria ignobilis) saman med Pertusaria hemisphaerica (den kvite skor- pelaven). Ospebestand kan nokre stader repre- sentere økologisk kontinuitet, i tillegg til å spele ei nøkkelrolle for hakkespettar og ei rekkje artar som brukar spettehola.
Lind er eit treslag som er godt tilpassa solvarme skred- lier og urer der det stadig går ras. Treet har ei impone- rande evne til vegetativ formeiring, og kan ofte vekse vidare etter å ha vore lagt over ende. Frøsetjinga er der- imot vanskeleg i vårt klima, og ein del lokale lindepopu- lasjonar har truleg formert seg vegetativt i fleire hundre eller tusen år sidan varmetida. Gamle lindetre er svært ofte merkte av tidlegare styving, og hausting til bastetau- produksjon. Lindeskogane i Ytamo-området (på biletet) er spesielle med sine høge, rette stammar utan spor etter slik bruk. Stammane er dekte av det storvaksne loba- rion-lavsamfunnet, som i meir kontinentalt klima signa- liserer gode tilhøve for raudlista mose og lav, men som i det meste av Sogn og Fjordane også veks i gammal kul- turmarkskog som har fått forville seg i nokre år.
EDELLAUVSKOG OG KLIMAENDRINGAR I FORTID OG FRAMTID Fortida
På grunnlag av pollenundersøkingar i jordprofil veit vi ein god del om når dei ulike treslaga innvandra til Norge og korleis mengda og utbreiinga av dei har variert etter som klimaet har endra seg. Då Norge for kring 10 000 år sidan smelta fram frå isen som hadde dekt landet under den siste istida, var artar av vier og bjørk dei første som vandra inn av buskar og tre.
Furu var også ein tidleg innvandrar. Hassel dukka opp nesten like tidleg som bjørk og furu, for meir enn 9000 år sidan. Det er rekna at sommartemperaturen allereie for ca. 9000 år sidan hadde kome opp i 3 °C høgare enn det vi har i dag, og truleg representerte det varmaste kli- maet vi har hatt etter istida. På denne tida var det dessutan tørt, og pollenresultata syner at floraen i Norge hadde eit sterkare innslag av steppe-flora enn i dag, til dels med artar som
seinare har forsvunne. Fråvær av skuggetolande treslag har truleg også gjort sitt til å favorise- re varmekjære, lyskrevjande artar på den tida. For 8000 år sidan og framover kom fleire edel- lauvtre-artar til landet: Alm, lind og eik. Klimaet hadde vorte fuktigare, men var framleis varmt. Edellauvskogen fekk med det ein glansperiode som varte i fleire tusen år, og dekte eit langt større område enn den klimatisk ville ha vore i stand til i dag. Hardangervidda var på den tida kledd med furuskog. Ask kom for ca. 5000 år sidan, mot slutten av den mest utprega varmetida. Klimaet vart deretter gradvis kjøligare, slik at edellauvskogane gjekk attende. For 2500 år sidan var sommartemperaturen komen ned på det nivået vi har i dag. Samstundes kom eit nytt treslag, grana, inn i Norge frå aust. Den naturlege spreiinga av gran gjekk så sakte at treslaget først for nokre hundre år sidan nådde fram til fjellovergangane mot Vest- landet. For 2-300 år sidan (den vesle istida) var sommartemperaturen nede på det lågaste som har vore sidan istida, og grana kunne ikkje spreie seg over fjella slik som dei andre treslaga hadde gjort i tidlegare, varmare tider.
Framtida
Medan edellauvskogen ein gong i tida dekte store område i låglandet i Norge, er det no berre spreidde og meir og mindre isolerte førekomstar att. Det skuldast både det kjøligare klimaet og menneskeleg påverknad. Norsk edellauvskog i dag og dei artane som lever der, har difor på mange måtar det ein kallar relikt-karakter, noko som gjer dei sårbare. I følgje øybiogeo- grafisk teori vil fragmenteringa (oppstykkinga) av det opphavlege leveområdet føre til ein jamn reduksjon av artar i desse edellauvskogane, som følgje av at små populasjonar har letta- re for å døy ut lokalt og har vanskelegare for å verte erstatta ved ny innvandring når dei eigna levestadene er små og spreidde over store avstandar. Venteleg vil tapet av artar over tid vere størst for artar med dårleg evne til spreiing. Isolasjonen har likevel også ei positiv side, bio- logisk sett, ved å fremje artsdanning. Det er ei stor utfordring å forvalte slike relikte naturty- par på ein måte som motverkar vidare tap av artar.
