ISRAEL
a "
MAGNE SOLHEIM
Opplysningstida og Den franske revolusjon sette djupe merke i Europa og ikkje minst i jwdeverda.
-
Ghettoen', der jwdane mitte DU, hadde ikkje berre synlege grenser men ogsi ein usynleg dobbelmur. Det ytre laget i denne muren var bygd av serlover og forordningar som dei ukristne, laga for jwdane, men det indre laget i muren var bygd av tusental av bod og forbod henta f r i Moselova og dei gamles vedtekter. DL det ytre laget i denne muren tok ti1 i falla, og j~ldane i land etter land i Vest-Europa litt etter kvart fekk jamstelling med sine med- menneske, tok ogsi det indre laget i muren ti1 i ramla. Jwdane raka av seg skjegget, klypte bort dei lange hirkr~lllene ved wyro og kledde seg slik som moderne europearar. Dei tok ti1A
h0yra meir p i moderne filosofar og vitskapsmenn e m p% sine eigne rabbinarar. Snart vart dei talrike ved universitet og hwg- skular, og i mange land vann dei seg namn bide som vitskaps- menn, forfattarar og kunstnarar. J~ldane som pB ein sereigen m i t e hadde vore uBoka sitt folk,, tok ti1 i verta ubwkenes folk),, og mange vart slik som deira medmenneske i Vest- Europa, moderne kulturheidningar.
Men i Aust-Europa var det amarleis, serleg der den russiske tsaren ridde. Der var der ingen tale om fridom, likskap og bror- skap. Der hwyrde pogromar (nedslakting av jedar) med ti1 det normale liv. I tsar-riket levde omlag halvparten av alle jwdar i verda, men skruklemma vart stadig skrudd fastare og fastare
* Om ghetto heyrer ein ferste gongen i 1090 i Venedig og Salermo.
Det var serlege kvarter der jadane fekk lov ti1 bu. I slutten av det 18.
Brhundre "art ghettoen i det store og heile oppheva i Vest-Europa.
om jadane der. Dei feklt tilvist ymse omride der dei fekk bu og vart stua saman p i umei~neslteleg vis. Dei var ein paria- klasse som korltje fekk r a r a seg f ~ i t t eller livnrera seg f r i t t og det var ikkje mange som fekk nyta godt av den hogare ut- daning. I slutten av det 19. %rhundre kom ein god ridgjevar ti1 tsaren, -- hail var o g s i formann i den heilage synoden i den russiske ortodokse kyrkja, - med ytringar om a t jodespars- milet i tsar-riket kunne laysast p i fyljande m i t e : Ein tredje- del av j0dane sltulle ein driva u t o r landet, ein tredjedel kunne svclta ihel, ein tredjedel skulle tvingast ti1 % la seg doypa.
Dipen v a r t rclina som ein siltker veg ti1 heil og full assimila- sjon. Den ortodokse kyrkja s i t t dipsrituale for jodar seicr tydeleg f r % kva kyrkja ventar a v den jadiske dipsltandidaten.
Han vert spurt om han forbannar alt som h a r i gjera med den jadiske Gud og den jodiske lrera, og han m% svara a t ilan ikkje berre a w i s e r alt som h a r med jndisk t r u % gjera, men a t han o g s i forbannar det jodiskc folk, deira l z r e og skikkar, og han m i lova 5 forbanna og spytta p% alt som h a r med det jodiske folk i gjera.
I siste helvta av farre %rhundrc og heilt ti1 den russiske revolusjonen gjekk det f r % tsar-riket ein straum av jodar vest- over ti1 den frie verda, serleg ti1 Amerika og England. Storste- parten a v dci amerikanslte jadar, store deler av dei engelske jadane, og jadar i mange andre land rettar f r % Russland.
Men i 1880-%ra og framovcr hende noko utanom det vanlege.
