Regionalt næringsprogram for landbruket i Hordaland 2013 – 2017
Det vi vil får vi til
Innhald
1. Status og utviklingstrekk for landbruket i Hordaland ... 3
1.1 Verdiskaping og sysselsetting ... 3
1.2 Strukturendringar – føretak og areal ... 4
1.3 Husdyrproduksjon ... 7
1.4 Planteproduksjon ... 12
1.5 Skog og bruk av trevirke ... 13
1.6 Bygdenæringar ... 14
1.7 Næringsmiddelindustri ... 17
2. Moglegheiter og utfordringar for landbruket i Hordaland... 18
2.1 Produksjonsgrunnlag ... 18
2.2 Marknadsorientering ... 18
2.3 Kompetanse ... 20
2.4 Rekruttering ... 21
2.5 Samarbeid ... 21
2.6 Trong for investeringar ... 22
3. Visjon, mål ... 23
4. Strategiar og tiltak ... 24
5. Prioritering av økonomiske verkemiddel ... 28
5.1 Bedriftsretta bygdeutviklingsmidlar ... 28
5.2 Utviklings- og tilretteleggingsmidlar ... 31
5.3 Praktikantordning ... 32
6. Kjelder ... 33
Vedlegg 1 – Handlingsplan for mjølkeproduksjon 2013 ... 35
Vedlegg 2 - Handlingsplan for sauehald 2013 ... 37
Vedlegg 3 - Handlingsplan for fruktproduksjon 2013 ... 40
Vedlegg 4 - Handlingsplan for bygdenæringar 2013 ... 41
1. Status og utviklingstrekk for landbruket i Hordaland 1.1 Verdiskaping og sysselsetting
Verdiskapinga i primærlandbruket i Hordaland er 772, 1 millionar kroner årleg, målt som bruttoprodukt i 2007 (NILF). Sjå tabell 1. Denne direkte verdiskapinga er fordelt på 643,4 mill. i primærjordbruket, 22,0 mill. i primærskogbruket og 106,7 mill. i tilleggsnæringar.
Inntektene er delt i to, marknadsinntekter og offentlege tilskot. Total omsetning er 1,6 mrd. kr.
I tillegg til den direkte verdiskapinga gir aktiviteten i landbruket ringverknader i form av underleveransar og
lokale/regionale varer og tenester frå andre næringar, og dermed verdiskaping i desse. Netto verdiskaping i primærlandbruket inkludert ringverknader er 1,2 mrd. kr
Tabell 1. Omsetning, verdiskaping og sysselsetting i jordbruket i Hordaland 2007. Kjelde: NILF.
Jordbruk Skogbruk Tilleggs- næringar
Sum primær- landbruk
Total omsetning (mill. kr) 1 324 33 281 1 638
Verdiskaping bruttoprodukt (mill. kr) 643 22 107 772 Verdiskaping nettoprodukt (mill. kr) 562 21 88 671
Sysselsetting (tal årsverk) 3 211 35 269 3 515
I primærjordbruket er verdiskapinga høgst i Voss, følgt av Ullensvang og Kvinnherad. Ullensvang har høgste verdiskaping per innbyggjar, deretter Etne, Voss og andre kommunar i midtre og indre strok. Verdiskapinga per innbyggjar gir uttrykk for kor viktig jordbruks- næringa er for kommunen.
Blant produksjonane i jordbruket står mjølke- produksjonen for den største verdiskapinga. Total verdiskaping i jordbruket målt som nettoprodukt var 562 mill. kr i 2007. Av dette står mjølkeproduksjonen for 41 prosent. I tillegg kjem delar av verdiskapinga registrert frå kombinert mjølkeproduksjon og svinehald, basert på NILF sin utrekningmodell. Sjå figur 1.
Sauehaldet utgjorde 22 %, frukt og bær 12 %, og veksthus 8 % av verdiskapinga målt som nettoprodukt.
I primærskogbruket er verdiskapinga høgst i Kvinnherad, følgt av Voss og Ulvik. Berekninga inkluderer ikkje vidareforedling frå rundstokk. Nettokostnader til
Verdiskaping i landbruket i Hordaland 2007 Bruttoprodukt: 772 mill. kr,
derav 643 mill. kr frå primærjordbruket.
Nettoprodukt: 671 mill. kr, inkl. ringverknader: 1 207 mill. kr.
Verdiskaping frå jordbruket:
Høgast totalt i Voss kommune.
Høgast per innbyggjar i Ullensvang.
Bruttoprodukt:
Verdien av produserte varer og tenester minus vareinnsatsen. Kapitalslit
(avskrivingar) er ikkje trekte frå. Alle støtteordningar er medrekna, inkludert husdyr-, areal- og kulturlandskapstilskot og investeringsstøtte.
Tala for bruttoprodukt kan ikkje
samanliknast med nasjonalrekneskapen, som berre inkluderer støtte avhengig av produsert mengde, til dømes prisstøtte.
Nettoprodukt:
Verdien av produserte varer og tenester minus vareinnsatsen med kapitalslit (avskrivingar) trekt frå. Utgjer betaling for arbeidsinnsats og forrenting av investert kapital.
Bruttoprodukt inkl. tilskot - Sum avskrivingar
=Nettoprodukt inkl. tilskot
skogkultur og kostnader til veg er trekt frå. Blant tilleggsnæringane er leigekøyring mest utbreidd.
Deretter følgjer ulike former for landbruksbasert reiseliv og utleige.
Primærlandbruket i Hordaland inkludert tilleggsnæringar sysselset 3 515 årsverk (i 2007), eller 1,4 % av sysselsettinga i fylket. Det er store variasjonar mellom regionar og kommunar. Jordbruket betyr mest for sysselsetting i Etne, Ullensvang og Ulvik med 11-12 % av sysselsettinga. Blant kommunane i Hordaland har Voss flest årsverk innan primærjordbruket med 453, etterfølgt av Ullensvang og Kvinnherad med høvesvis 318 og 315 årsverk. Desse tre kommunane står til saman for over ein tredel av dei totale årsverka i primærjordbruket. Ringverknader og sysselsetting i næringsmiddelindustri kjem i tillegg.
Figur 1. Verdiskaping i jordbruket i Hordaland fordelt etter driftsform, som del av totalt nettoprodukt på 562 mill. kr. Ein del av mjølkeproduksjonen er frå føretak med kombinert mjølke- og svine- produksjon, her rekna som ein eigen produksjon. Kjelde: NILF-notat 2009-14.
1.2 Strukturendringar – føretak og areal
Tal føretak
Landbruket i Hordaland har dei siste tiåra vore gjennom ei rask strukturendring mot færre og større bruk.
Storleiken på jordbruksføretaka i fylket auka i snitt frå 95 dekar til 129 dekar frå 2001 til 2011, ein auke på 36 prosent. Prosentvis auke er om lag lik som for landet totalt, der jordbruksføretaka i snitt auka frå 166 dekar til 223 dekar, ein auke på 34 %. Tal jordbruksføretak i Hordaland gjekk ned frå 4 872 til 3 224 i same periode, det vil seie ein nedgang på 34 %. Nedgangen er større
Areal og føretak i Hordaland 2011 3 200 jordbruksføretak med produksjonstilskot.
498 000 daa jordbruksareal totalt, derav 413 000 daa i drift (produksjonstilskot).
Strukturendringar frå 2001 til 2011:
34 % færre føretak.
36 % meir areal per føretak.
6 % mindre areal i drift(produksjonstilskot).
Leigejord utgjer 42 %.
Beiting i utmark på 80 % av driftseiningane.
enn snittet for landet på 19 %. (Kjelde: SLF Rapport PT-910 Jordbruksareal i drift og tal søkjarar per 31. juli).
Nedgangen i tal driftseiningar er størst på kysten og i dei ytre fjordbygdene. Sjå figur 2. I Bergen og nabokommunane er tal driftseiningar om lag halvert dei ti siste år. I indre strok og Sunnhordland har fleire kommunar 15 til 30 prosent nedgang i tal driftseiningar. Det er òg strukturendring når det gjeld dyrehaldet, med auke i tal dyr per bruk.
Figur 2: Prosentvis nedgang i tal driftseiningar frå 2001 til 2011 for kvar kommune i Hordaland.
Gjennomsnittleg nedgang for Hordaland er 34 %. Kjelde: SLF Rapport PT-910.
Jordbruksareal
Hordaland har om lag 500 000 dekar jordbruksareal, noko som utgjer 4-5 % av jordbruksarealet i landet. Dette omfattar fulldyrka jord, overflatedyrka jord og innmarksbeite, sjå tabell 2. Hordaland
har store beiteareal, om lag 10 % av innmarksbeita i landet. Fordelinga mellom arealtypane er noko usikker sidan prosess med oppdateringar av gardskart ikkje er ferdig for alle kommunane. I tillegg kjem utmarksbeite og dyrkbar mark som viktige areal for jordbruket.
