Viltet i Meland
Kartlegging av viktige viltområde og status for viltartane
Meland kommune og Fylkesmannen i Hordaland
2005
Viltet i Meland
Kartlegging av viktige viltområde og status for viltartane
Meland kommune og Fylkesmannen i Hordaland
2005
MVA-rapport 1/2005
Foto på framsida (frå toppen) Namn på fotograf i parantes:
Havørn (Tore Wiers), krikkand (Ingvar Grastveit), flaggspett (T. Wiers), hjort (T. Wiers), frosk (T. Wiers), gråmåse (I. Grastveit)
Ansvarlege institusjonar:
Meland kommune og Fylkesmannen i Hordaland, miljøvernavdelinga Rapport nr:
MVA-rapport 1/2005 Tittel:
Viltet i Meland. Kartlegging av viktige viltområde og status for viltartane
ISBN: 82-8060-039-6 ISSN: 0804-6387 Forfattar:
Olav Overvoll og Tore Wiers Tal sider:
34 + vedlegg Kommunalt prosjektansvarlige:
Kjetil Christensen, Sveinung Toft og Anne Dall-Larsen
Dato:
06.01.2005 Samandrag:
Etter initiativ frå Fylkesmannen si miljøvernavdeling, har Meland kommune gjennomført ei kartlegging av viktige viltområde i kommunen. Målet med kartlegginga har vore å gje kommunen ei oppdatert oversikt over viktige viltområde til bruk i arealforvaltinga og å presentere ein kunnskapsstatus for viltet i kommunen.
Medan det gamle viltkartet nesten utelukkande omhandla jaktbare artar, omfattar den nye oversikta alle viltartar i høve til det utvida viltomgrepet: Alle førekomande artar innan gruppene amfibiar, krypdyr, fuglar og landpattedyr. Eit utval av artar og funksjonsområde er kartlagt. Når det gjeld småviltet er det lagt særleg vekt på truga og sårbare artar (raudlisteartar) og fåtalige artar med spesielle habitatkrav.
Kartverket er delt i fire tema: 1) hjortevilt, 2) småvilt, 3) opplysningar unnateke offentlegheit og 4) prio- riterte viltområde (viktige- og svært viktige viltområde). Av desse vil oversikta over prioriterte viltområ- de vil vere det viktigaste kartet i overordna plansamanheng. Dette kartet er vedlagt rapporten.
Rapporten er eit viktig supplement til karta og inneheld generelt stoff om viltforvalting, litt om korleis kartlegginga i Meland har blitt gjennomført, ein omtale av dei prioriterte viltområda og ei oversikt over alle viltartar som er registrerte i kommunen.
3 område i Meland er rekna som svært viktige viltområde og 8 som viktige. Det er registrert 143 viltart- ar i kommunen: 2 amfibium, 1 krypdyrart, 123 fugleartar og 17 pattedyrartar.
Situasjonen for viltet kan endre seg, både naturleg og som ein følgje av tekniske inngrep og endra arealbruk. Det er naudsynt å oppdatere kartverket med jamne mellomrom, både for å fange opp end- ringar i arealbruk og ny kunnskap om viltet.
Ein har hatt avgrensa ressursar til kartleggingsarbeidet og resultatet kan difor ikkje reknast som full- stendig. Gjennom oppdateringar ved supplerande feltundersøkingar og opplysningar frå lokalkjende, vonar ein at kartverket over tid kan bli både meir presist og meir komplett.
Referanse:
Wiers, T. & Overvoll, O. 2005. Viltet i Meland. Kartlegging av viktige viltområde og status for viltartane.
– Meland kommune og Fylkesmannen i Hordaland, MVA-rapport 1-2005: 34 s. + vedlegg.
Emneord:
Meland kommune, viltkartlegging, biologi, zoologi, amfibiar, krypdyr, fuglar, pattedyr
Meland kommune Postboks 79 5906 Frekhaug
Tlf: 56 17 40 00, Fax: 56 17 40 01
www.meland.kommune.no
Fylkesmannen i Hordaland Miljøvernavdelinga
Postboks 7310 5020 Bergen
Tlf: 55 57 22 00, Fax: 55 57 22 01
www.fylkesmannen.no/hordaland www.miljostatus.no/hordaland
FORORD
I ei tid då stadig nye naturområde blir utsette for inngrep av ulike slag, er det viktig å skaffe seg ei oversikt over område som er særleg viktige for det biologiske mangfaldet, slik at ein i størst mogleg grad kan ta omsyn til desse områda i arealplanlegginga. Sidan ein stor del av arealplanlegginga skjer på kommunalt nivå, er det naturleg at også ei kartlegging av det biologiske mangfaldet skjer på dette nivået. I 1992 gav Noreg si tilslutning til Riokonvensjonen, ein internasjonal avtale der deltakarlanda forpliktar seg til å få oversikt over og ta vare på biologisk mangfald innan landegrensene sine. Nettopp den lokale forankringa i arbeidet med forvalting av biologisk mangfald vart understreka i dette doku- mentet.