Jodar f r i Russland og Aust-Europa tok ti1 % reisa ti1 Palestina for % bu og byggja der. Mane ein jode hadde teke vandrings- staven n i r doden n e r m a scg for i day og verta gravlagd i Det Heilage Landct. PA Oljebergct e r det ein stor jodislt kyrlije- gard der jadar som ltom <<heirnu for i d0y v a r t gravlagde. N i r Messias kom, slrulle han syna seg p i Oljeberget og dei skulle st% opp og helsa han velkomen. Men no tok unge idealister ti1 i reisa ti1 Det Heilage Landet f o r i ryddja og byggja der. Dei spurde seg sjolv: nKvifor slial vi vandra som framandc fra land ti1 land? Kvifor ikkje hyggja opp v i r t gamle fedrelaud?>)
N i r ein les i dei jadiske baneboltene, ser ein a t jodane h a r
hatt eit asentrumn jamvel om dei har vore spreidde over heile verda. Jadane har vandra gjenom verda med andletet vendt mot Jerusalem. Dei har helsa kvarandre pH hagtidsdagane med: ((Neste Hr i Jerusalem!)) Orda frB Salme 137, 5: ~Glaymer eg deg Jerusalem, d gjev mi hagre hand m i glayma meg,w var ikkje tomme ord for den vandrande jade. Men i sine daglege baner i synagogen seier ogsB jadane a t det er for deira synder skuld a t dei er spreidde utover jorda og a t dei ikkje har korkje tempel eller presteskap og sHleis ikkje kan tena gud slik som dei skulle. Men etter gamal jadisk tru sB er det berre Gud sjelv som kan samla sitt folk i det lova landet, og det shal han gjera nBr Messias kjem. Det nye og revolusjonere som hende mellom dei underkua jadane i Aust-Europa var a t rayster heva seg og forkynte a t dei ikkje kunne sitja med hendene i fanget og venta pH Messias, men a t dei sjalv mBtte t a fatt. Raystene frH Russland gav atterljom i mange jadiske hjarto i verda. Men vegen f r a Aust-Europa ti1 det lova landet var ikkje lett, og livet i det nye landet var ein kamp med fattigdom, sjukdom og naud. Dei fleste som kom dit, var ikkje trena ti1 det nye harde livet og heldt pH H gH ti1 grunne. Men ved hjelp frH den rike baron Edmond de Rothschild i Paris kunne dei nye kolonistane kjapa jord og slB seg gjennom. FrB 1882-1903 kom det 25 000 j ~ d a r fra Aust-Europa ti1 Palestina og det levde jadar i 30 jord- brukskoloniar, men storparten av nykommarane hamna i byane.
Den nye rersla som gjekk under namnet &hibat Sion* (Kjaer- leik ti1 Sion) hadde ikkje den naudsynlege organisasjon og kapital bak seg ti1 B gjemlomfara dei store planane dei hadde.
NBr ein kjem ti1 Israel i dag med b i t eller fly, s i kan ein ikkje la Vera H leggja merke ti1 bilete av Theodor Benjamen Herzl. Hans bilete heng bide i hamna og pH flyplassen og ellers pa mange andre stader i landet. Herzl vert rekna som f a r og grunnleggjaren av staten Israel. Han var fadd og oppvaksen i Budapest, men 18 Hr gamal kom han ti1 Wien. Han studera juss, men vart forfattar og journalist. Han var moderne euro- pear og avviste alle nasjonalistiske idear om eit jadisk fedre-
land i Palestina. Men s i kom det store sjokket. Som journalist for et Wiener-blad opplevde ha11 Dreyfus-prosessen i Paris.
Ein fransk generalstabskaptein a v jodisk e t t vart skulda f o r
B h a utlevera lwynlege militrerdokument ti1 Tyskland. Dreyfus v a r t i 1894 damd ti1 livsvarig fengscl og deportera ti1 Djcvel- nya, men dermed var ikkje saka ute av verda. Dreyfus-proses- sen sette Frankrike og heile den sivilisera verda i brann. I 1906 vart saka endeleg teken opp a t t og Dreyfus frifunnen. Herzl som fylgde pi-osessen var overtydd om a t Dreyfus var uslcyldig.
Det var ikkje noko konkret materiale i byggja skuldingane p i . Det sjokkerte Hcrzl a t noko slikt kunne henda i Frankrike, og han v a r t skremd av det utnymde jcldehatet som vart piska OPP.
Gjennom Dreyfus-prosessen vart det jndiske problem ei11 uhyggeleg realitet f o r Herzl. Dag og natt grunna han p i dette, og resultatet v a r t ei lita bok ( ~ D e r Judenstaat, (Jadestaten).
Boka kom ut i 1896 p i fleire s p r i k . Herzl tek her ti1 orde for a t jodane m i verta eit sjnlvstendig folk og h a s i t t land som sndre folk. Antisemittismen vil leva s& lenge jndane lever spreidde mellem folka, seier han. Antisemittismen kan ikkje utrydjast sjolv om jodane assimilerar seg aldri s i mykje. Men eit f r i t t jodisk folk i sitt eige land vil verta ti1 lukka bide for jndane og resten av verda.