Tabell 2. Totalt jordbruksareal i Hordaland i 2010 fordelt etter type areal, frå klassifikasjonssystemet AR 5. Nokre små areal frå klassifiseringa AR 50 kjem i tillegg. Kjelde: Skog og Landskap.
Type av dyrka mark Areal (daa) Fulldyrka jord 209 344 Overflatedyrka jord 74 897 Innmarksbeite 213 654 Sum jordbruksareal 497 895
Av det totale jordbruksarealet i Hordaland er 413 000 daa registrert med næringsdrift med produksjonstilskot 2011. Av dette er ca. 262 000 daa fulldyrka/overflatedyrka og 151 000 daa innmarksbeite. 85 000 daa, eller 17,1 prosent av totalt jordbruksareal er ikkje registrert i produksjonstilskot. Dette er dels i drift utan produksjonstilskot og dels gått ut av drift. Av areal utan drift gror noko gradvis att og noko er omdisponert til bygging og anna. Ca. 2,7 % av jordbruksarealet i drift blir drive økologisk, nær 11 000 daa inkl. areal under omlegging i 2011.
Jordbruksareal med produksjonstilskot i Hordaland har blitt redusert med 26 000 daa frå 2001 til 20111. Dette utgjer ein nedgang på 6 prosent. Nedgangen er størst på kysten og i nærområda til Bergen, med rundt 30 prosent nedgang i fleire kommunar. Areal innmarksbeite har auka på grunn av endra bruk av dyrka areal. Fulldyrka jord gjekk mest tilbake, og utgjer no berre halvparten av jorda som er i drift i fylket. Delar av arealendringane i perioden skuldast karttekniske endringar og etterslep på oppdatering av kart. Det er generelt lite nydyrking i fylket. Jordbruks-/landbruks- teljingane frå Statistisk sentralbyrå inkluderer føretak utan produksjonstilskot. Gardbrukarane i Hordaland opplyste i 1999 at 471 000 daa var i drift, og i 2010 at 417 000 daa var i drift.
Leigeareal utgjer stadig større del av jordgrunnlaget, og gjer at storleiken på driftseiningane aukar.
Leigearealet utgjorde 32 prosent i 1999 og har auka til 42 prosent i 20102. Del leigeareal er høgare i Hordaland enn i Rogaland (33 %) og Sogn og Fjordane (38 %). Hordaland er framleis det fylket i landet som har flest små bruk i drift.
Utmarksbeite er ein viktig del av ressursgrunnlaget for landbruket i Hordaland. Om lag 80 prosent av driftseiningane i fylket slepp dyr i utmarka. I 2011 omfatta dette ca. 196 000 sauer og lam, 16 000 storfe, 5 000 geiter og 1 000 hestar.
1 Korrigert for tidlegare Ølen kommune som no er del av Rogaland.
2 Kjelde: Jordbruksteljing 1999 og Landbruksteljing 2010, Statistisk sentralbyrå
1.3 Husdyrproduksjon
Kumjølk
Hordaland leverer 74-77 mill. liter kumjølk årleg. Voss er den største mjølkekommunen med om lag 19 mill.
liter kvote, følgt av Kvinnherad, Etne og Kvam. Sjå figur 3. Tal mjølkebruk er kraftig redusert og fleire kommunar har hatt noko nedgang i produksjonen dei siste åra.
I Hordaland klarar ein ikkje å produsere nok mjølk til å
fylle kvoten på 85 mill. liter. Mjølkekvoten i Hordaland er 6–10 mill. liter meir enn levert mengd mjølk, varierande i løpet av dei siste fem år. I 2011 blei 87 prosent av kvoten levert, lågare enn landssnittet og lågare enn tidlegare år.
Figur 3. Levert mjølk (liter) i 2002, 2008 og 20113 for kommunar med meir enn 1 million liter i 2011.
Mjølkebruka i Hordaland er noko mindre enn elles i landet, og det er mange deltidsbruk. Ein stor del av mjølkemengda i fylket kjem frå små og mellomstore bruk. Storleiken på buskapar og mjølkekvotar er stigande, men i 2011 var det framleis om lag like mange bruk med under 100 tonn i kvote (370 bruk) som bruk med over 100 tonn i kvote (313 bruk). Sjå figur 4.
Fjøs med mjølkerobot står for ein aukande del av mjølkeleveransen, og kan om kort tid utgjere 20 mill. liter, eller om lag ein firedel av total produksjon. Tala inkluderer fjøs som er ferdigbygd i næraste framtid. Ein ser no færre store utbyggingar for samdrifter, og enkeltbruk står for dei fleste utbyggingane.
3Redusert produksjon i 2011 kan skuldast dårlege grovfôravlingar, og treng ikkje å vise tilsvarande trend om lågare produksjon.
0 2 000 000 4 000 000 6 000 000 8 000 000 10 000 000 12 000 000 14 000 000 16 000 000 18 000 000
Levert mjølk
Mengde levert 2002 Mengde levert 2008 Mengde levert 2011 Kumjølk i Hordaland 2011
Kvote: 84,6 mill. liter, 5 % av kvoten i Noreg Leveranse: 73,7 mill. liter
Kvotefylling: 87 %
12 066 mjølkekyr på 686 føretak, derav 87 samdrifter (13 % av føretaka).
Dyretal frå produksjonstilskot per 1.januar
Figur 4. Tal føretak og total kvote i Hordaland 2011 fordelt på storleik av kvote på føretaket
I dag blir ein liten del av mjølka i Hordaland produsert økologisk. Tine Meierier Vest betalar ikkje meirpris for økologisk mjølk til nye økologiske produsentar.
Storfekjøtt
I 2011 blei det produsert 3 620 tonn storfekjøtt i Hordaland, tilsvarande 4,4 prosent av produksjonen i Noreg. Den største produksjonen i fylket finn vi i kommunane Voss, Kvinnherad, Etne og Lindås. Sjå figur 5. Frå 2001 til 2011 har kjøttproduksjonen i Hordaland gått tilbake 19 prosent, samanlikna med 5
prosent tilbakegang på landsbasis. Tilbakegangen er størst i Bergen og Fusa. Storfekjøttet blir dels produsert ved sidan av mjølkeproduksjonen, og dels frå spesialisert kjøttfeproduksjon med ammekyr.
Figur 5: Levert storfekjøtt i 2001 og 2011 for kommunar med meir enn 80 tonn levert. Kjelde SLF, leveranseregisteret for slakt.
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
0 5 10 15 20 25 30 35 40
< 100.000 100.000 - 240.000
> 240.000
Tal føretak
Mjølkekvote totalt (mill liter)
Kvotestorleik for kvart føretak (liter)
Total kvote Hordaland Tal føretak
0 100 200 300 400 500 600 700 800
Tonn storfekjøtt
Storfekjøtt
2001 2011 Storfekjøtt i Hordaland 2011 3619 tonn kjøtt levert
2 794 ammekyr på 354 føretak,
derav 1939 kyr av minst 50 % kjøttferase Dyretal frå produksjonstilskot per 1.januar
Geitemjølk
Produksjonen av geitemjølk i Hordaland er vel 1 mill.
liter (2011), og kvoten er på 6,6 % av kvoten i landet.
Produksjonen er viktig både som grunnlag for lokal foredling, for å ta vare på ein levande stølskultur og for
råvareproduksjon til TINE. Med 31 produsentar igjen i Hordaland i 2011 er fagmiljøet sårbart sjølv i tradisjonelle geitebygder. Nokre plassar er det uvisst om drifta blir ført vidare. Produksjonen er i hovudsak konsentrert i Etne, Kvinnherad, Osterøy, Voss og Odda. I jordbruksoppgjeret 2010 blei det bestemt at norsk geitehald skulle sanerast for smittsame sjukdommar og ha dokumentert dyrehelsestatus. Når fristen no er ute har 28 av dei 31 buskapar med geitemjølk i Hordaland skrive kontrakt om sanering, som er føresetnad for vidare satsing.
Sau
I Hordaland blei det i 2011 produsert 2.037 tonn sau- og lammekjøtt, om lag 8,9 % av produksjonen i Noreg. Voss er den største sauekommunen med totalt slaktemengd på 283 tonn kjøtt av lam, vaksne sauer og villsau levert til slakteri i 2011. Dette utgjer ein liten auke sidan 2001, sjå figur 6. Vidare rangering er Kvinnherad (170 tonn), Etne, (158 tonn), Lindås (154 tonn) og Sveio (150 tonn).