Viktige spørsmål er også knytte til framtidige klimaendringar, både korleis endringane vil påverke edellauvskogsmiljøa, og korleis ein best kan ta vare på desse naturtypane og artane når klimaet endrar seg. Sjølv om det er mykje som er usikkert, er det god grunn til å rekne med at klimaet i hundreåret som vi no er inne i vil endre seg som følgje av stadig auka inn- hald av såkalla ”drivhusgassar” i atmosfæren. I utgangspunktet ventar ein at klimaet vil verte varmare, noko som burde betre livsvilkåra for edellauvskogen, men der er like fullt fleire faremoment: Sjølv om klimaet globalt vert varmare, kan dette slå ulikt ut i ulike regionar, på kort eller lang sikt. For Norge som er sterkt avhengig av Golfstraumen, er det t.d. heilt avgje- rande om havstraumane vil halde fram uendra. Sjølv ei kortvarig klimaforverring ville kunne vere katastrofal. Det er også mykje uvisse knytt til endra nedbør, og det er venta at nedbøren på Vestlandet vil auke.
Då klimaet alltid har vore i endring, og både artar og økosystem såleis må vere tilpassa det, er mykje av problemet knytt til kor raskt endringane vil kome. Dersom miljøfaktorane på ein stad endrar seg raskare enn artane er i stand til å tilpasse seg eller å spreie seg til nye stader, kan endringane føre til utdøying. Det treng ikkje alltid vere temperaturane i seg sjølve som gjer utslaget for dei einskilde artane. Like gjerne kan det vere spørsmål om t.d. endra konkur- ransekraft andsynes andre artar, innvandring eller utdøying av einskildartar som spelar nøk- kelroller i systemet, endra vasshushaldning, endra frekvens av lynnedslag og skogbrannar, eller anna. Ikkje minst er det eit stort spørsmål i kva grad menneskeleg påverknad og bruk av landskapet vil vere avgjerande for korleis miljøet responderer på endra klima. Vi skal hugse
at vegetasjonen i Europa i dag er sterkt endra av menneske, og at det europeiske ”edellauv- skogbeltet” i dag for ein stor del er jordbruksland, byar og trafikkareal.
Det er grunn til å rekne med at dei store areala med byar og tettstader, dyrka mark m.m. som i dag stykkjar opp landskapet gjer det vanskelegare for artane å flytte seg til nye stader når klimaet endrar seg. Dersom utfordringa for artane går ut på å flytte seg så langt nordover og oppover i terrenget at det kompenserer for eit varmare klima, vil det i mange tilfelle innebere å krysse slike avstandar og barrierar at det kan vere tilnærma umogleg på så kort tid som klimaendringane kanskje vil skje. I dette perspektivet kan bratte lisider slik vi har på Vest- landet få ein spesiell verdi etter som vi her har ulike klimasoner så tett saman at artane vil kunne ”flytte etter” utan å måtte krysse store avstandar. Frå biologar har det difor vore tilrådd å sikre ”biologiske krabbefelt”, dvs. samanhengande lisider med stort høgdespenn, og der vegetasjonssonene og artane kan få flytte seg oppover utan å støyte på menneskeskapte hind- ringar.
I tillegg til klimaendringar og endra arealbruk ligg det også eit framtidig faremoment knytt til ikkje-stadeigne artar som menneska har teke med seg, og som spreier seg ukontrollert i natu- ren. Med unntak av nokre få og geografisk svært avgrensa førekomstar har treslaget gran ikkje klart å spreie seg til Vestlandet, og ville under naturlege omstende truleg bruke mange hundre år eller meir på å dekkje ein landsdel som er så oppbroten av fjordar og fjell. Då gra- na er så verdifull for skogbruket, har den derimot vore planta i så stort omfang at arten i dag førekjem nesten over heile Sogn og Fjordane. Ein trudde lenge at gran på Vestlandet hadde vanskeleg for å spreie seg med frø, men det stemmer ikkje, og det er no mykje gran som spreier seg i edellauvskog. Vi veit ikkje heilt i kva grad grana er i stand til å utkonkurrere dei ulike typane av edellauvskog, men det er grunn til å frykte at nokre skogtypar er avhengige av fråvær av gran, og såleis etter kvart vil forsvinne. I tillegg til å skape eit surare strø, er grana skuggetolande og dermed også i stand til å gjere skogen tettare og mørkare. Platanlønn er ein art som høyrer til den mellomeuropeiske edellauvskogfloraen, men som har vorte inn- ført til Norge av menneske og no spreier seg aggressivt og etter kvart vil endre treslagsaman- setnaden i den naturlege edellauvskogen.
Vi skal hugse at naturen alltid er i endring. Likevel er også spreiingsbarrierane ein viktig del av naturen, og er med på å sikre at spesielle naturtypar og tilpassingar kan utvikle seg i frå- vær av visse dominerande nøkkel-artar, slik som gran. I tillegg til gran har det til Vestlandet vorte innført både sitkagran, vestamerikansk hemlokk og andre nordamerikanske bartre. Då desse er godt tilpassa kystklima, kan vekse seg svært store og skapar tett skugge, er det ytra frykt for at dei på lang sikt vil kunne dominere skogen på Vestlandet. Spesielt er hemlokk svært skuggetolande og konkurransekraftig. Frå vestkysten av Nord-Amerika der dei høyrer heime veit ein frå fossilfunn at ”våre” slekter av edellauvtre var representerte med fleire ulike artar i tertiærtida, men at desse no er utdøydde. Ei nærliggjande tolking er at bartrea etter kvart konkurrerte dei ut.