Viltkartlegginga er ein viktig del av arbeidet med å få ei betre oversikt over det biologiske mangfaldet i Meland. Kommunen har tidlegare fått gjennomført ei kartlegging av viktige naturtypar som vart ferdig- stillt i 2002. Kommunen har òg gjennomført ei kartlegging av sjøaurebekkar.
Viltkartlegginga i Meland vart sett igang i 2000 etter initiativ frå Fylkesmannen i Hordaland. Arbeidet har vore eit samarbeid mellom kommunen og fylkesmannen si miljøvernavdeling, både når det gjeld finansiering og rapportering. Kommunen leigde inn konsulent Tore Wiers for innsamling av eksisteran- de informasjon og noko feltarbeid. Innsamling av data har først og fremst skjedd gjennom intervju av lokale ressurspersonar med god kjennskap til lokale viltforhold. Vi ønskjer å rette ei stor takk til alle informantar!
Vi håpar viltkartlegginga kjem til nytte i den kommunale arealplanlegginga. Vi håpar òg at grunneigarar ser på kartverket som ei moglegheit til å ta omsyn, og ikkje berre som eit hinder for næringsverksemd.
Dei avmerka viltområda tyder ikkje vern, men bør sjåast på som ein ”ver varsam plakat”, der ein øn- skjer at viltinteressene skal bli tekne særskilt omsyn til. Det er òg eit ønskje at viltrapporten skal vere med å auke kunnskapen og interessa for vilt både blant politikarar, byråkratar og kommunen sine innbyg- gjarar forøvrig.
Bergen, 05.01.2005 Olav Overvoll Tore Wiers
INNHALD
FORORD... 5
INNHALD ... 7
1. INNLEIING ... 9
BAKGRUNN...9
LOVGRUNNLAG...9
INTERNASJONALE AVTALAR...9
ANDRE SENTRALE DOKUMENT...9
KVIFOR SIKRE EIT MANGFALD AV VILTARTAR...10
2. UTFORMING AV VILTKARTVERKET... 11
PRAKTISKE PROBLEM VED VILTKARTLEGGING...11
KVA SKAL KARTLEGGAST? ...11
TEMAKART...11
KORLEIS BRUKE VILTKARTA?...12
VILTRAPPORTEN...12
BRUKARAR AV KARTFESTA INFORMASJON OM VILTET...12
OPPDATERING OG REVISJON AV VILTKARTA...12
3. METODIKK FOR ARBEIDET I MELAND ... 13
STYRING/ORGANISERING AV PROSJEKTET...13
INNSAMLING AV INFORMASJON...13
KARTFRAMSTILLING...13
INFORMANTAR/OBSERVATØRAR...13
4. NATURGRUNNLAGET... 14
GEOGRAFI OG AREALBRUK...14
LANDSKAP OG GEOLOGI...14
KLIMA...14
VIKTIGE NATURTYPAR FOR VILTET...14
5. SKILDRING AV VILTOMRÅDA I MELAND... 15
SVÆRT VIKTIGE VILTOMRÅDE...15
VIKTIGE VILTOMRÅDE...15
VIKTIGE TREKKVEGAR FOR HJORT...16
6. TRUGA OG SÅRBARE ARTAR I MELAND... 17
RAUDLISTER...17
VIKTIGE TRUGSMÅL MOT VILTET...17
7. STATUS FOR VILTET I MELAND ... 19
AMFIBIAR...19
KRYPDYR...19
FUGLAR...19
PATTEDYR...28
8. KVA TRENG VI MEIR KUNNSKAP OM? ... 30
9. KONFLIKTAR MELLOM BRUKARINTERESSER I NATUREN OG VILTET ... 31
SKOGBRUK...31
JORDBRUK...31
FRILUFTSLIV OG FERDSEL...32
JAKT...32
FAUNAKRIMINALITET...32
BUSTADOMRÅDE OG INDUSTRI...32
VEGAR...32
VASSDRAGSREGULERING...33
KRAFTLEIDNINGAR...33
AVFALL...33
OPPDRETTSANLEGG...33
10. LITTERATUR ... 34
VEDLEGG I. ARTSLISTE ... 35
VEDLEGG II. KART ... 39
1. INNLEIING
BAKGRUNN
Naturområda våre blir i aukande grad utsette for inngrep av ulike slag. Bygging av bustadfelt, in- dustriområde og andre naturinngrep utgjer eit stadig større press på areala. I denne saman- heng er det viktig å kunne integrere viltinteresse- ne i planarbeidet. Bakgrunnen for å lage eit vilt- kartverk er først og fremst eit ønskje om at viltinteressene i større grad skal bli tatt omsyn til i arealforvaltinga, mest på lokalt nivå gjennom kommuneplanen sin arealdel, men òg på regio- nalt- og nasjonalt nivå. Dei offentlege brukarane av kartverket vil først og fremst vere kommunen, Fylkeskommunen, Fylkesmannen og Direktoratet for naturforvaltning.