Mellom anna Masfjorden, Lindås, Osterøy og Bergen har hatt kraftig nedgang i levering til slakt sidan 2001.
Figur 6. Levert sau, lam og villsau i 2001 og 2011 for kommunar med meir enn 30 tonn levert. Tala inkluderer dyr som ikkje er registrert i produksjonstilskot. Kjelde SLF, leveranseregisteret for slakt.
0 50 100 150 200 250 300
Tonn kjøtt
Slakt sau/lam/villsau
2001 2011 Sau i Hordaland 2011
2 037 tonn kjøtt levert (lam/sau/villsau), 9 % av norsk produksjon.
Derav 1 585 tonn lammekjøtt.
97 015 vinterfôra sauer i Hordaland, i snitt 52 sauer per føretak.
Av desse er 69 225 sauer over eitt år og 27 790 sauer under eitt år (fjorårslam).
10 710 utegangarsauer på 274 føretak, totalt for sauer over og under eitt år.
Dyretal frå produksjonstilskot per 1.januar.
Geitemjølk i Hordaland 2011
Kvote: 1,5 mill. liter, 7 % av kvoten i Noreg Leveranse: 1,1 mill. liter
2 390 mjølkegeiter på 31 føretak Tal dyr frå produksjonstilskot per 1.januar
Størsteparten av sauehaldarane i Hordaland har eit driftsopplegg med høgtytande rasar som blir fôra inne heile vinteren og som beiter i utmark om sommaren.
Etter kvart har fleire gått over til meir ekstensiv produksjon, anten innefôring med mindre produktive rasar eller utegangardrift med vinterbeiting
Per 1. januar 2011 var det ca. 108 000 sauer i Hordaland. Sjå figur 7. Av dette var ca. 69 000 vinter- fôra sauer over eitt år, 28 000 vinterfôra sauer under eitt år og 11 000 utegangarsau. Sauebuskapar som ikkje får produksjonstilskot er ikkje med i desse tala.
Det har vore ei markant endring mot fleire utegangar-
sau og færre vinterfôra sauer. I 2001 var det totalt ca. 123 000 sauer i Hordaland, av desse berre 0,6 prosent eller ca. 800 utegangarsau. I 2011 var 9,9 prosent av all sau i Hordaland utegangarsau.
Totalt sauetal i 2011 er om lag likt i som i 2004, men tal vinterfôra sauer er redusert med 11 100 desse åra. Samstundes har det blitt 9 900 fleire utegangarsauer. Tal utegangarsau auka mest i Nordhordland og Sunnhordland. Tilbakegangen for vinterfôra sauer er størst i Nordhordland og i Bergen og omland.
Figur 7. Mengd slakt (venstre akse) og tal sau (høgre akse) i Hordaland frå 2001 til 2011.
Slaktemengd er sum av sau, lam og villsau. Tal sau er sum av alle vinterfôra sauer og alle utegangar- sauer. Kjelde: produksjonstilskot SLF, søknadsomgang januar.
I tiårsperioden frå 2001 til 2011 har produksjon av saue-/lammekjøtt i Hordaland gått ned med nær 12 prosent frå ca. 2 310 tonn til ca. 2 040 tonn. Sjå figur 7. Hordaland sin del av produksjonen i Noreg har òg blitt redusert. Tal sauebruk i Hordaland er kraftig redusert i same perioden, frå ca. 3 000 føretak til ca. 2 000 føretak med produksjonstilskot. Redusert produksjon skuldast truleg både færre dyr, men òg meir ekstensiv drift. Beitekvaliteten i fjellet kvart år har mykje å seie for slaktemengda.
50000 60000 70000 80000 90000 100000 110000 120000 130000
1700 1800 1900 2000 2100 2200 2300 2400 2500
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Tal sauer
Tonn kjøtt
Slaktemengd og sauetal
Tonn kjøtt Tal sauer
Vinterfôra sau, alle dyr
Sauer som utanom vanleg beitesesong har tilgang til driftsbygning. Høy eller surfôr utgjer størstedelen av dagleg grovfôrinntak.
Dyrerom må tilfredsstille krava i ‘Forskrift om velferd til småfe. I produksjonstilskot er det berre tilskot til dyr eldre enn eitt år per 1. januar, og ikkje tilskot til fjorårslamma.
Utegangarsau
Sau og lam som i hovudsak beitar heile året, slik at beite utgjer størstedelen av dagleg grovfôrinntak også i vinterhalvåret.
Omgrepet er knytt til driftsform, ikkje til sauerase.
Kvaliteten på lammeslakt har blitt betre frå 2003 til 2011 målt etter EUROP-klassifiseringa. Sjå tabell 3. Tal lam med dei beste klassifiseringane, frå O og betre, har auka frå 70 til 84 prosent.
Tabell 3. Kvalitet på lam frå Hordaland. Kjelde: SLF Produksjonstilskot per 1. januar påfølgjande år.
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Total tal lam 87 395 88 397 88 898 85 962 84 285 88 214 89 540 92 418 90 144
O eller betre (%) 70 75 80 80 81 89 85 87 84
O - eller dårlegare (%) 30 25 20 20 18 11 14 12 15
Lønnsemda i sauehaldet på Vestlandet har lenge vore svak, men med ei viss oppgang dei siste åra, særleg etter auka jordbruksinntekt frå 2007 til 2008 (NILF 2012). Det er stort etterslep i opprusting og modernisering av driftsbygningar for sau, men med noko meir investeringar på sauebruk i Hordaland dei siste åra. I snitt for åra 2009 til 2011 har Innovasjon Norge, Hordaland, gitt årleg tilskot på 2,8 mill. kr fordelt på 10 sauefjøs.
Økologisk produksjon av sauekjøtt i Hordaland utgjer i dag ca. 29 tonn, ein liten del av den totale produksjonen. Dei siste åra har moglegheitene for levering blitt betre gjennom nye butikkar og salsplassar.
Kraftfôrkrevjande produksjonar
Svine- og fjørfeproduksjon har lite omfang i Hordaland samanlikna med elles i landet. Produksjon av svinekjøtt har auka sida 2001, sjå tabell 4. Av større føretak i 2011 finst 50 føretak med meir enn 100 slaktegris, med Etne, Sveio og Voss som dei viktigaste kommunane. Det finst 9 føretak med slaktekylling, med størst produksjon i Ullensvang og Masfjorden. Eggproduksjonen er størst i Ullensvang, Kvam og Bergen. Det blei produsert 1 885 tonn egg i Hordaland 2011, inkludert rapportert direktesal. Dei kraftfôrkrevjande produksjonen er lokalt viktig, og med stor matproduksjon. Økologisk kalkun er etablert som ei merkevare i fylket.
Tabell 4. Omfang av kraftfôrkrevjande produksjonar i Hordaland åra 2001, 2006 og 2011.
2001* 2006 2011 Endring 2001-2011 Svinekjøtt (tonn) 1 950 1 904 2 292 + 18 %
Fjørfekjøtt (tonn) 832 inkl Ølen
901 649 - 22 %
Tal verpehøner (stk) 159 000 105 000 124 000 - 22 %
* Utan tidlegare Ølen kommune, som var del av Hordaland fram til 2002.
Andre husdyr
Hordaland har i 2011 honningproduksjon frå 38 produsentar med meir enn 25 bikubar.
Landbruksføretak i drift eig ca. 1 700 hestar og har 140 hestar i pensjon. I tillegg finst mange hestar utanfor landbruket. Nokre få føretak driv med hjorteoppdrett, lama, rev, kanin, struts og ender/kalkun/gjæser.
1.4 Planteproduksjon
Frukt
Hordaland er det største fruktfylket i landet, målt i areal og avling. Ullensvang er den klart viktigaste av kommunane i Hordaland, følgt av Ulvik, Kvam og Jondal. Klimaet og naturgrunnlag i Hardanger er godt eigna til fruktdyrking. Epleproduksjonen er viktigast, men Hordaland produserer òg om lag halvparten av dei norske pærene, plommene og morellane. Sjå figur 8.
Etterspørselen etter lokalprodusert frukt, juice og sider er aukande. I Ulvik har ein mellom anna brukt fruktproduksjonen som grunnlag for reiselivssatsing med gardsutsal, aktivitetstilbod og foredla produkt med moglegheit for meirpris.
Figur 8. Mengd frukt til konsum produsert i Hordaland samanlikna med i landet totalt, snitt for åra 2003-2010. Kjelde: produksjonstilskot SLF.
Fruktareal i drift har gått ned med ca. 20 % dei ti siste åra, frå knapt 10 000 til knapt 8 000 daa. Den prosentvise nedgang er størst for pærer, medan plommearealet har auka. Nedgangen i tal gardsbruk med fruktproduksjon har òg vore stor. Det er no truleg om lag 300 aktive fruktdyrkarar i Hordaland, storparten deltidsbønder.
