88 A'RJE!ALS'DA TIIS'DIKIKEJN I JORDBRUKET
ga mal og vel røynd forsøksmann sa da han for 3-4 år sidan gjekk frå arbeidet. «Vi får likevel prøve og gi råd og rettleiding ut frå det vi har røynt og veit - utan alt for mange atterhald når det gjeld resultat av framtidig gransking.» For bonden, jordbrukaren, treng råd og rettleiding som ikkje for mykje er pakka i ull og skodde - likså vel i dag som i framtida.
Litteratur:
Ag1erberg, Lars s.: VaHodLing på myr. Svenska Va.U- och Mosskul turforenin- gens kvartalsskrirt 19'46.
Foss, Håkon: Forsøk med g;Jødsling til eng. Melding frå Statens forsøksgard for rfjeUbygdene 19i3R
Hagerup, Hans: Beiitekcntroll for ulike dyrkingsmåtar .På grasmyr til beite.
Melding ;frå Det norske myrselskaps forsøksgard 1933.
Haugen, Bj. M.: Røstjernmyra. Meddelelser fra Det norske myrselskap 1949.
Lende-Njaa, Jon: Myrdyrking. Grøndahl & S:øn, Oslo 19Ø1.
Lie, Ole: Fra mosemyr til åker og eng. Meddelelser fra Det norske myrsel- skap 1'950.
Lundblad, Karl: Vallvåxtodling på messjord. Svenska Mosskulturforenin- gens T'idskriJft L91315.
Sakshaug, Bj.: Beitekontroll og .grøftingsfors.øk på Løken i Vestnes. Arbok for !beitelbruk 1944-119>45.
Sorte:berg, AsiJ,j.: Melding Ifrå Ny Jords forsøksgard på Smøla. Ny Jord 1948.
Uverud, Helge: Beitet på Apelsvoll, Arbok for beitebruk 1944-'19415.
Vigerust, Yngvar: Beitene p,å Smøla. Ny Jord l9i50. Serprent.
Ødelien, J.Vf.: Orienterende forsøk med store kunstgjødselmengder ti'l eng på Østlandet. Meldinger fra Norges Iandbrukshøgskole 1947.
Ødelien, M.: Forsøk med sterk gjødsling til eng på Østlandet 1946-194·8.
Forskning og forsøk i landbruket 1950. Sertrykk: Melding nr. 34 ifra Norges Landbrukshøgskoles Jordkulturforsøk.
AREALSTATISTIKKEN I JORDBRUKET TRENG HAN EI UTFYLLING?
Foredrag i Norsk Rikskringkasting, Bergen, den 10. desember 1950.
Av J. Byrkjeland.
Fram 'til fyrste verdskrrgen hadde det ikkje rett mykje å segja korleis jordbruksstattstlkken var skipa. Det var einast ei registrering av det viktigaste talstorleikar i jord-, husdyr-, hage- og skogbruk.
Korleis dei einskilde spursmål var stilte, hadde i grunnen lite å segja.
Der var ingt reguleringar eller inngrep som bygde på statlstlkken.
For bøndene hadde det då ingi interesse anten statistikken var rett eller ikkje. Men i 1917 vart det store restriksjonar i mntørsla av korn.
Staten laut gå :til rasjonering av dei viktigaste innrørde matvarene.
Og Innførsla av korn og mjøl vart so snaud at staten Iaut gå til tvangsdyrking av korn. Når denne tvangsåkeren skulle bytast på fyl- ke og her ad, fekk me for fyrste gong bruk for no kon av det tal som ranst i jordstatlstikken. Men no synte det seg alt kor ufullstendige dei statistiske oppgåvone var. Jordstatistikken hadde berre desse ru- brikkane: Dyrka jord, Naturleg eng, Utslåttor, Skogmark, og onnor mark.