Boka vart m a t t med kraftige protestar. Dei ortodokse jndane
rotes st era
fordi Herzl hadde teke seg eit mandat som hnyrde Messias til. Jndane i den frie verda protestera fordi det var d i r s k a p 5 tenkja p i ein jndisk nasjonalstat no d i dei hadde fBtt rett ti1 i leva som frie menneskc. Dei burde heller kjempa f o r full likestilling over alt i verda. Men mellom dei undertlykte jadar i Aust-Europa gav Herzl si bok atterljom i mange hjarto.E g skal ikkje her g i n e r a r e inn p i sionismen si soga, men berre kort summera opp den vidare utvikling. I 1897 vart den forste sionist-kongresscn halden i Basel i Sveits. (Rongressen skulle haldast i Miinchen, men dei tyske jodane fekk forhin- d r a det.) Det mmtte f r a m 204 jndar frH mange land. Der vart
sionismen sitt program forma: asionismen strevar etter Q skapa ein offentleg, rettsleg heim for det jadiske folk i Pale- stina.,
Herzl var og vart den drivande kraft bak organisasjonen.
I 1899 vart den j0diske nasjonalbanken grunna i London og i 1901 vart det jwdiske nasjonalfondet skipa. Det skulle skaffa midlar ti1 i kjnpa jord i Palestina. Heilt ti1 staten Israel v a r t proklamera mitte jwdane kjapa kvar meter jord dei ville ha.
Herzl tala sionismen si sak hj& dei mektige i verda,
-
h j i sultanen i Konstantinopel, h j i den tyske keisaren og mange andre. Han daydde i 1904 44 i r gamal, men sionismen levde vidare.-
To menn har p i serleg m&te vore sionismen sine faneberarar: Den vidgjetne vitskapsmannen Chajim Weizmann.Han var fr& Russland og vart sionismen sin talsmann ute i verda. Han vart vald ti1 den farste president i Israel i 1948.
Den andre er David Ben Gurion. Han er f r i Aust-Polen som var innlemma i tsar-riket. Han har p i ein serleg mite vore sionismen sin arkitekt i Palestina.
I farste verdskrigen vann sionismen ein stor siger. Den 2. nov. 1917 sende den britiske regjeringa ut den sikalla Bal- four-deklarasjonen der det vart sagt: aHans majestets regje- ring ser med velvilje p% a t det vert oppretta ein nasjonalheim for jadane i Palestina og vil gjera sitt beste ti1 i gjennomfara denne planen*. Seinare vart denne deklarasjonen stadfesta av Frankrike og Italia (1918) og Amerika (1922). I 1922 gav Folkeforbundet England mandatmakt over Palestina og sam- stundes i oppdrag i gjennomfma Balfour-deklarasjonen.
Det vart inga lett oppgive for England og balansera mellom jadar og arabarar i Palestina.
-
Hitler sette den jadiske verda i rarsla som aldri for. P i samme tid sette han ogs% arabarane opp bide mot engelskmennene og jadane. Folk som aldri hadde tenkt p i i s l i seg ned i Palestina banka no i si naud p i asions portarx, men oftast utan i f i komma inn.FrH 1920-1939 auka det jediske folketall i Palestina med 316000 menneske, men ein reknar med a t omlag 300000
arabarar vandra inn i Palestina f r a dei arabiske grannestatane p i same tid. Grunnen var a t den jodiske innvandring skapte
betre okonomiske k i r p i mange m i t a r .
E t t e r siste verdskrigen var det fleire hundre tusen jodar som levde som flyktningar i Europa. Mange a v dei var restar etter Hitlers dodslegrar. Med makt banka dei no p i (~Sions portar,, men svaret var nei. Engelskmennene hadde all grunn ti1 % freista i styrkja sin vaklande posisjon i Mid-Austen, og dei kunne ikkje vinna arabarane og samstundes seia ja ti1 jodane (at dei ingen ting oppnidde h j i arabarane e r ei anna sak.) Det v a r t no sett hardt mot hardt bgde f r i jodisk og engelsk side. Ti1 sist s i g England seg ikkje i stand ti1 i oppfylla si oppgiva som mandatmakt, og vkren 1947 s a den britiske re- gjeringa f r i ti1 F N a t den ville leggja ned sitt mandat i Pale- stina. (Palestina aust f o r Jordan var alt a v England gjort ti1 ein sjalvstendig s t a t under namnet Transjordania). F N nemnde s i opp ein komite som skulle granske tilhova i Palestina.
Komiteen kom med ei tilriding ti1 F N a t landet skulle delast.