Fruktnæringa har hatt høg effektivitetsauke dei siste åra. På tross av mindre fruktareal og færre dyrkarar er dei totale avlingane stabile. Hordaland har gjennom desse åra òg greidd å halde oppe sin prosentdel av produksjonen i Noreg. Fruktdyrkarmiljøet i Hordaland er godt organisert med eit sterkt fagmiljø og moderne fruktlager. Det blir gjort omfattande investeringar i samband med fornying av frukthagar og oppgradering av drift. Fornyingstakten i eplehagane er likevel for liten, og med eit stort etterslep.
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000
Eple Pære Plomme Morellar
(søtkirsebær)
Tonn til konsum (snitt 2003-2010)
Hordaland Noreg
Frukt i Hordaland 2011
Ca. 250 foretak leverer frukt til fruktlager 7925 daa frukt:
4 732 daa eple 1 971 daa plomme
864 daa morell og kirsebær 358 da pære
Økologisk frukt og bær på 328 daa.
I 2011 hadde Hordaland 290 daa, eller ca. 18 % av det økologiske fruktarealet i Noreg. Økologisk frukt utgjer framleis ein liten del av all frukta, men Hordaland er det fylket med størst produksjon av økologiske plommer, totalt 30 tonn. Samanlikna med Sogn og Fjordane går mykje av den økologiske frukta i Hordaland til konsum, og mindre til industri.
Bær
Lokalt bærsal gir høg inntening. Noko blir levert til mottak, om lag 7-9 tonn bringebær og inntil 1 tonn jordbær årleg. Omfanget av bærproduksjon i Hordaland er lite og mesteparten blir dyrka på friland.
Etter fleire år med tilbakegang har eit godt fagmiljø blitt bygd opp dei siste åra i tilknyting til Landbruksrådgivinga og det nystarta Hordaland bær- og hagebrukslag. Som følgje av dette har tal bærprodusentar og produsert mengd auka, med størst satsing på bringebær. Nye produsentar må følgjast opp tett for å sikre god økonomi i drifta og unngå feilinvesteringar.
Veksthus
I løpet av dei siste ti år har det vore stor nedgang i veksthusproduksjonen i Hordaland. Den viktigaste årsaka til dette er nedgang i produksjon av snittblomar, i sterk konkurranse med import. Tal føretak er halvert, og føretaka har blitt større. I 2010 var det 37 føretak med totalt 104 dekar.
Verdien av produksjonen er stor. Netto verdiskaping frå veksthusnæringa i Hordaland er rekna til å vere 44,6 mill. kr (NILF 2007). Total salsverdien er 124,3 millionar kroner, derav 116,6 mill. kr frå blomar og 7,7 mill. kr frå grønsaker. Salsverdi per dekar er om lag 1,0 mill. kronar. Ei utfordring framover vil vere straumprisen, og kva moglegheiter kvart gartneri har for å få gode avtaler. Andre energikjelder kan bli aktuelt.
1.5 Skog og bruk av trevirke
Hordaland har 2,1 millioner dekar produktivt skogareal, 4 prosent av det produktive skogarealet i heile landet. I Hordalandsskogen står 32 millioner kubikk, med tilnærma lik fordeling mellom gran, furu og lauv4. Gran dekkjer 12 % av det totale skogarealet, men står for meir enn 90 % av hogsten.
Frå 1950- til 1970-talet var det stor skogreising i Hordaland. Ein planta granskog, i hovudsak på tidlegare lauvareal. No tek kulturskogen til å bli hogstmoden og avverkinga er sterkt aukande.
Hausting er fokuset i denne nye tida for Hordalandsskogbruket, og utbygging av skogsvegar eir ein føresetnad. Dei tre siste åra har det vore 20 prosent auke i hogstmengd kvart år, og hogsten nådde nye høgder i 2011 med om lag 146 000 kubikkmeter. Sjå figur 9.
Transportkostnadane i skogbruket på Vestlandet er om lag 30 prosent høgare enn på Austlandet.
Liten skogsvegdekning og dårleg standard på det offentlege vegnettet er hovudårsakene til dette. Til tross for aukande hogst har det dei ti siste åra blitt bygd færre kilometer skogveg i Hordaland,
4 Tal frå Landskogstakseringens fylkestakst 2007
Hordalandsskogen 2011
2,1 mill. dekar produktivt skogareal Hogst: 146 000 kubikkmeter Gran står for 90 % av hogsten
mellom anna grunna kraftig auke i byggjekostnadane samstundes med stagnasjon i tilskotet til skogsvegar.
Figur 9: Årleg hogstmengd i Hordaland frå 2000 til 2011.
Granvin bruk, den største treforedlingsverksemda i Hordaland, har investert i ny sagline i 2011. I motsetning til tidlegare er det no fleire aktørar i tømmermarknaden i Hordaland. Ein stor del går til eksport.
Den teknologiske utviklinga for tre som byggemateriale har vore omfattande dei siste åra og Interessa for ny bruk av tre er aukande, spesielt frå arkitektane sin ståstad. Bergen kommune ønskjer å nytte trevirket sine positive miljøeigenskapar i større grad i urbane strok.
Innan bioenergi basert på flis har ein bygd opp kunnskap med gode lokale utviklingsprosjekt, men det er utfordrande å få inntening slik straumprisane er i dag. Tre seriøse, mobile flisprodusentar har etablert seg i fylket, som gjer tilgangen på biobrensel meir føreseieleg enn tidlegare. Selskapet Hordaland bioenergi AS er etablert, som tek sikte på å levere flis av høg kvalitet, samt tilbod om etablering og/eller drifting av biovarmeanlegg. Fire til fem vel fungerande nærvarmeanlegg er venta å gje positiv effekt for det vidare arbeidet med å fremje bioenergi.
Hogst av juletre i Hordaland er truleg om lag 50 000 tre per år, estimert av Norsk Pyntegrønt.
Innmelding av juletre til skogfondssystemet er lågare enn dette.
Skognæringa blir nærare omtalt eige skog- og klimaprogram.
1.6 Bygdenæringar
Ein stor el av jordbruksføretaka i Hordaland driv med bygdenæringar, som truleg er den tredje største
”produksjonen” i Hordalandslandbruket etter mjølk og sau. Netto verdiskaping i bygdenæringane i Hordaland
0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Årleg hogst (kubikkmeter)
Lauv/Ved Furu Gran
Bygdenæringar
er næringsverksemd utanom det
tradisjonelle jord- og skogbruket. Næringa har basis i ressursane på bruket. Tidlegare blei omgrepet tilleggsnæringar brukt.
er rekna til å vere 87,8 mill. kr og med sysselsetjingseffekt på 269 årsverk i 2007. Dei viktigaste bygdenæringane i Hordaland målt etter verdiskaping (nettoprodukt) er leigekøyring, utleige og reiseliv. Sjå tabell 5.
Tabell 5: Verdiskaping i tilleggsnæring i Hordaland fordelt på driftsgreiner, estimert frå drifts- granskingane i 2007. Kjelde: NILF.
Tal aktivitetar
Verdiskaping i alt (mill. kr)
Leigekøyring 1 966 33,4
Utleige 726 21,4
Reiseliv 336 19,0
Foredling av mat 329 7,2
Utmarksnæring 76 2,5
Anna tenesteyting 131 2,3 Foredling av skog 491 2,0
Sum 4 055 87,8
Tala for omfang av tilleggsnæringar er ikkje registreringar av faktisk aktivitet i alle føretak, men berekning på grunnlag av driftsgranskingane i jordbruket, med 54 føretak i Hordaland. Mange føretak har fleire tilleggsnæringar, slik at totalt tal aktivitetar blir fleire enn tal bruk. I Hordaland har 27 av 54 føretak (50 prosent) tilleggsnæring.
Lokale nettverk som ramme for utvikling av bygdenæringar
Brei lokal mobilisering, møteplassar, samarbeid og relasjons- og nettverksbygging på tvers av etablerte sektorar har vist seg å vera gode verktøy for å utvikle nye og livskraftige bygdenæringar.
Landskapsparkane i Hordaland og «LivOGLyst-programmet» er døme på korleis mobilisering til kreative samarbeids- og nettverksprosjekt har skapt etableringar og gevinstar som den einskilde etableraren ikkje kan skape åleine. Slike bygdestyrte utviklingsområde med høge landskapsverdiar representerer ei heilskapleg tilrettelegging innan reiselivet i Hordaland.
Lokal matforedling
I Hordaland er totalt 160 lokalmatprodusentar aktive og kan tilby mellom anna spekemat, pølser, syltetøy, saft, eplesider, ost, lokal bakst og honning. Sjå figur 10.