Det er òg eit ønskje at viltkartverket skal bidra til å auke kunnskapen og interessa for vilt og viltfor- valting blant kommunen sine innbyggjarar. Difor er det viktig at kart og viltrapport blir tilgjengeleg for skular og naturinteresserte i kommunen.
Tidlegare viltkart har vore prega av einsidig foku- sering på det jaktbare viltet. Dei nye viltkarta er meir omfattande og skal i prinsippet omfatte alle viltlevande landpattedyr, fuglar, amfibiar og kryp- dyr. Dette er i tråd med det såkalla utvida viltom- grepet, jamfør viltlova § 2. Det er ikkje økonomisk mogleg å kartleggje alle viltartar, det er heller ikkje praktisk forvaltningsmessig sett. Difor er det i kvar kommune gjort eit utval over kva artar og artsgrupper ein ut frå lokale, forvaltningsmessige omsyn meiner det er viktig å få kartlagt. Typiske døme er vinterbeite og viktige trekkvegar for hjort, hekkeplassar for rovfugl, spelplassar for storfugl, sjøfuglkoloniar, våtmarkslokalitetar og spettelier (skogslier med gammal skog, eldre ospeholt og god tilgang på død ved). Førekomstar av trua- og sårbare artar står sjølvsagt òg sentralt. På denne måten ønskjer ein å kartfeste område som er av særskilt verdi for ulike viltartar, og som ein difor bør ta spesielle omsyn til i arealplanleg- ginga.
LOVGRUNNLAG
At ein skal ta omsyn til viltet og viltet sine leve- område er grunnfesta i lovverket. Viltlova er den mest sentrale, men fleire andre sektorlover har relevans for viltforvaltinga.
• Viltlova legg rammer for forvaltninga og utøving av jakt og fangst. Sentralt står føremålsparagrafen, §1, som fastslår at viltet og viltet sine leveområde skal forvaltast slik at naturen sin produktivitet og artsmangfald blir bevart. §7 fastset at omsynet til viltinteressene skal innpassast i den oversiktlege planlegginga i kommune og fylke. Innpassing av viltinteressene i arealplanlegginga krev solid kunnskap om viltet i det aktuelle planområdet. Kunnskapen om ulike funksjonsområde må vere kartfesta, slik at arealplanleggja-
rar i sitt daglege arbeid kan ta dei naudsynte omsyn. Viltlova fastset òg at vedkommande myndigheit på eit tidleg stadium i planlegginga skal søke samarbeid med viltorgana.
• Plan- og bygningslova pålegg kommunen m.a. å utarbei- de kommuneplanar for arealdisponeringa der alle sam- funnsinteresser, også viltinteressene, skal vurderast. Det er òg rom innanfor PBL å regulere visse område til natur- vernområde.
• Skoglova legg rammene for bruk og utnytting av skogare- ala. Lova sitt føremål er å fremje skogproduksjon, skog- reising og skogvern, men lova fastslår òg at det skal leg- gjast vekt på skogen sin funksjon som livsmiljø for plantar og dyr og som område for jakt og fiske. I Hordaland er ein relativt liten del av arealet skogkledd (ca. 17%), men skogsmiljøa er viktige viltbiotopar. Forvalting og drift av desse områda er difor svært viktige i viltforvaltingssa- manheng.
• Naturvernlova. Områdevern og vern av enkeltobjekt skjer med heimel i naturvernlova. Områdevern er eit viktig verke- middel for å sikre spesielle naturområde.