Det er interessant å merkje seg at nettopp tilhøvet mellom spreiingsbarrierar og klimaend- ringar vert rekna som ein mogleg grunn til at vestkysten av Nord-Amerika har så mange flei- re bartre-artar enn Europa. Teorien er at dei mange aust-vest-gåande barrierane i vår del av verda (særleg Middelhavet, Alpane og Nordsjøen/Austersjøen) har vanskeleggjort nord-sør- forflytningar under tidlegare klimaendringar. Europa har difor mist ein del av bartre-
mangfaldet som ein gong fanst her. I så fall ser det ut til å ha gjeve meir rom for edellauv- skog i vår verdsdel. Det er i alle høve brei semje om at dei mange naturlege spreiingsbarrie- rane i verda er ein vesentleg føresetnad for det høge talet på ulike artar globalt, og at flyt-
ting/innføring av ikkje-stadeigne artar difor er eitt av dei største trugsmålet mot biodiversitet i verda i dag.
MILJØVERDIAR I EDELLAUVSKOG – OG TRUGSMÅL MOT DEI
Edellauvtrea og den genetiske variasjonen deira
har vore lite vektlagt i edellauvskogvernearbeidet. Biologisk mangfald på gen-nivå er eit svært omfattande tema å ta tak i, i tillegg til at teknologien for å studere gen-variasjon direkte er relativt ny. Arbeidet med biologisk mangfald har difor i stor grad vore fokusert mot dei høgare nivåa, dvs. å ta vare på mangfaldet av artar og økosystem. Som artar er edellauvtrea i liten grad truga i Norge, men det er store kunnskapsmanglar når det gjeld gen-mangfaldet deira. Myking og Skrøppa (2001) har vurdert 33 heimehøyrande norske treslag etter kor godt dei er sikra mot utarming av genetisk mangfald innan arten. Dei klassifiserer status som
”usikker” for følgjande 5 artar: bøk, sommareik, vintereik, ask og spisslønn (pga. fragmentert utbreiing, og moglege vanskar med spreiing av pollen og frø). For følgjande 15 artar er status
”utsett” (pga. marginal utbreiing, vanskar med formeiringa og eit visst innslag av endemisme, dvs. at artane ikkje finst andre stader): Barlind, kristtorn, lind, villapal, søtkirsebær og 10 artar (såkalla småartar) av asal. Alm har status ”truga” på grunn av almesjuken som spreier seg.
Den store bestanden av hjort er eit trugsmål mot førekomstane av barlind i Sogn og Fjordane, ved å ringberkje gamle tre og halde forynging vekke. Sjølv om alm pr. i dag er vanleg og vidt utbreidd i fylket, er det grunn til ein viss otte for at systematisk beiting av hjort (alm er ein ynda næringsplante for mange beitedyr) hemmar forynginga i ein del område. Dette kan i det minste redusere mengda av alm i framtidsskogen, og med det truge ein del av artane som er knytte til alm. Meir alvorleg er det ein har sett i seinare år, nemleg at hjorten også systema- tisk ringberkjer sjølv store tre av alm og ask. På grunn av det gode varmeklimaet og mindre snødekke er mange edellauvskogar attraktive vinteropphaldsplassar for hjort, og nokre stader vert så å seie alle store alm- eller asketre ringberkte av hjorten. I så måte har viltforvaltinga eit ansvar for at edellauvskogane har ei framtid, etter som mennesket no i stor grad har erstat- ta dei store rovdyra som bestandsregulerande ”topp-predator”. Det er von om at almesjuken ikkje vil spreie seg til Sogn og Fjordane, men om den skulle gjere det, vil det vere dramatisk.
Bruk av genbankar er ein måte å ta vare på genetisk mangfald, men det er avgrensa kor mange artar og genetiske variasjonar ein i praksis klarer å ta vare på. Beste måten å sikre det genetiske mangfaldet til trea er difor truleg at skogbruksnæringa og alle som forvaltar skog gjer sitt til at alle dei naturleg heimehøyrande treslaga får vekse og formeire seg i heile ut- breiingsområdet sitt, i det mangfaldet av skogtypar og klimasituasjonar som dei naturleg finst i. Ikkje minst kan spreidde småpopulasjonar i kanten av utbreiingsområdet vere viktige for det samla genetiske mangfaldet til ein art. Med den store hjortestammen vi har fått, har det genetiske mangfaldet til ulike lokale populasjonar av edelauvtre vorte eit ansvar også for den lokale hjorteviltforvaltinga. Alt i alt kan det såleis vere mange grunnar til at vern om sjølve edellauvtre-artane ikkje vert så sterkt vektlagt som motiv for oppretting av edellauvskogre- servat.
Almetre ringberkte og drepne av hjort, Haukåvatnet i Flora.