ARE,A:LSTNI'!IBTIKKEN I JORDBRiUKET
,,
89
Del tvo fyrste rubrikkane dyrka Jord og naturleg eng femnde då om den jordi me vanleg kallar innmark. Men kva hjelp var det i tali for innmark i kvart fylke? So gjekk dei då ut frå det talet dei fann for dyrka jord. Arealet av dyrka jord var etter teljmgt i 1917 2,2 % av heile landviddi. Det synte seg altso so tidleg som i 1917 at me no hadde bruk for ein meir tidhøvel eg jordstatistikk. Den som då var var altfor ufullstendig som grunnlag for tvangspåbod. Og det same har teke seg opp att gong på gong seinare i den nyara regule- ring som er sett i verk innan jordbruket. Me har og gjenomlevt ein verdskrig til med nye tvangsrådgj erder. Og mest alltid må desse byg- gjast på den nya.ste statistikken. Men det .s.yrgjelege .er at om ein no har endra jordbruksstatistikken noko lite frå teljing til teljing. er det ingen ting gjort ved dei grunnleggjande rubrikkar i jordstatistikken.
Ja i teljingt i 1939 har dei til og med teke bort rubrikkane 1 til 6 som gjer greide for korleis landarealet byter seg på ymis jord. Den de- taljering som er sett inn i staden er heller verdlaus som grunnlag for reguleringar. Det eg då lyt slå fast er at sjølve grunnlaget for jord- statistikken, skiljing etter jordart, etter lægje o.s.b., der ser ein ingen framgang. Soleis som tali for dyrka jord er oppsette, herad etter he- rad, frå den eine landsenden til hin, må alle som les få den tanken at desse jordviddene er jamgode, so sant del er dyrka. Anten det er slett.land eller brattlende, anten det er djup fastmark eller grunn- lende med ei snaud ·spaddjupn til fjellet, anten det er mineraljord eller myrjord gjer eit og det same for statistikken. Han er ikkje små- leg selets. Og statistikken tek på ingen måte noko omsyn til om dyrka jord kan arbeid ast med plog eller om ein i tilfelle det skulle verta tale om tvangsdyrking må triva til spaden, eller om teigane ikkje kan slåast med slåmaskin, men berre med ljå, eller jordi so grunnlendt at ein lkkj e kan få ein hesj estaur til å stå.
Den norske Iordstatistlkken må vera laga etter eit framandt møn- ster, for han høver ikkje til det norske landskapet, ikkje som ein lånt klædebunad.
Det er no frå Danmark me mest plar låne, når det gjeld mønster.
Men sjølv i den danske statistikken er det ein dubbe! rubrikk for a n d r e g r æ s ar e al e r, som vert skild i sl i k e p å 1 av b u n d og p å h Ø j b u n d. Og ein finn der opplysningar om m o se r t i 1 t ø r v esk j ær og jamvel arealet av grunn til vej e, stier, bygge- g r u n d og g å r d s p 1 a d s e r, h e d e r og 1 y n g b a k k e r m. v. Hjå oss: finn ein ingen ting om slike viktige ting. Derimot gjer me oss den umak å telja bærbuskar. Alt i alt må det vel segjast at den norske jordstatistikken er hjelpelaust forelda. Og difor helt utenleg som grunnlag for dei mange reguleringar som no vert sette i verk. Regu- Ieringar og den heile jordbrukspolitikk som vert bygd på den nove, rande statistikk kan ikkje anna enn verta urettferdige. Der er då og eit veksands misnøgje med dei reguleringtiltak som no er sette i verk, og som byggjer på ein forelda [ordstatistlkk.
90 ARIEiALSTATIS'I1IKiKElN I JORDBRUKET
Når eg her har ført fram klagemål mot denne j.ordstatistikken, er det på sin plass å fortelja lydarane litt om kva som løyner seg i statistikken under namnet dy r k a j o r d. At j ordi er dyrka vil segj a at ho er gjord dyr, dyrverdig, noko ved arbeid og noko ved kapital- påkostnad som årleg gjødsling eller trøsåning og so bort etter. Dei skilde i eldre tid millom dyrking til åker og dyrking til eng. Den siste dyrkingsmåten er no i stor mun opptekene i beitedyrking, og som no er so vanleg gjennom heile landet. Arbeidet innan denne greini av dyrklngi er fyrst og fremst ei rydjing. Men, so vidt eg har skyna har denne dyrkingsform like til det siste vore mykje utbreid i Nord-Noreg og er det visst endå.