Ein har høgt fokus på kvalitet, noko som viser att med at nokre av dei beste restaurantane i fylket er gardsrestaurantar.
Produsentane har blitt dyktigare og meir marknads- orienterte. Matfestivalen i Bergen og Bondens marknad
har vore ei viktig årsak til dette. Matfestivalen i Bergen har total omsetning på 5 – 6 mill. kr, og er den største lokalmatfestivalen i Noreg målt i tal utstillarar.
Bygdenæringar i utvikling
160 aktive lokalmatprodusentar.
80-100 profesjonelle verksemder med gardsbasert reiseliv.
50-55 Inn på tunet-gardar står i kø for å bli godkjente.
Tidlegare hadde lokalmatproduksjonen problem med å nå marknaden på ein god måte. Storparten av varene blei selt på lokale marknader og i eigne gardsutsal. Produksjonen er no mangedobla og ein har utvida til nye marknader. Distribusjonen er betre og fleire får marknadstilgang i dei store kjedene og hotella. Lokalmatproduksjonen har gått frå å være ei «push-næring» til ei «pull-næring».
Figur 10: Verksemder i Hordaland med lokal matproduksjon, Inn på Tunet og gardsbasert reiseliv.
Lokalisering av nokre utvalde verksemder med kommersialiserte tilbod.
Reiseliv
Natur- og kulturbasert reiseliv, også kalla «Grønt reiseliv», står sterkt i Hordaland. Tal aktørar med reiseliv som tilleggsnæring er aukande. Hordaland har 80-100 verksemder som har profesjonalisert og kommersialisert tilboda. Sjå kart, figur 10. Produktutvikling og kvalitet har høgt fokus. Hordaland er særleg gode på lokal mat og matkultur, ei kopling som er viktig for utviklinga av reiselivet. Det
gardsbaserte reiselivet tilbyr elles opplevingar og aktivitetar som fotturar, sykling, jakt og fiske i kombinasjon med overnatting. Mange mindre aktørar kan ha stor betyding for lokalsamfunnet i form av nye impulsar, ny kunnskap, aktivitet i bygdene og andre ringverknader.
Inn på Tunet
Nettverksorganisasjonen «Inn på tunet – Hordaland»
har 51 medlemmar i 2012 som mellom anna har tilbod innan allmenn pedagogikk til skuler/barnehagar, spesialpedagogikk, arbeidstrening, attføring, rus, utviklingshemma, demens og fritidstilbod til ungdom.
Dei fleste er lokalisert kring Bergen og i ytre strok, sjå figur 10.
Arbeidet med Inn på tunet er no i ferd med å få fastare
rammer med godkjenningsordning og kvalitetssikring av Inn på tunet-gardane. I løpet av 2013 vil alle aktuelle Inn på tunet-gardane i Hordaland vere godkjent av Matmerk. I Hordaland har 55 gardar meldt interesse for godkjenning, av om lag 500 gardar i Noreg.
Bergen, Sveio, Voss og Kvinnherad deltek i «Inn på tunet-løftet». Dei arbeider systematisk med å samle erfaringar for korleis ein kan gjera Inn på tunet-tenestene kjent i kommunane, og kartlegge behovet for tenestene innan helse-oppvekst-og arbeidssektoren i kommunen. Kjøpargruppa må ha auka kompetanse om tenestene for at ein skal kunne lage tilpassa, langsiktige og gode tilbod.
1.7 Næringsmiddelindustri
Hordaland er det fjerde største fylket på meierivarer i landet, og etablering av nytt meieri på Flesland vil vere avgjerande for å halde denne posisjonen. Tine FellesJuice har dessutan produksjon av lokal eplejuice på Hardanger-saft på Aga i Ullensvang.
Næringsmiddelindustrien er den største fastlandsindustrien i Noreg, og Hordaland har landets 3.
største sysselsetting innan næringsmiddelindustri. Størstedelen av denne industrien i fylket er basert på fiskeressursar og ”importvare” frå inn- og utland, og er dermed uavhengig av regionalt landbruk.
Nokre verksemder med liten / mellomstor næringsmiddelproduksjon basert på lokale ressursar i Hordaland, har klart å halde fram og utvikle drifta. Dette gjeld særleg innan kjøttvareindustrien, med til dømes Lundal (Åkrafjorden), H. Brakstad Eftf. AS Kjøttforedling (Bergen), Vossakjøt AS, Eldhus Nortura (Evanger), Evanger pølsefabrikk AS/Generasjonsmat Evanger AS (Evanger) og Smalahovetunet Voss, Ivar Løne AS (Voss). Det er i tillegg stor «eksport av råvarer» ut frå fylket og
«import av ferdigvarar» inn til fylket. Hordaland har lite av samvirkeføretak innan kjøttindustrien, medan kjøtvareindustrien nasjonalt er den største landbruksbaserte næringsmiddelindustrien. Også innan næringsmiddelindustrien er det nye trendar med spesialmat som tradisjonelle, kortreiste eller økologiske produkt.
Nasjonal definisjon av Inn på Tunet (IPT):
«Tilrettelagte og kvalitetssikrede
tjenestetilbud på gårdsbruk. Tilbudene skal gi mestring, utvikling og trivsel. Gårdsbruk er en eiendom som brukes til jord-, skog- eller hagebruk. Aktiviteten i
tjenestetilbudet er knyttet opp til gården, livet og arbeidet der.»
2. Moglegheiter og utfordringar for landbruket i Hordaland
Landbruksmeldinga tek utgangspunkt i at matproduksjonen i Noreg bør auke 20 prosent dei neste 20 åra, eller 1 prosent årleg. Innan utgangen av den femårige planperioden i 2017 inneber 5 prosent produksjonsauke følgjande for nokre av produksjonane i Hordaland:
3,7 mill. liter meir kumjølk (kvotefylling på 91,5 %), svarar til om lag 600 fleire mjølkekyr.
Om lag 180 tonn meir kjøtt av kalv og storfe.
Vel 50 000 liter meir geitemjølk, svarar til 70-80 fleire mjølkegeiter.
79 tonn meir lammekjøtt, svarar til om lag. 4.400 fleire lam dersom 18 kg slaktevekt i snitt.
Til dømes 630 tonn eple, 100 tonn plomme, 40 tonn moreller og 30 tonn pærer meir.
Tal for produksjon i dag er frå 2011. Kor stor auke som er ønskjeleg og realistisk må vurderast ut frå føresetnadene og marknaden for kvar produksjon. Sjå mål for produksjonsauke i kap. 3.
2.1 Produksjonsgrunnlag
Produksjonane er noko geografisk spesialisert i fylket ut frå naturgitte tilhøve, til dømes med gode klimatiske tilhøve for fruktdyrking i Hardanger og gode areal med grovfôr til mjølkekyr mellom anna i Voss, Kvinnherad og Kvam. I nokre kommunar har ein gode fagmiljø på kraftfôrkrevjande husdyrproduksjonar, som gris i Etne og verpehøns i Ullensvang. For at næringa skal vere robust med gode fagmiljø ser ein det som viktig å støtte dei produksjonane som allereie har bygd opp eit godt fagmiljø.
Potensialet for å produsere meir mat i Hordaland er stort, men det er ei utfordring å ta vare på breidda i produksjonen med dei små deltidsbruka og dei litt større heiltidsbruka. Med endringar i driftsopplegg og med nyinvesteringar, kan betre utnytting av areala gje grunnlag for auke i dei grovfôrbaserte husdyrproduksjonane. Fjellbeite og anna utmark er viktig grunnlag for sauehaldet i Hordaland. I fjellområda er det plass til mange fleire beitande dyr enn i dag, og det er få utfordringar med rovdyr. Dei store områda med lynghei som framleis finst på kysten er god ressurs som vinterbeite i ekstensiv drift med villsau. Fruktavlingane kan aukast med meir profesjonell drift, nye dyrkingsmetodar og ved å utvide fruktarealet.
2.2 Marknadsorientering
Forbruket av frukt og bær har auka dei ti siste åra. Marknaden etterspør norsk frukt til konsum og til press/industri. Dette gir grunnlag for auke i produksjon både for konvensjonelle og økologiske produkt. Det er ei utfordring å få til langsiktig planlegging slik at sortane som blir planta er best mogleg tilpassa marknaden. I område nær lokal marknader kan det også vere potensiale for auka dyrking av bringebær og jordbær.