Myking og Skrøppa (2001) tilrår at dei treslaga som er vurderte som ”ikkje-vitale” bør ha eit nettverk av verneområde som dekkjer utbreiinga, men at også differensiert skoghandsaming utanom verneområda er viktig, etter som ein del treslag veks så spreidd at verneområda har begrensa verdi for gen-vernet. Beiteskadar kan gjere det naudsynt å redusere stammen av hjortedyr i visse område. Andre tiltak dei tilrår for å ta vare på gen-mangfaldet til trea er skjøtselstiltak i verneområde, etablering av sikringsbestand for utvalde artar, og overvaking av forynging og formeiring.
Store og gamle tre
er viktige, ikkje berre estetisk, men også av di dei skapar nisjar og levestader (t.d. stamme- holrom, rom under barken, grov daud ved) som ein del spesialiserte artar er avhengige av.
Gamle tre, spesielt når det er større konsentrasjonar av dei, kan også vere ein viktig indika- sjon på det vi kallar historisk kontinuitet. Tidlegare var nemleg store delar av Vestlandet meir og mindre snautt for skog, eller med ein så sparsam tresetnad at ein del kravfulle gammal- skogs- eller urskogsartar truleg vart utrydda. Då mange slike artar kan ha lita spreiingsevne, er det viktig å finne fram til område som heile tida har hatt slike gammalskogmiljø med gro- ve tre, og ta vare på dei. Med den attgroinga vi ser i dag, er det mykje som tyder på at slike miljø i framtida vert vanlegare, men i område der kontinuiteten er broten kan ikkje ”tida læ- kje alle sår”, med mindre vi snakkar om svært lange tidsperspektiv. I edellauvskogar som har ein særleg god historisk kontinuitet vil både vedhogst og alle former for areal-
omdisponeringar kunne vere potensielle trugsmål mot dei verdiane som dei kan romme.
Edellauvskogområde som urørde naturdokument
føreset at nokolunde store og samanhengande område kan overlatast til seg sjølv, for at dei naturlege prosessane kan få verke uforstyrra og skape dei nisjane som artane frå naturen av er tilpassa. Med ”naturdokument” tenkjer ein på eit område der alle prosessane og elementa i naturen, frå geologi, lausmasser og terrengformer, til vegetasjonen og heile det biologiske
livet, vert tekne vare på. Slike område har stor verdi for forsking og undervisning (såkalla referanseområde), i tillegg til sjølve verdien av artar og økosystem. Alle former for inngrep (t.d. vegbygging) og omdisponeringar utgjer potensielle trugsmål mot dette vernemotivet. Eit alvorleg trugsmål er knytt til spreiinga av gran og utanlandske treslag. Skogbruket legg i dag langt større vekt på miljøomsyn enn tidlegare, og det er difor ikkje lenger aktuelt å plante gran i edellauvskog. Problemet er likevel gran som tidlegare er planta, og som no syner seg å spreie seg naturleg ved frø i større grad enn ein tidlegare trudde. Den mest aggressive sprei- inga har derimot platanlønn. Sjølv om dette i seg sjølv er eit edellauvtre og difor ikkje endrar miljøet i skogen i same grad som gran, vil det kunne dominere og konkurrere vekk stadeigne treslag og permanent endre treslagsamansetjinga og dynamikken mellom treslaga i natursko- gen. Omsyn til vern mot frøspreiing frå innførde treslag bør truleg tilleggjast ein del vekt ved utveljing og avgrensing av edellauvskogreservat.
Edellauvskog som økosystem og levestad for sjeldsynte og truga artar.
Ein edellauvskog er mykje meir enn edellauvtrea, sjølv om trea spelar ei viktig rolle for res- ten av livet i skogen. Ein del av artane i edellauvskogen kan rett nok leve uavhengig av edel- lauvtrea, då det berre er felles krav til levestad som bind dei saman. Andre artar er direkte avhengige av trea, anten som næringsressurs, eller ved at trea gjev skjul og husrom. Spesielt mange artar er knytte til eik. I Sverige reknar dei at nær 550 insektartar er bundne til eik, an- ten som planteetarar eller rovdyr og parasittar som lever på desse (Almgren & al 1984). I tillegg kjem eit stort tal soppar som lever av daud ved (gjeld også stammeholrom og daude greiner på levande tre) eller som mykorrhiza (samliv mellom sopp og plante) på røtene. Edel- lauvskog er, saman med kalkbarskog, viktigaste veksestad for sjeldsynte og sterkt spesialiser- te soppar i Norge (Fremstad & Moen 2001). Av desse er rundt 25-30 % vedbuande, medan resten er jordbuande, for det meste mykorrhiza-sopp, og det er særleg konsentrasjon av raud- listeartar i rike eike- og lindedominerte skogtypar.
Trea verkar også attende på jordsmonnet gjennom lauvfelling. Sjølv om eika er viktig for mange artar, har alm eit langt meir næringsrikt lauv, noko som fremjar eit rikare jordsmonn og ein annan jordfauna enn det eika gjer. Mange av edellauvtrea vert svært gamle. Grove gamle stammar som mest har slutta å vekse kan vere viktige levestader for ulike artar av mose og lav. Av desse veks nokre på fuktige og skuggefulle stammedelar, medan andre veks på solsida. Knappenålslav-artane vil ha ly for regn, og veks difor helst under overheng, m.a.
slike ein gjerne har på gamle styvingstre. Då styving reduserer tilveksten og aukar levealde- ren på trea, har gamle styvingstre ofte ein interessant rikdom av slike kravfulle artar.