På Vestlandet og i fjellbygdene var det og gjenom lange tider ei vanleg dyrkingsform. Og når denne rydja jordi årleg vart gjødsla, kunne ho i avkastning vera jamgod med fulldyrka jord som låg til varig eng.
Jord er sole is dyrka til ulike tider og på ulike må tar etter som vilkåri låg til rette i dette store uryddige landet. Det skilde seg i eldre tider mykje kor stor folketilvoksteren var. Når folketalet auka, trongst det meir jord til å skaffa mat og klæde til alle. For som me veit var det jordbruket som var hovudnæringi langt ned i 1800-talet.
Korleis landskapet var laga, kor rike del lause jordlag var, sette sine tydelege merke på gardane kring i landet, og avgjorde både vidd og godleik av den jord som vart dyrka.
Slettebygdene austanfjell.s har vel alt i alt landets beste kultur- jord. Her var og er store samanhangande vidder av djup mineraljord, som høvde og høver vel til åkerland, og som til ei kvar tid kunde gjera seg bruk av moderne maskiner og maskinteknikk. Men og in- nan dette omkvervet sleng det no og då grunnare jord på skalberg, og det var oppstikkande kollar som berre høvde til skoggrunn. Og om det for det meste er heller flatt, er det i blandt bratte leirbakkar som berre vanskeleg kan nyt tast til åker, og som dif or j amnast lyt liggja til varigt england. Men ikkje noko av dette kjem til uttrykk i arealstatistikken.
Ber det so opp gjenom dalane til skogbygdene og fjell bygdene, er det kanskje ikkje mest jorddjupi det står på. Der kan vera jord nok, men i dalbotnen er det elvesletter, som vert overfløymde, og som av den grunn ikkje er brukande til åkerland. Og endå meir er det dette, at jordi er so bratt, at arbeidingi skapar store vanskar. Jordi vert flytt nedover, og det vert eit stort slit med moldkøyring. om grødeevna skal haldast ved like. No er det vel desse austlandske til- høve ein ,serleg har havt for auga, når planen for arealstatistikken vart opplagd, Men av det som her er framhalde, er det tydeleg at statistikken sjølv under dei beste tilhøve ikkje er tilfredsstillande.
So mykje verre vert det då, når ein kjem til Vestlandet, der eg er best kjend. I Hordaland er det kring 15 000 gardsbruk med 5 mål innmark og meir. Av desse er det kring 10 000 bruk som har hest, og
§I
som då har jordbruket som hovudnæring. Av det samla innmarks- areal i 1929 utgjorde det som var bruka til åker og hage bene 12 % . Og eridå er dette talet og for stort. For i dei 12 % er medrekna frukt- hagarie i Hardang·er. Men som me veit ligg desse for ein ikkje liten part på jord som aldri har vare spadvend. Ja til dels ligg frukthagane i ville urdar.
For dei sam berre kjenn er Hordaland ifrå statistikken, må desse låge tal for jord til åpen åker høyrast heilt urimeleg. Men gjer ein seg kjend med landskapet, og dei naturlege vilkår, vil ein snart skyna at det er landskapet som er rett, og statistikken som er urett.
Skiftebruk i den vanlege tyding av ordet, er mykje sjeldsynt, og må so vera. Det er ikkje det at talet for dyrka jord ikkje held. Jau det gjer det nok. Men det skortår på skiljing millom åkerland og england. Når det gjeld fjord- og fjellbygder, vert det som austan- fjells. Jordi er so altfor bratt til åkerland. Og her på Vestlandet kjem ei ny ulempe til, som dei austlandske dal- og fjellbygder ikkje veit av, nemleg den store årsnedburden. Det er ikkje berre det at j ordi vert dregi nedover ved plØgj ing og horving, men når j ordi ligg i åpen åker vil tløvatnet dessutan vaska utor store mengder finjord, som vert ført uti fjordane, og aldri tinst meir. A bruka brattlendt jord som åker verkar då som ei utpining. Forsøksleidar Røyset har gjort nokre mykje interessante utrøyningar med dette, der han fekk fastlagt kor store finjordsmengder som vart skola vekk i eit år.