• Friluftslova skal først og fremst avklare forholdet mellom grunneigarar og friluftsfolk, men lova nemner òg at ferdsel i utmark skal føregå omsynsfullt overfor grunneigarar, bruka- rar og andre. Ein skal difor òg ta omsyn til viltet ved ferdsel i skog og mark.
• Lov om motorferdsel i utmark har som utgangspunkt at motorisert ferdsel i utmark skal vere forbode. Lova sitt føre- mål er å regulere motorferdsel i utmark og vassdrag ”med sikte på å verne om naturmiljøet og fremme trivselen”. To tilhøyrande forskrifter av 1988 er òg sentrale her.
INTERNASJONALE AVTALAR
Noreg har ratifisert (underteikna og gitt si tilslut- ning til) fleire internasjonale avtalar som er sette i verk for å sikre det biologiske mangfaldet. Inter- nasjonale avtalar forpliktar også på lokalt plan, fordi det er her den praktiske forvaltninga finn stad.
• Ramsarkonvensjonen (1975) gjeld vern av våtmarksområ- de, særleg med tanke på fuglar.
• Washingtonkonvensjonen – CITES (1975) regulerer den internasjonale handelen med trua og sårbare viltartar.
• Bernkonvensjonen (1979) har som føremål å verne euro- peiske artar av ville dyr og plantar, og leveområda deira.
• Bonnkonvensjonen (1979) gjeld vern av trua og sårbare viltartar som regelmessig kryssar landegrensene (trekkjande artar).
• Riokonvensjonen eller biodiversitetskonvensjonen (1993) legg opp til nasjonale prosessar der partane sjølv må identi- fisere biologisk mangfald som krev bevaringstiltak. Partane er dessutan forplikta til å utvikle nasjonale strategiar for be- rekraftig bruk og bevaring av biologisk mangfald. Riokon- vensjonen er den internasjonale avtalen som i størst grad har konsekvensar på lokalt plan fordi den understrekar ver- dien av lokalt biologisk mangfald. Denne konvensjonen har truleg vore ei viktig årsak til at den nasjonale forvaltninga ønskjer å satse på ei landsdekkjande, kommunevis kart- legging av biologisk mangfald.
ANDRE SENTRALE DOKUMENT
Fleire dokument utgjevne av styresmaktene er sentrale i forhold til viltforvalting. Gjennom stor- tingsmeldingane gir styresmaktene uttrykk for
korleis ein ønskjer å forme politikken på spesi- elle område i åra framover. Her uttrykkjer ein gjerne politiske målsetjingar og kva verkemiddel ein vil setje i verk får å nå desse måla.
• St. melding nr. 13 (1992-93) om FN konferansen om miljø og utvikling i Rio de Janeiro.
• St. prp. 56 (1992-93) Om samtykke til ratifisering av kon- vensjonen om biologisk mangfald
• St. melding nr. 31 (1992-93) Den regionale planleggingen og arealpolitikken.
• Miljøverndepartementet sitt rundskriv til kommunane (T-937)
”Tenke globalt - handle lokalt”.
• St. melding nr. 58 (1996-97) Miljøvernpolitikk for en bære- kraftig utvikling. Dugnad for framtida.
• St. melding nr. 8 (1999-2000) Regjeringas miljøvernpoli- tikk og rikets miljøtilstand.
• St. melding nr. 42 (2000-2001) Biologisk mangfald. Sektor- ansvar og samordning.
• St. melding nr. 15 (2003-2004). Rovdyr i norsk natur.
KVIFOR SIKRE EIT MANGFALD AV VILTARTAR
Grunnen til at vern av viltet har blitt gjenstand for både nasjonale lovverk og internasjonale avtalar er mange, men dei fleste er bygde på erkjen- ninga at vi sjølve er ein del av naturen og er heilt avhengige av naturprodukt for å overleve. Grovt sett kan argumenta delast inn i tre hovudgrupper:
Økonomiske og materielle argument: Menneska har alltid vore avhengig av viltet for å overleve, og i nyare tid har viltet mange stader blitt ein viktig økonomisk ressurs. I framtida kan også andre artar enn dei vi utnyttar i dag bli viktige.