I Sverige er det rekna at til saman over 6500 artar av ulike grupper er vedlevande (De Jong et al. 2001), og det er eit stort tal raudlista artar knytte til daud ved. Både treslag, dimensjonar, mikroklima og nedbrytningsgrad er viktig for korleis veden eignar seg for dei ulike artane.
Ikkje minst kan kombinasjonen av grove dimensjonar av daude edellauvtre på solvarme sta- der gje livsrom for sjeldsynte og truga artar. For artar knytte til treslag og tredimensjonar som det er lite av, kan storleiken på naturområdet vere heilt avgjerande for overlevinga. Di større området er, di fleire artar er det plass for.
Ein viktig faktor som fremjar variasjon i livsmiljø (og med det gjev rom for fleire artar) i edellauvskog i Sogn og Fjordane er ulike former for snøskred og steinras. I tillegg til tilførsla av fersk mineralnæring vert det danna lysopningar som mange av plantane i feltsjiktet er av- hengige av. I nokre tilfelle kan dette skape noko av dei same livsmiljøa som ein får ved slått og beite, men det er usikkert i kva grad det kan erstatte dei gamle skjøtselsformene. Truleg
vil førekomst av lysopne parti med kortvakse feltsjikt (noko som er viktig for mange karplan- tar i edellauvskog) verte ein kritisk faktor i edellauvskog utan slått.
For ein del edellauvskogtilknytte artar med dårleg evne til langdistansespreiing kan det vere eit problem for langsiktig overleving at edellauvskogane i dag er små og isolerte. Arealet av eigna habitat i kvar av desse ”habitat-øyane” som ein ofte kallar dei, kan då vere ein kritisk faktor. Ein art som lever på daud ved av gammal lind vil t.d. vere avhengig av at det til ei kvar tid finst passande stadium av daud lindeved innanfor rimeleg spreieavstand. Artar som har svært spesielle krav til næringsressursar vil normalt vere naturleg sjeldsynte og krevje store areal, og difor vere meir utsette for å døy ut enn artar som lever på vanlege treslag eller
”overflodsressursar”.
Undersøking av korleis raudlisteartar (sjeldsynte og truga artar) i skog i Norge fordeler seg på ulike naturtypar har synt at heile 22 % er knytte til edellauvskog, endå edellauvskog utgjer berre 1-2 % av skogarealet (Framstad et al. 2002). Det er altså ein sterk konsentrasjon av raudlisteartar i edellauvskog. Samla artsrikdom av skoglevande biller er størst i edellauvskog og blanda lauvskog (dvs. blanding av edle og ”uedle” (boreale) lauvtre), noko mindre i bore- al (dvs. ”uedel”) lauvskog og lågurtgranskog, som i sin tur har større artsrikdom enn andre barskogtypar. Ut i frå den kunnskapen som finst i dag peikar Framstad et al. (2002) ut føl- gjande typar som spesielt viktige ”hotspots” eller kjerneområde for raudlisteartar i edellauv- skog på landsbasis:
• Oseaniske, gamle alm-askeskogar på Vestlandet (mest Hordaland, i ”regnskogbeltet”)
• Gamle styve-/lauvingshagar med grov alm, ask og eik på Vestlandet
• Rike linde-hasselskogar på rasmark, særleg i indre fjordstrok av Vestlandet, men også Sørlandet-Oslofjordsområdet
• Kalklindeskogar i Oslofjordområdet
• Rike eik-lindeskogar på amfibolitt og gabbro i Agder-Telemark
• Boreonemorale - sørboreale, gamle eikeblandingsskogar i Agder-Telemark Raudlisteartar og sjeldsynte/sårbare artssamfunn i edellauvskog er i følgje Framstad et al.
(2002) særleg knytte til a) gamle, grove og hole tre (insekt, vedbuande sopp), b) konsentra- sjonar av daud ved og grove læger (insekt og vedbuande sopp) og c) rikbork, dvs. bork med høg pH, slik mange edellauvtre har (lav- og moseartar, lungenever-samfunn). Desse elementa vart i liten grad vektlagde i dei tidlege edellauvskogplanane i Norge.
Kulturskapte verneverdiar
i edellauvskog er typisk knytte til tradisjonelle, dvs. ”før-industrielle” haustingsformer som m.a. styving og utmarksslått, som var med på å skape gode miljø både for lyselskande, låg- vaksne karplantar, og ulike artar knytte til grove, gamle tre med god sollinnstråling. Ved- hogst og beiting kan til ein viss grad fremje noko av det same, men er normalt ikkje tilstrek- keleg til å sikre korkje typiske slåtteeng-artar eller samfunn knytte til styvingstre. Attgroing som følgje av redusert bruk er eit stort trugsmål mot desse vernemotiva. Då skjøtsel er ar- beidskrevjande, har det mykje å seie kva økonomiske midlar som vil verte løyvde i framtida.