Hordaland er eit mykje jordf'atig t landskap. Det gjeld kystbyg- dene og eit godt stykke inn i fjordane. søre Sunnhordland og Voss er vel best stelt. Liksom Nordhordland er mest jordfatigt. Når ein tek undan dei tvo inste fjordbygdene Masfjorden og Modalen har ikkje del andre Nordhordlandsbygene ein gong veggrus enn segja støypesand.
Alt sand og grus må kj øpast og f ørast lange veger. Og kva dette har å seg ja i våre dagar, er lett å skyna, no då det spørst om betong i all byggjeverksemd, og vegslitet er vaksen til det mangeduble med den veksande bil- og busskøyring.
Men kva slags dyrka jord er det dei har innan dette området, kan ein då spørja? Ja det meste er myr og grunnlendt torvjord.
Største parten av gardane ligg her som elles i landet nedanfor den øvre marine grense.
SjØbrot og båreslag synes å ha vaska bort all brejord, so då dette ujamne berglandet omsider steig opp or havet, laut plantevoksteren lata seg nøgj a med ein naken fjellgrunn. Det vart då myrar i læg- dene, og for det meste grunn torvjord der det var mer opp1endt. I dette småkuperte lendet er myr ane aldri store i vidd, j amnast berre nokre fåe mål, og ofte under målet. Ein lyt og leggja til at dei som regel ligg på slette fjellet. Nydyrka gj er dei god ten est som åkerland nokre år. Men slik dei er samansette går formoldingi veldigt fort, so del kverv med ein turne om året og meir om dei vert bruka som åker.
Dei må då vanleg grortast på nytt med 20-30 års millomrom, alt
92
etter kor sterkt ein driv. Då myrane ligg i småe søkk i lendet, kjem:
ein snart ned på berge i utkantane, og det som kan nyttast til plog- land mmkar inn for kvar gong ein grørtar. Og den jord som ligg millom myrarie er i alle høve so grunnlendt, at det ikkje kan nyttast til åker. Ein må vera glad om slåmaskin kan ta seg fram over skolt og skallor.
Her er fullt opp av gardsbruk i Hordaland som er oppf'ørde med over 50 mål dyrka jord, men som likevel lyt bruka same teigane til åker år etter år, tiår etter tiår, avdi det er dei einaste teigarie som let seg plØgja og horva. Men etter dei nogjeldande reglar skal slike bruk berre få halv rasjon av kolhydratkraftfor. Det fins-i; og nokre bruk med meir enn 150 mål dyrka jord, men som ikk] e har meir enn 2Qi mål som på skapleg vis kan drivast som åker. Til straff for at naturi har vare so ugod mot <lesse når det gjeld åkerland, skal dei no missa heile kolhydratrasjonen med krattror. Ein kan då ikkje undra seg over at tiltrui til staten sin evne til å gjera rett og skil minkar 1 mange strak av landet.
Kan det då vera so umogeleg å betra arealstatistikken? Det har vel ikkje vare freis:ta, er von. Det er det som er sakt. Men med dei man- ge reguleringtiltak som no vert sett i verk, må ein vel segja at areal- statdstikken sårt treng ei utfylling. Fyrst og fremst gjeld det då å få ein rubrikk for viddene av det som kan brukast til åkerland. Kva hjelp er det i korntrygd og potettrygd for dei bygder som ikkje har åkerland? Det verkar helst som eit trugsmål: Legg ned dette gards- bruket, som no eir sole is laga at na turt for byd åkerbruk, og dermed og å nå dei tøremuner staten etlar jordbruksyrket. Det kunde nok og trengj ast at arealstatistikken gav ei meir detalj era skilgreida om det me kall ar dyrka jord i det heile.