Det er eit mål å dekkje behovet for mjølk i fylket og sikre grunnlaget for eit nytt meierianlegg for mjølk i Bergen frå 2015. Etableringa er avgjerande for at Hordaland skal halde sin posisjon som det 4.
største fylket på meierivarer. Disponibel mjølkekvote i fylket er stor nok til å kunne auke produksjonen i 2011 med nær 15 prosent. Betre kvotefylling er eit viktig tiltak. I Hordaland er
mjølkeproduksjonen på bruk med under 100 000 liter i kvote svært viktig for å halde oppe mjølkemengda, og for å ta vare på kulturlandskapet og fellesfunksjonar i landbruket. Tilgang på god og lettdrive jord er ofte ein avgrensande faktor for utbygging av mjølke- og sauebruka. Det er viktig å få på plass gode og store nok heimebeite for å unngå for mykje belastning på innmark ved vår- og haustbeite.
Dei par siste åra har det vore underskudd av norsk lammekjøtt, med tilsvarande prognoser for 2013.
Dette gir moglegheiter for auka norsk produksjon. Ein barriere for å utvikle sauenæringa er å kunne ta ut høgare pris på produkta. Lam frå fjellbeite gir god kjøttkvalitet, noko ein potensielt kan nytte for å auke verdien av lamma.
Det er ein aukande marknad for eit mangfald av varer og tenester, unike smakar og opplevingar. Hos føretaka i Hordaland med eigen matforedling er optimismen aukande. Interessa er veksande og ein klarar å ta ut gode prisar på produkta ved å ta hand om større del av verdikjeda sjølv. Bergen som den nest største byen i landet gir eit stort marknadspotensiale. Det er òg eit stort potensiale for betre samarbeid mellom næringa og lokale marknader og restaurantnæringa. Også innan næringsmiddelindustrien er det nye trendar med spesialmat som tradisjonelle, kortreiste eller økologiske produkt. Dette gir potensiale for meir etablering av mindre og mellomstor næringsmiddelproduksjon basert på regionale ressursar i Hordaland. Dette kan vere som samarbeidsverksemder i grendene, som regionale produsentsammenslutningar eller knytt til eksisterande foredlingsanlegg.
Hordaland har nokre kjøttråvarer med særskilte kvalitetar. Vestlandsk fjordfe er omtalt til å vere eit av storfeslaga i verda med best kjøtkvalitet. Eit anna døme er utegangarsau av gamal norsk rase, (også kalla villsau) som beiter på kystlynghei. Råvarene kan takast i bruk for å utvikle unike produkt.
Kortare dyretransport til slakt, lengre mogning og handverksmessig handtering er ofte viktig for å ta vare på kvaliteten og for å auke verdiskapinga. Økologiske produkt høyrer naturleg heime blant mangfaldet av dei lokale produkta. Økologisk produksjon er aktuelt for einskilde produsentar, og etterspurnad etter økologiske produkt i Bergen aukar. I Kvam og Voss blir det arbeidd for auka bruk av økologiske produkt, gjennom satsinga ‘økoløft’. Ei gradvis dreiing mot større etterspurnad og betre marknadstilgang vil gjere økonomien i økologisk produksjon mindre risikofylt.
I tillegg til råvarer med ekstra kvalitetar har Hordaland mange spanande bygder og landskap som opphav til produkta, og gode geografiske merkenamn. Landskapspleie kombinert med lokale matprodukt kan utgjere ei styrke for Hordalandsjordbruket. Ein har stort potensiale for å utvikle lokale produkt med historie og identitet, noko som vil auke opplevd kvalitet for kunden. Lokal mat og matkultur kan vere avgjerande for å lukkast med utvikling av det landbruksbaserte reiselivet i Hordaland, og er eit av satsingsområda i regjeringa si reiselivsstrategi. Hordaland har dyktige lokalmatprodusentar som er villige til å satse. Mange er klare til å profesjonalisere verksemdene sine, og kan bli viktige for verdiskapinga.
For utvikling av reiselivet er tettleiken av tilbod særs viktig. Kunden treng å oppleve at staden har eit mangfald av varer, aktivitetar og opplevingar. Nettverksbyggjande arbeid med heilskapleg utvikling av reiselivsområde er viktig. Ein har gode erfaringar frå Nærøyfjorden verdsarvområde og frå fleire landskapsparkar. Det norske fjordlandskapet med levande bygder er eit av verdas mest attraktive
reisemål, og med opplevingstilbod og lokale smakar frå den aktive fruktdyrkinga har fleire bygder i Hardanger no fått heilskaplege landbruksbaserte reiselivsprodukt. Det blir arbeidd for at Hordaland skal bli best i Norden innan natur- og kulturbasert reiseliv. Landbruksaktørane, som er eigarar av utmarka og gode kulturberarar og matprodusentar, har no tidenes moglegheit til å sikre at ein stor del av verdiskapinga blir igjen på gardane og i bygdene.
Behovet for tilrettelagde tilbod på gardsbruk er stort innan til dømes oppvekst og helse/omsorg. Inn på Tunet må bli kjent blant kjøpargruppa, og ein må trygge Inn på Tunet-tenestene med langsiktige avtalar og kvalitetsretta tilbod. For å få dette til, trengs samarbeid på tvers av sektorane i kommunane og på fylkesnivå. Ein kan berre vente kraftig auke i bruk av Inn på Tunet-tenester i Hordaland dersom kommunane prioriterer økonomiske ressursar til innkjøp av tenestene.
Trevirke frå mange kommunar i Hordaland kan leverast til ein sterkt veksande byggeindustri Bergensregionen. Næringspotensialet er stort, eksisterande verksemder kan vekse og nye kan komme til. Det er behov for auka kunnskap om bruk av trevirke både hos prosjekteigarar, arkitektar, utbyggarar og i forvaltinga. Ein reknar med at den positive utviklinga med aukande hogst vil halde fram dei neste åra. Ei føresetnad for dette er at ein byggjer meir skogsvegar, elles vil mykje av kulturskogen ikkje bli tilgjengeleg for marknaden.
Bergen er ein stor marknad for bioenergi, særleg i form av vassboren varme basert på bioenergi.
Vekstraten i skogen er stor, og Fylkesmannen si landbruksavdeling har tidlegare rekna ut at det er mogleg å hente ut 320 GWh i bioenergi frå Hordalandsskogane. Det kan dekkje varmetrongen for 30 000 bustader. Med mykje trevirke og ein stor energimarknad kan Hordaland ha potensiale for produksjon av bioenergi, men så langt er det vanskeleg å få økonomi i drifta. Kraftig etterslep på skogsvegbygging gjer stabil tilgang til virke usikker.
Etterspørsel etter norske juletre gjer at ein har store moglegheiter for omfattande juletreproduksjon i Hordaland, tilsvarande produksjonsveksten ein har sett i Rogaland dei siste tiåra.
2.3 Kompetanse
I dei mest aktive jordbruksområda i Hordaland finst sterke produksjons- og fagmiljø der direkte kontakt mellom aktive og framtidsretta aktørar står sentralt. Strukturrasjonalisering og profesjonalisering har gjort at gardsdrift blir meir og meir utfordrande. Større driftseiningar, ny teknologi, auka økonomisk press, krav til høgare kvalitet i alle ledd og nye produkt med marknadsorientering krev meir av dagens bonde. Det er aukande behov for kompetanse som dekkjer fleire sider av produksjonen, noko som gir behov for vidareutvikling med god rådgiving og etterutdanning. Innteninga kan bli betre dersom ein klarar å optimalisere drifta.
Mange av dei som tek over gardsdrift har anna utdanning og arbeid utanfor landbruket. Blant brukarane i Hordaland har 35 prosent landbruksutdanning, samanlikna med 44 % på landsbasis.
Fleire vidaregåande skular i Hordaland har naturbasert utdanningstilbod med husdyrbruk og jordbruk, likevel går talet på elevar som søkjer til desse skulane ned. Det vil framover vere viktig å gjere landbruksutdanninga meir attraktiv for ungdom og kople den tettare mot etterutdanningstilbod for bønder og avløysarar. Dette blir gjort i Hordaland Fylkeskommune gjennom bruk av midlar til rekruttering og kompetanseheving.
Kompetanse er ein kritisk suksessfaktor for å sikre ei heilskapleg og vellukka utvikling innanfor heile bredda i landbruket. Behov for vidare utvikling både innanfor produktutvikling, kvalitet, profesjonalisering og kommersialisering krev auka kompetanse. Ein treng tett kontakt mot FoU-miljø for å rette forsking og utvikling mot dei utfordringar som næringa ser og som er med å hjelpe dei vidare.
Ny lærdom og nettverksbygging er også avgjerande for å lukkast med utvikling innan bygdenæringar.
Dei fleste bygdesamfunn har utviklingsmoglegheiter knytt til sine lokale ressursar. Utfordringa er å oppdage ressursane og dernest setje i gang prosessar som fremjar nyskaping og nyetableringar.