Det kan også vere viktig å avklare kvar grensa bør gå mellom miljøvernstyresmaktene og landbruksstyresmaktene sine ansvarsområde.
Også treslagsamansetjinga er ofte resultat av gammal kulturpåverknad. Gode døme er ein del område med gråor-almeskog som i røynda er tidlegare almestyvingshagar eller -lauvenger (dvs. slåttemark med styvingstre) der gråora har vandra inn som pionértre mellom dei gamle
styvingstrea. I slike område er det naudsynt å diskutere kva vernemotiv som er viktigast, an- ten å attskape det tradisjonelle kulturlandskapet, å ta vare på eit visst attgroingsstadium, eller å utvikle den urskog-liknande ”klimaks”-skogen (dvs. skog som har nådd ei meir og mindre stabil jamvekt med naturprosessane på staden) som attgroinga til slutt vil føre til.
TRUGA TYPAR AV EDELLAUVSKOG I NORGE
Framstad et al. 2002 gjev ei utgreiing av norske skogtypar som er sjeldsynte og truga (dvs.
uavhengig av kva dei huser av sjeldsynte og truga artar). Av edellauvskog gjeld det følgjande typar:
¾ Blåbær-bøkeskog (omsynskrevjande). Ikkje aktuelt for Sogn og Fjordane
¾ Lågurt-bøkeskog (noko truga). Ikkje aktuelt for Sogn og Fjordane
¾ Lågurt-eikeskog (noko truga)
¾ Rikt hasselkratt (sterkt truga)
¾ Alm-lindeskog (omsynskrevjande). Er generelt relativt godt fanga opp i eksisterande naturreservat, men følgjande viktige utformingar av stor verdi for raudlisteartar er i svært liten grad verna:
• Kalklindeskog i Oslofjordsområdet
• Eik-lindeskogar på amfibolitt i Agder-Telemark (overgangstype mot lågurt- eikeskog)
• Oseaniske gamle alm(-aske)skogar på Vestlandet (mest i Hordaland, i ”regnskog- beltet”)
• ”Lindeurskog” i ulike landsdelar
¾ Gråor-almeskog (omsynskrevjande)
¾ Or-askeskog (noko truga)
¾ Rik sumpskog (sterkt truga). Svartorsumpskog høyrer heime her
¾ Varmekjær kjeldelauvskog (akutt truga). Vestnorsk utforming med slakkstarr-svartor- vegetasjon utgjer små areal, er truga av omdisponering og drenering, og er ikkje fanga opp i verneområde
¾ Svartorstrandskog (sterkt truga)
Fleire av desse typane representerer høgst aktuelle utfordringar for edellauvskog-
vernearbeidet i Sogn og Fjordane. Som ein vil sjå er det ein del overlapping med lista over viktige kjerneområde for raudlisteartar. Ein ser også at det til dels vert nytta kategoriar som går på tvers av vegetasjonstype-inndelinga til Fremstad (1997), noko som i stor grad skuldast at ulike artsgrupper set krav som rettar seg mot ulike eigenskapar ved miljøet, og ulike are- alskalaer. Inndeling i vegetasjonstypar seier difor ikkje alt om karakteren på områda.
SOGN OG FJORDANE – EIT VIKTIG EDELLAUVSKOGFYLKE
Som det går fram av NIJOS sine registreringar, sjå figur 4, er Sogn og Fjordane eit fylke med mykje edellauvskog. Her ser ein at arealet av edellauvskog i vårt fylke er langt større enn t.d.
i skogfylket Hedmark. Mykje av årsaka til dette ligg i topografien, då sjølve berggrunnen i størsteparten av Sogn og Fjordane er relativt fattig. Dei kraftige fjellkjedeprosessane som forma landskapet har derimot ført til ei omfattande oppknusing, slik at næringsstoffa sjølv i
”sure” bergartar vert betre tilgjengelege for plantane, i tillegg til at bratt terreng og skredjordslier gjev mineralrikt markvatn og jordsmonn som edellauvskog trivst med. (At
Østfold og Akershus/Oslo har falle heilt ut av tabellen, skuldast rett nok skilnader i registrer- ingsmetodikken).
Ede llauvs k og i nors k e fylk e (bas e rt på NIJOS, 1993)
0 5 10 15 20
Østf old Hedmark Buskerud Telemark V est-A gder Hordaland Møre og Romsdal Nord-Trøndelag Troms
Fylke
Ar e al og pr os e nt
Edellauvskog (i 1000 hektar) Edellauvskog i prosent av skogen Rogaland vart ikkje registrert etter
Møre og Romsdal vart ikkje registrert etter same kategoriar
Fig. 4. Omfang av edellauvskog i norske fylke i følgje siste landsskogtaksering (Tomter, 1993). På grunn av ulik metodikk som er nytta kan diverre ikkje alle fylke samanliknast heilt. Det kan også vere avvik i definisjo- nen av edellauvskog i høve til Fremstad, 1997.