So mykje som are:alstatistikken no har å segja i vår jordbruks- politikk, vilde eg gjerne med same slå til lj od for at statistikken gjor- de seg bruk av det veldige kartmateriale me har liggjande i utskift- ningsarkivi. Er det verkeleg meining i at me til kvar jordbruksteljing skal nøgja oss med runde skynstal om desse grurinleggjande fakto- rar. når me på same tid med stor påkostnad har skaffa oss gode ut- sk'iftningskart, som vilde kunna gje oss pålitelege tal for ein stor part av jordbruksarealet? Er det meining i slikt?
Eg nemnde at ein i den danske arealstatistikk og finn ein ru- brikk for byggegrunn og gardsplassar. Det må undra ein at noko tilsvarande ikkje synest vera påansa i vår statistikk. Me har alt sidan staten tok til med tilskott til nydyrking, fått nøgje greide på kor mange mål jord som er korne til ved nydyrking. For Vestlandet sin part er det på det reine at det meste av denne nydyrking er jord som ikkje duger til åkerland. På den andre sida har andre yrke, in- dustri, transport, bustadbyggjing teke store areal ifrå jordbruket.
So vidt eg veit, har statistikken ingen ting å fortelja oss om kor store
<lesse areal eir. Men det som er visst er, at den jord som jordbruket
93
på den vis har mist i dei aller fleste tilfelle, er dyrka. jord, ja, for: em stor part av den beste åkerjord i vedkomande bygd. Korleis kan det ha seg at arealstatistikken heilt har overset dette viktige spursmålet?
I Økonomiske oversyn for eit lenger tidsrom har det tidt og ofte vore halde fram kor veldig nydyrking! var i millomkrig,stidi. Og då det ikkje er gjort noko atterhald, må den ukritiske lesar få den meinmgt at nydyrkingi var nettotilvokster. Men når ein tenkjer seg om, og hugsar korleis byar og industrisamhelde, husbøle kring jarnveg og·
dampskipsstoppestadar har utvida seg i same tid, kjem det mykje til rrådrag. På dette omkvervet treng og arealstatistikken ei ut- fylling. I det heile er jordstatistikken vår so uferdig, so lite avmåta etter norsk landskap frå Lindesnes til Nordkapp at det er på høg tid at me får ei ombot. Me lyt sjå til å få ein statistikk av jord-;
bruksjordi som ho er i dette fjell-l'andet, ikkje som me ynskjer ho skul de vera. For ingen kan gj era Noreg til sletteland!
STATSGARANTI FOR MASKINTORV.
F,ra Landbruksdepartementet, Tømmer- og Trelastkontoret, har vi mottatt følgende meddelelse vedrørende statsgaranti for avsetning av maskin torv :
(<8'turtinget har den 18. april d. å. gjort vedtak om det stilles statsgaranti for avsetning til den til enhver tid fastsatte maksimal- pris med fradrag av 10 % av inntil 200 000 m;-; maskintorv som blir produsert til bruk i brenneterminen 1951-52 og 1952-53, tilsammen for begge år.
Når Stort.inget påny har funnet det nødvendig· å stimulere torv- produksjonen ved å stille avsetningsgarantt for den maskintorv som produseres, så skyldes dette at mulighetene for import av kull og koks er høyst usikre. En må således rekne med at det bare vil bli mulig å stille et begrenset kvantum kull og koks til disposisjon for husoppvarming neste vinter. På grunn av svikt i tømmerhogsten må en videre rekne med at en betydelig del av den ved som produseres vil bli overtatt av industrien, og det vil derfor mere enn noen gang tidligere være påkrevet å gå inn for Økt produksjon av brenntorv.
I henhold til foranstående henstilles det til samtlige torvprodu- senter snarest mulig å sette i gang produksjon av størst mulige kvan- ta torv. Produsenter bØT videre straks sette seg i forbindelse med eventuelle tidligere avtakere eller andre som kan være interessert i å kj øpe torv for om mulig allerede nå å få tru ff et avtale om leveranse for neste vinter. Kommunene og statsinstitusjonene er for øvrig alle- rede anmodet om å tre i kon takt med sine tidligere leverandører for å avgi bestilling på de torvkvanta som de mener å måtte trenge for kommende brennetermin.
Det er fore slått at subsidieordningen på innenlandsk brensel blir opprettholdt, men noe bindende tilsagn kan ikke gis