Bygdeutvikling handlar ofte om å ta i bruk ressursar frå heile samfunnet, og kople saman menneske, interesser, natur, bygningar og kultur på nye og kreative måtar.
2.4 Rekruttering
For å sikre rekruttering av nye bønder til næringa er det viktig at bondeyrket blir oppfatta som attraktivt. Marknaden for anna arbeid er godt, og det er sterk konkurranse om arbeidskrafta i regionen. Lønnsemd og velferdsmoglegheiter må vere gode for å sikre rekrutteringa. Ein bør jobbe med omdømmebygging, å få fram alle dei positive sidene ved jobb i landbruket.
Ein viktig del av rekrutteringa til yrket skjer ved overtaking av gard ved generasjonsskifte. Tidleg overtaking er positivt med tanke på entusiasme og kopling mellom utdanning og bondeyrket.
Ungdom som veks opp på gardsbruka har naturlegvis same utdannings- og karrieremoglegheiter som alle andre, og dei vel gjerne andre yrkesløp enn landbruket. Tiltak kan vere å stimulere eldre bønder til å gå over i anna arbeid ved ein lågare alder eller til tidlegpensjon. Det er behov for auka kompetanse om generasjonsskifte. Kjøp / sal av jord og kjøp / leige av mjølkekvote kan òg auke rekrutteringa.
Moglegheiter for ferie og fritid er viktig for at det skal vere attraktivt å gå inn i landbruksnæringa. Det finst gode tilskotsordningar for avløysing, men kan vere ei utfordring å få avløysar frå nærområda.
Mykje utanlandsk arbeidskraft blir brukt i dag. For å halde på avløysarane bør ein jobbe for utviklingsmoglegheiter, slik at avløysaryrket kan bli ein karriereveg.
Den framtidige bonden er ikkje nødvendigvis oppvaksen på garden eller i lokalmiljøet. Ved omsetting av små bruk kan ein òg få inn ressurspersoner som styrker busettinga og som kan bidra til å skape nye næringar knytt til landbruket.
2.5 Samarbeid
Samdrifter, bygdeservice, kraftverk, maskinlag, frukt- og bærmottak, meieri, slakteri og Bondens marknad er gode døme på samarbeid mellom bønder. Auka samarbeid kan gi betre tilhøve for ferie og fritid, noko som er viktig for å auke trivnaden i næringa. Samarbeid kan òg bidra til å redusere kostnadene.
Innan skogbruket har samarbeid om vegbygging vore vanleg og nødvendig for å kunne nytte ressursane på ein god måte. Meir samarbeid om hogst og skogkultur vil i mange høve kunne auke og
effektivisere utnyttinga av skogressursane. Det er potensiale for å få til auka samarbeid for å utnytte arealresurssene til slått og beite på ein betre måte.
Samarbeid om kjøttproduksjon både på sau og storfe kan vere ein alternativ måte å oppretthalde drifta på garden. Dette utfordrar regelverket for produksjonstilskot, som gjer at store buskapar kjem dårlegare ut økonomisk. Det bør arbeidast vidare med å utvikle modellar, både på drifts- og investeringssida, som kan gje ein tilfredstillande økonomi i desse produksjonane. Færre sauebruk i drift gir utfordringar med organisering av fjellbeite, her ser ein moglegheit til å styrke aktiviteten gjennom samarbeidstiltak og betre økonomiske verkemiddel (RMP).
2.6 Trong for investeringar
Det er stor trong for opprusting av driftsbygningar i mjølkeproduksjonen, og bruksstorleiken i Hordaland kan gi høge investeringskostnader per årsku. Naturgitte tilhøve set avgrensingar for kor mykje ein kan byggje seg opp. For sauefjøs er etterslepet på modernisering stort, og bygningsmassen er i stor grad nedslite. For å få neste generasjon til å ta over drifta er det nødvendig med utbetringar.
Det kan vere ei utfordring å skaffe god totalplanlegging av driftsbygg. Ved økologisk sauehald er krav om dobbelt så mykje liggeareal i fjøset som ved konvensjonell produksjon. Det er ikkje lenger mogleg å få dispensasjon frå kravet, noko som kan gi behov for nybygg/ombygging.
Mange år med redusert grøfting har skapt eit etterslep som fører til behov for store investeringar om ein skal klare å oppretthalde eller auke produksjonen. Økonomien i drenering er i mange tilfelle lite rekningssvarande på kort sikt utan tilskot eller med lågt tilskot, særleg for leigd areal som vi har mykje av. For å få gode system for felles beitebruk er det bruk for investeringar i nytt elektronisk overvåkingsutstyr i utmark og gjerde og fôringsplassar på innmark.
Innan fruktnæringa er det etterslep på nyplanting. For å auke produksjonen må ein skifte ut gamle plantingar og etablere nye. Motivasjonsprosjektet Dyrk Smart i regi av fruktlagra i Hardanger har estimert at ein treng 90 000 nye tre kvart år og at kostnadane til rydding og nyplanting vil vere 20-21 mill. kr årleg. Med ei slik aktivitet ventar ein å kunne auke den årlege produksjonen med 2000 tonn kjernefrukt og 350 tonn steinfrukt.
Skogressursane i Hordaland er veksande, og det er stort behov for utvikling av infrastrukturen for å kunne hauste desse. Dette gjeld både utbetring av flaskehalsane i det kommunale og fylkeskommunale vegnettet og planlegging og bygging av fleire skogsvegar. I fleire område kan ein byggje kombinerte vegar for skogbruk og friluftsliv. Fylkesmannen i Hordaland i samarbeid med Kystskogbruket lager no planar som viser behovet for skogsvegar dei neste tjue åra, desse tilseier at aktiviteten i vegbygginga helst må tredoblast frå dagens nivå. Der det er teneleg bør ein satse meir på sjøtransport, noko som krev utbygging av tømmerkaier.
3. Visjon, mål
Visjon
Det vi vil får vi til!
Hovudmål
Lønnsam verdiskaping, attraktive arbeidsplassar, livskraftige bygder og berekraftig arealforvalting.
Landbruksproduksjonen i Hordaland skal aukast gjennom å sikre og utnytte produksjonsareala.
Hordalandslandbruket si produksjon av mat, fiber og tenester skal vere lønsam, marknadsretta og miljøvennleg, samt gi fellesgode til lokalsamfunna.
Delmål
1. Auke mjølkekvotefylling til 94 % i 2017. Dette betyr ein auka mjølkemengd levert på om lag 5,9 mill. liter til 79,6 mill. liter årleg i 2017, tilsvarande 8 % auke i produksjon.
2. Auke produksjonen av lammekjøtt med 10 %, tilsvarande 158 tonn, til 1 743 tonn årleg i 2017. Auke kvaliteten på lammekjøtt ved å auke til 89 % lam i slakteklasse O og betre.
3. Auke epleproduksjonen med 1000 tonn (30 %), pæreproduksjonen med 150 tonn (100 %), morellproduksjonen med 80 tonn (30 %), plommeproduksjonen med 500 tonn (100 %), tilgangen til pressfrukt med 20 % og doble det økologiske fruktarealet innan 2017.
4. Leggje til rette i skognæringa med infrastruktur, skogkulturtiltak og utvikling av marknaden slik at berekraftig produksjonsnivå seinare kan bli 500 000 kubikkmeter i året.
5. Auke verdiskapinga innan bygdenæringar, der landbruket er utgangspunkt. Få fleire føretak og større omsetning per føretak.
4. Strategiar og tiltak
Det er peika ut fem satsingsområde med særlege fordelar:
1. Mjølkeproduksjon 2. Sauehald
3. Fruktdyrking 4. Skogbruk/tre 5. Bygdenæringar
I tillegg er det viktig at andre produksjonar har store utviklingsmoglegheiter, mellom anna kraftfôrkrevjande produksjonar og bærdyrking.
For å nå måla trengst ulike strategiar. Dei økonomiske verkemidlane og strategiane skal saman bidra til å nå måla.
Delmål 1: Meir mjølk i Hordaland
For å få til dette må ein mellom anna auke innteninga i drifta, auke grasavlingane og leggje til rette for fagleg utvikling i produksjonen. Ein må sikre gode byggeprosjekt, og sørgje for vidare rekruttering, på både store og mindre bruk.
Strategiar:
1.1 Forbetre inntektsmoglegheitene 1.2 Få større og betre grovfôravlingar
1.3 Arbeide for større finansieringsramme og målretta bruk av midlane 1.4 Bidra til positiv profilering og synliggjering av næringa
1.5 Sikre gode byggjeløysingar og god organisering av byggeprosess 1.6 Sikre rekruttering
1.7 Sikre gode ferie- og fritidsordningar
1.8 Invitere til målretta forsking og utviklingsarbeid
1.9 Arbeide for at økologiske råvarer blir omsett som økologiske
Sjå vedlagt handlingsplan med ansvarsfordeling, samt felles Handlingsplan for økologisk landbruk i Hordaland og Sogn og Fjordane.