Den bratte topografien i Sogn og Fjordane har også gjort at ein del område vert vanskeleg tilgjengelege for skogbruk og anna utnytting som elles har omforma mykje av landet sidan andre verdskrigen. I tidlegare tider, derimot, var kanskje utmarka på Vestlandet sterkare ut- nytta enn i resten av landet. Dermed er det ikkje noko eintydig svar på i kva grad spesielle og sjeldsynte edellauvskog-tilknytte artar har hatt betre eller dårlegare vilkår for overleving i Sogn og Fjordane samanlikna med andre landsdelar. Paradoksalt kan den omfattande bruken av styvingshagar/lauvenger ha vore gunstig også for ein del vedlevande ”urskogsartar”, ved å fremje gamle edellauvtre med mykje daud ved i holrom. I mange av dei større edellauvskog- område med svært bratt terreng har det truleg også vore vanskeleg tilgjengelege stader som har tent som ”tilfluktsstader” for kultursky artselement. Det kan såleis vere ulike forklaringar på at ein i fleire av edellauvskogområda i Sogn og Fjordane i dag kan finne kultursky og skjøtselskrevjande artselement side om side.
Det at dei gamle haustingsformene både har hatt så stort omfang, og også har vore halde i hevd så lenge, er i det heile med på å gjere edellauvskogane i Sogn og Fjordane interessante.
Når edellauvskogen i Sogn og Fjordane dessutan syner ei spesielt stor klimatisk spennvidd, vert fylket vårt svært viktig for å ta vare på naturverdiane i norsk edellauvskog. På den andre sida har det store omfanget av edellauvskog i Sogn og Fjordane, og det at mykje står på vanskeleg tilgjengelege stader, vore ei utfordring for registreringsarbeidet. Det er mykje av grunnen til at arbeidet med verneplan for edellauvskog i vårt fylke har vorte liggjande etter andre fylke, og at det framleis står ein god del att før vi har full oversikt over alle verdifulle lokalitetar.
ARBEID MED VERN AV EDELLAUVSKOG
Det har lenge vore kjent at edellauvskog i Norge utgjer ein spesiell og verdifull – og i lands- målestokk uvanleg – naturtype. Då edellauvskogane dessutan er konsentrerte til lågland og klimatisk gode område, dvs. område som ofte er under sterkt press frå menneskeleg aktivitet, såg ein tidleg trongen for å sikre dei mot skadelege inngrep. Edellauvskog var såleis eitt av dei 4 tema1 som det på 1970-talet vart sett i gang arbeid med tematiske verneplanar for, i regi av Miljøverndepartementet. Dette arbeidet vart vidareført som fylkesvise verneplanar, noko som vart ei viktig oppgåve for den nyoppretta miljøvernavdelinga hjå fylkesmennene på 1980-talet. Gjennomføringa av desse verneplanane har i fleire politiske dokument opp gjen- nom åra vorte framheva som ein viktig del av den norske miljøpolitikken, og dei fleste er no vedtekne. Andre verneplantypar har kome til etter kvart, slik som t.d. verneplan for barskog, som vart utarbeidd på landsdelsnivå.
For Sogn og Fjordane gjorde Harald Korsmo på oppdrag frå Miljøverndepartementet regist- reringar av interessante edellauvskoglokalitetar i 1974. Feltarbeidet hans var då basert på in- formasjonar frå både ulike forskingsmiljø og lokale heradskogmeistrar og andre som kjende til potensielt interessante område. Rapporten frå dette arbeidet kom i 1975. Ein supplerings- rapport frå H.Korsmo, og som inneheldt nokre område til, låg føre i 1978. På grunnlag av desse sende fylkesmannen i Sogn og Fjordane ut eit framlegg til verneplan i 1979. Den verne- planen femna om 24 lokalitetar på til saman 6141 dekar. Høyringsframlegget møtte sterk motbør. Dels var det sterk motstand frå grunneigarane, ut i frå brukarkonfliktar knytte til ved- hogst, granplanting, oppdyrking m.m. Dels var det også miljøfaglege innvendingar, som i korte trekk gjekk ut på at områda var for små og fragmentariske, og at ein burde gjere meir omfattande registreringar av edellauvskog i fylket for å verte betre i stand til å velje ut dei beste. Nokre av verneframlegga i 1979-planen var då også meir å rekne som einskild-
skogbestand enn som økosystem. Verneplanen vart difor lagt til sides i påvente av komplette- rande registreringar. Eitt av områda vart mellombels verna i 1979, nemleg Flostranda i Stryn, som i 1991 vart endeleg verna.