Den 27. nov. 1947 vedtok FN's generalforsamling med s t o r t fleirtal a t Palestina skulle delast i ein arabisk og ein jadisk s t a t som skulle leva i okonomisk union seg imellom. - Jeru- salem, Betlehem og dei heilage stader skulle Vera eit serleg omride under FN's administrasjon.
Sionistane godtok dette vedtaket, men dei arabiske statane s a f r i om a t dei aldri vine godta denne loysinga. Enno medan engelskmennene var i landet gjekk arabarane ti1 Qtak p i jodane.
Det budde omlag 630 000 jodar i landet med stort og s m i t t , men dei hadde ingen organisera her. Korleis kunne dei greia seg mot 40 millionar arabarar jamvel om deira militermakt ikkje var noko 8. skryta a v ? - Det vert fortalt a t like f o r England skulle nedleggja s i t t mandat den 14. mai 1948, kalla den diverande amerikanske utanriksministaren, general Mar- shall, ein av dei sionistiske representantar ti1 seg. (Den nover- ande rektoren ved Det hebraiske universitetet.) Han synte han eit k a r t og forklira a t situasjonen for jadane var vonlans. F o r framfor dei lag havet og balr dei sto arabarane. Likevel var
staten Israel proklamera om kvelden den 14. mai, men han var ikkje tiltenkt mange dagane. Jadane skulle jagast p i sjaen under ville masakrar, lydde parolen sorn den arabiske ligaen sende ut. Men jadane vart ikkje jaga p i sjaen. Tvert-om, etter ville, men vonlause i t a k p i Israel mitte fienden gje opp og ved FN's hjelp kom det i stand vipenkvile. Grensene vart dregne opp der anneane stod, men det var grenser mellom folk sorn gjekk ti1 vipenkvile, og freden og dei endelege gren- sene skulle koma seinare. Men landegrensene sorn ofte kan synast i Vera laga mot all esunn fornuftn har vorte stAande ti1 denne dag. Jerusalem er delt i to.
Stadig p i ny proklamerar den eine eller den andre av fclra- rane i dei arabiske landa a t Israel skal slettast u t av kartet osv. PA arabiske kart eksisterer ikkje Israel, men i staden for Israel s t i r det eokkupera arabisk omride,. Men kven av dei arabiske statane dette omridet skal tilhclyra er dei arabiske statsmenn ikkje samde om. Transjordania greidde & okkupera s i mykje av Vest-Palestina a t det mitte skifta uamn og kalla seg Kongedamet Jordan i staden for Transjordania. P i ein stad p i Saronsletta g L grensa berre 17 km. f r i havet.
-
Ordet a t bak jadane stAr arabarane og framfor dei ligg havet, er sant den dag i dag. Israel er blokera f r i alle sider ti1 lands. Suez- kanalen er mot FN's vedtak stengd for Israel. Israel s t i r under nidelaus boikott av arabarstatane sorn sett skip som g i r p i Israel p i svartelista og freistar i boikottera firma sorn handlar med Israel.E i t nytt uhyggeleg problem har kome som fylgje av den arabisk-jcldiske konflikten.
-
Alt f a r staten Israel vart pro- klamera, hadde store deler av arabarane flykta f r % hus og heim i mandatomridet. Dei arabiske statsmenn og herfararar gav dei ordre om i forlata landet for kort tid, s i dei kunne f i frie hender i krigen med jadane.-
Kor mange flyktningar det var, har aldri vorte heilt fastsett, men FN's <(Economic Survey Mission, fann ut at det var 757 000 flyktningar sorn levde i Egypt, Jordan, Syria og Libanon. Desse flyktningane var nop& den andre sida av grensa d i det kom i stand vipenkvile.
Dei fleste lever enno i flyktningslzger og FN og ymse hjelpe- organisasjonar m i underhalda dei. Fadselsoverskotet har vore 20-30 000 for %ret, s i talet p i flyktningane veks fr% &r ti1 &r, og ein ny generasjon av unge har vakse opp utan & knnna gjera eit dagsverk. Arabarstatane har ti1 denne tid nekta i disku- tera alle planar om i busetja flyktningane i sine land. Dei skal tilbake ti1 Israel, men Israel skal heller ikkje eksistcra.
- Israel p i si side seier a t dei ikkje kan ha ansvaret for folk som har ramt ti1 fiendtleg omride, men dei har all interesse av i slutta fred med arabarstatane og p& fredeleg mite loysa alle tvistemil.
(Forts.)