Mål 2: Auka produksjon av lammekjøtt av god kvalitet
God slaktekvalitet gir betre økonomi i produksjonen. Fôring og helsetilstand må bli betre, noko som gjer det mogleg å auke produksjonen per sau. Ein må òg rekruttere fleire saueprodusentar. Vidare må ein ta i bruk effektive og rimelege driftsbygningar og få betre utnytting av utmarksbeite og andre beite.
Strategiar:
2.1 Forbetre inntektsmoglegheitene
2.2 Redusere lammetap ved å auke kompetansen i næringa
2.3 Auke produksjon per vinterfôra sau ved betre fôring og fôrkvalitet 2.4 Få betre helse på sau ved å auke kompetanse og oppfølging 2.5 Rekruttere fleire saueprodusentar
2.6 Nytte utmarksbeita betre, mellom anna med betre organisering 2.7 Støtte drift av felles innmarksbeiteområder
2.8 Bidra til effektive og rimelege driftsbygningar 2.9 Utvide eksisterande buskapar og auke tal buskapar
2.10 Arbeide for at økologiske råvarer blir omsett som økologiske
Sjå vedlagt handlingsplan med ansvarsfordeling, samt felles Handlingsplan for økologisk landbruk i Hordaland og Sogn og Fjordane.
Mål 3: Auka produksjon av kvalitetsfrukt i Hordaland med god lønsemd
Med betre tilgang til plantetre og auka fornying med meir langsiktig planlegging vil ein auke produksjonen av eple og morell med 30 %. Ein ønskjer å doble pære- og plommeproduksjonen, og det økologiske fruktarealet innan 2017.
Strategiar:
3.1 Forbetre inntektsmoglegheitene 3.2 Auke produksjon hjå deltidsbønder 3.3 Auke fornyingstakta
3.4 Prioritere nye dyrkingsteknikkar
3.5 Felles langsiktig strategi mellom dyrkarar, fruktlagera og grossistane 3.6 Sikre årviss bæring
3.7 Følgje opp dårleg drive fruktareal
3.8 Leggje til rette for auka økologisk produksjon 3.9 Bidra til etablering av lokale foredlingsanlegg 3.10 Bidra til å auke fruktarealet
Sjå vedlagt handlingsplan med ansvarsfordeling, og felles Handlingsplan for økologisk landbruk i Hordaland og Sogn og Fjordane.
Mål 4: Ta Hordalandsskogen i bruk Strategiar:
4.1 Berekraftig og klimavennleg skogplanting
4.2 Framskynde bygging av skogsvegar/tømmerkaier, sikre industristrukturen og auke treforedlinga.
4.3 Sikre stor forynging med gran. Stimulere til treslagsskifte frå furu og lauv til gran der konflikten med fleirbruksomsyn er liten.
4.4 Støtte opp om lokal foredling av trevirke ved både industrisagbruk og bygdesagbruk. Arbeide for å auke bruken av trevirke.
4.5 Stimulere til satsing på bioenergi.
4.6 Sikre driftsapparat og kompetanse på drift i vanskeleg terreng.
4.7 Sørgje for god tilgang på kvalifisert arbeidskraft på alle nivå i skogbruket.
4.8 Ha god oversikt over viktige naturverdiar. Etterleve ‘Levende Skog-standarden’ og ta omsyn til desse og det øvrige biologiske mangfaldet.
4.9 Gjere synleg ovanfor samfunnet kva bidrag skogen i Hordaland kan ha som klimatiltak i CO2- rekneskapen.
Sjå vedlagt handlingsplan med ansvarsfordeling. I løpet av 2012 blir det laga eit eige regionalt skog- og klimaprogram (RSK) for Hordaland, med kriterium for prioritering av midlar til skogsvegar og drift med taubane.
Mål 5: Utvikle bygdenæringar Strategiar:
5.1 Aktiv bruk av nettverksbasert verdiskaping i nærings- og lokalsamfunnsarbeid 5.2 Satse aktivt på mat og matforedling.
a) Styrke mangfaldet i råvarer og matprodukt i samarbeid med produsentar og marknad, som grunnlag for god inntening.
b) Bidra til å fremje matgleda og matinteresse blant barn og vaksne
c) Samarbeide om marknadsføring, publikumsarrangement og kompetanse d) Utvikle smarte distribusjonsløysingar, gjerne i samarbeid med eksisterande
e) Vere aktiv medhjelpar ved etableringar og utvikling av lokale marknader, matfestivalar og salsplassar
f) Styrke berekraft og redusere klimafotavtrykk g) Styrke dialog og idéutveksling i verdikjeda
5.3 Utnytte potensialet innan reiselivet:
a) Styrke samarbeidet
b) Heve kompetanse og kvalitet
c) Medverke til enklare tilkomst til reiselivslokalitetane d) Medverke til produkt- og områdeutvikling
e) Styrke marknadsføring og utvikle nye salplattformar
5.4 Utvikle tenesteproduksjonen i landbruket, Inn på Tunet og nye næringar under gamle tak.
Sjå vedlagt handlingsplan med ansvarsfordeling. I 2013 blir det laga handlingsplan for Inn på Tunet i Hordaland, basert på ny nasjonal strategi og handlingsplan.
5. Prioritering av økonomiske verkemiddel
For å nå måla for landbruksnæringa blir det tatt i bruk fleire verkemiddel som kan fremje investeringar og utvikling. Prioritering av bygdeutviklingsmidlane (BU-midlane) i tråd med strategiane utgjer eit viktig bidrag. Utviklings- og tilretteleggingsmidlar forvalta av Fylkesmannen og bedriftsretta BU-midlar forvalta av Innovasjon Norge skal sjåast i samanheng slik at ein samordnar ressursane i Hordaland.
Andre regionale utviklingsaktørane har òg landbruksretta verkemiddel til fordeling. Sjå vedlegg med oversikt over dei ulike verkemidlane som blir forvalta av Fylkesmannen, Innovasjon Norge og Hordaland Fylkeskommune.
Fleire miljø kan bidra med kompetanse for å få til gode prosjekt, til dømes kommunane, Tine, Norsk Landbruksrådgiving, Bioforsk, Nortura, Fjord Norge og fleire. Sjå nærare om fordeling av ansvar i vedlagte tiltaksplanar.
5.1 Bedriftsretta bygdeutviklingsmidlar
Det kan gjevast etablerarstipend, tilskot til bedriftsutvikling, støtte til investeringar og tilskot ved generasjonsskifte som omtalt i ‘Forskrift om midlar til bygdeutvikling’.
Investeringstilskot vert i hovudsak gjeve med 20-25 % av godkjent kostnadsoverslag. Unntaksvis kan det gjevast inntil 30 %. Høgaste tilskotssatsar blir gitt til gode prosjekt, vurdert etter dei overordna prioriteringane. Øvre tak for tilskotet er 900 000 kroner per søknad. Det kan òg gjevast støtte til investeringar i form av rentestøtte.
Ved generasjonsskifte kan det gjevast tilskot til personer under 35 år, som i samband med overtaking av landbrukseigendom treng å gjennomføre nødvendige investeringar. I Hordaland kan tilskotet gjevast med inntil 40 % av godkjent kostnadsoverslag til menn og inntil 50 % for kvinner.
Overordna prioriteringar:
1. Midlane skal bidra til å utvikle eit robust, lønsamt og omstillingsdyktig landbruksrelatert næringsliv.
Det er ein føresetnad for finansiering at tiltaket er bedriftsøkonomisk og samfunnsmessig lønsamt målt over prosjektet si totale levetid. Midlane skal fortrinnsvis verke utløysande for gjennomføring av tiltaket.
2. Gardsbruk der ein stor del av inntekta etter investeringa kjem frå landbruk og landbruksrelatert verksemd skal prioriterast. Ved svak landbrukstilknyting vil tiltak med høg grad av nyskaping og verdiskaping bli vurdert.
3. Bedriftsretta bygdeutviklingsmidlar skal prioriterast til gardsbruk i aktiv drift, men kan og tildelast landbrukseigedomar der jorda er bortleigd. Det skal leggjast avgjerande vekt på om søkjar sjølv er aktiv brukar og bur på bruket, og at eigedomen står fram som eit gardsbruk, med tilhøyrande jord og bygningar. Ved fellesprosjekt bør minst halvparten av eigarane har tilknyting til landbruket.
4. Det er ingen nedre grense for storleik på investeringar for å kunne motta støtte.