I åra som følgde kom det mykje ny kunnskap, m.a. som del av føreundersøkingar i kraftut- byggingssaker, hovudfagsarbeid og forskingsprosjekt. Botanikarane Arnfinn Skogen (profes- sor, Universitetet i Bergen) og Jørn Erik Bjørndalen (no ved NLH) fekk i 1985 i oppdrag å vurdere dei nye opplysningane saman med det gamle materialet, og gje tilråding om kva som burde fremjast i ein ny verneplan. Dei laga ikkje nokon fullstendig rapport, men ei samanfat- ning som danna grunnlaget for at fylkesmannen i 1988 starta opp att arbeidet med edellauv- skogplanen. Det vart halde møte og synfaringar med grunneigarane i aktuelle område, og i 1992 sende fylkesmannen eit utkast til verneplan for fagleg gjennomgang (eller godkjenning, som det heitte den gongen) i Direktoratet for naturforvaltning. Det utkastet inneheldt 15 om- råde på til saman 6765 dekar (eller 6666 dekar, avhenging av avgrensingsalternativ), inklusive det allereie verna Flostranda nat.res. på 1791 dekar. Tilbakemeldinga frå DN gjekk m.a. ut på at nokre område burde utvidast for å få meir heilskaplege økosystem. DN peika elles på at kontroversielle spørsmål kring bruk av områda (t.d. kva som var akseptabelt av hogst) skulle vere eit tema for høyringa. Såleis var det viktig at fylkesmannen ikkje opna for dette i for- skriftsutkasta før saka hadde vore på høyring.
1 Dei andre var myr, våtmark og sjøfugl (dvs. sjøfugl-hekkeplassar)
På grunn av andre naturvernoppgåver på den tida, m.a. det høgt prioriterte, landsdelsvise ar- beidet med barskogvern, og gjennomføringa av Nasjonalparkplanen, måtte edellauvskogpla- nen på ny leggjast til sides. I mellomtida har kunnskapen om edellauvskog og andre verdifulle naturområde vorte stadig betre, ikkje minst som følgje av dei kommunale registreringane av biologisk mangfald som er gjennomførte etter mal frå DN. Gjennom det arbeidet er det funne fleire ”nye” edellauvskogområde, til dels med høg verneverdi. Fylkesmannen har reist spørs- målet om ein burde ha gjort ein full gjennomgang også av dette nye materialet før ein fullfører edellauvskogplanen. Sentrale styresmakter legg derimot avgjerande vekt på å få sluttført dei gamle verneplanane, og DN har difor pålagt fylkesmannen å gjennomføre høyring og over- sending av edellauvskogplanen så raskt som mogleg, innan hausten 2006.
SIKTEMÅL OG MÅLOPPNÅING I VERNEARBEIDET
Internasjonale og nasjonale mål for vernearbeidet
I Stortingsmelding nr. 25 (2002-2003) om ”Regjeringens miljøvernpolitikk og rikets miljøtil- stand” er vernearbeidet gjort greie for i kap. 3 om ”Større satsinger og tverrgåande miljøtil- tak” og kap. 4 om ”Bærekraftig bruk og vern av biologisk mangfald”. Økt skogvern, basert på miljøfagleg kriterium, vert der sterkt vektlagt. Når nasjonalparkplanen, barskogplanen og dei fylkesvise verneplanane er gjennomførde reknar stortingsmeldinga med at 13-14 % av arealet i fastlands-Norge vil vere verna. Verdas naturvernunion (IUCN) har tilrådd at alle land skal verne minst 10 arealprosent av alle naturtypar. Sjølv om totalt verneareal i Norge ligg godt an, skortar det svært på representativiteten. Det er stort underskot på vern av høgproduktive na- turtypar i låglandet, nettopp der det biologiske mangfaldet gjennomgåande er størst. I følgje stortingsmeldinga er det t.d. verna langt under 1 % av høgproduktiv skog i låglandet. OECD har i si evaluering av norsk miljøpolitikk i 2001 tilrådd ”å styrke og intensivere arbeidet for å utvide arealet og det representative utvalget av verneområder på det norske fastlandet, opp- fylle vedtatte mål (for eksempel en dobling av naturvernområdene fra 1994 til 2010, etablere flere naturreservater i skogsområder) og knytte seg opp til Natura 2000-nettverket, samt å fullføre og implementere planer for marine verneområder” (sitert frå stortingsmeldinga).
Vern etter naturvernlova byggjer såleis på miljøkvalitetane som finst i eit område, uavhengig av om det ligg føre trugsmål.
Til grunn for skogvern-politikken i St.meld. 25 ligg særleg NINA-NIKU-rapporten ”Evaluer- ing av skogvernet i Norge” (Framstad & al. 2002), som gjev ei grundig miljøfagleg vurdering av eksisterande vern av skog i Norge, og kjem med detaljerte tilrådingar om kva som er sær- leg viktig å fange opp i det vidare arbeidet. Rapporten gjev også ei grei oversikt over interna- sjonale konvensjonar og avtalar som har verknad for skogvern-arbeidet. Av dei viktigaste er Konvensjonen om biologisk mangfald, og Bern-konvensjonen.
Samanlikna med grannelanda våre, i praksis Sverige og Finland som dei mest relevante, ligg skogvernet i Norge noko etter, om ein reknar som prosent av skogarealet. I Sverige utgjer skog verna i nasjonalparkar, naturreservat, ”domänreservat” etc. 3,66 % av skogarealet i lan- det, i flg. Framstad & al. 2002. Ca. 45 % av dette ligg i ”fjellkjeden og fjellnære områder”