Eit genetisk mangfald er òg viktig for menneska si materielle og økonomiske utvikling. Husdyra våre er framavla frå eit fåtal ville artar. Ved stadig seleksjon på enkelte eigenskapar dukkar det alltid opp uforutsette problem, ved at visse uønskte eigenskapar følgjer dei ønskte. Selek- sjon på eit fåtal eigenskapar fører òg til tap av genetisk variasjon. I denne samanhengen kan ville populasjonar vere naudsynt som kjelde til
”nytt” genetisk materiale. Genforsking på ville dyr kan òg vere viktig i samband med vidare husdyr- avl fordi det hjelper oss til å forstå dei naturlege seleksjonsmekanismene.
Kulturelle- og estetiske argument: Sjølv om sær- interessene er mange, er eit mangfald av viltartar er ofte ei kjelde til rikare naturoppleving. Både for jegeren og andre natur- og friluftsinteresserte, er opplevinga av naturen i seg sjølv ofte det vikti- gaste. Til dømes kan storviltjakta kan vere ein økonomisk viktig ressurs, men det er neppe øko- nomien som er drivkrafta bak jegeren sin motiva- sjon for å drive jakt. Kanskje er det å drive jakt ein del av mennesket sin nedarva biologi?
Etiske argument: Mennesket er den einaste dy- rearten som med fullt medvit kan utrydde andre artar, dette gir oss eit særskilt ansvar. Mange hevdar at alle levande organismar har den same retten til eksistens, uavhengig av om dei synes til nytte eller skade for mennesket. Vi har òg eit ansvar i forhold til framtidige generasjonar sine moglegheiter for naturbruk og naturopplevingar.
2. UTFORMING AV VILTKARTVERKET
PRAKTISKE PROBLEM VED VILTKARTLEGGING
Dei ulike viltartane set ulike krav til leveområda sine. Eit leveområde skal dekke fleire funksjonar, først og fremst næring, hekke-/yngleplass og skjul. Nokre artar er spesialiserte, medan andre artar er meir tilpasningsdyktige og kan finnast i ei rekkje ulike biotopar. Enkelte små plante- og insektetarar kan klare seg med leveområde på berre nokre titals kvadratmeter, medan t.d. høn- sehauken gjerne brukar eit areal på 20-50 km2. Dei store rovdyra er ekstreme i sitt krav til storleik på leveområde. T.d. reknar ein med at ei familie- gruppe av gaupe (ho med to ungar) treng eit leveområde på ca. 500 km2. Einslege hanngau- per kan ha leveområde på opptil 1500 km2. Det som først og fremst bestemmer storleiken på leveområdet i tillegg til arten si økologiske nisje, er næringstilgangen. Kor stort leveområde eit individ eller eit ynglepar med ungar treng kan variere geografisk, alt etter lokal næringstilgang.
For mange artar forandrar kravet til leveområde seg også med årstidene, både når det gjeld stor- leik og kvalitet.
KVA SKAL KARTLEGGAST?
Momenta nemnde ovanfor gjer viltkartlegginga komplisert og det er umogleg å fange opp alle viktige funksjonsområde for alle artar. Alle artar krev heller ikkje like store omsyn. Ein har difor gjort eit utval av artar og funksjonsområde som skal kartleggast. Område ein ser det som viktig å få oversikt over i Hordaland er:
• Særleg viktige vinterbeite og særleg viktige trekkvegar for hjort og evt. elg og rådyr. Vinterbeite er berre interessant i kommunar i indre delar av fylket, der snørike vintrar kan skape problem for hjorteviltet.
• Alle funksjonsområde for villrein (kalvingsområde, beiteom- råde, trekkvegar).
• Viktige funksjonsområde for ”sjøfugl” (m.a. viktige hekkeom- råde og større, årvisse konsentrasjonar i samband med rast- ing eller overvintring).
• Viktige funksjonsområde for ”våtmarksfugl” (m.a. hekkeom- råde for sjeldne og fåtalige artar, viktige raste- og overvint- ringsområde).
• Viktige funksjonsområde for spettar (”spettelier”). Eldre skog på høg bonitet med godt innslag av eldre lauvtre (særleg osp) og god tilgang på død ved.
• Spelplassar for storfugl.
• Hekkeplassar for rovfuglar og hubro.
• Viktige funksjonsområde for raudlisteartar
Nokre funksjonsområde er relativt enkle å av- grense, som t.d. artsrike våtmarksområde, faste hekkeplassar, rasteområde og spelplassar. Det er atskillig verre å avgrense ein art sitt leveområ- de, og ei slik avgrensing vil vere skjønsmessig.
Når det gjeld leveområde har ein lagt vekt på å kartfeste område for arealkrevjande og/eller fåta-
lige artar med spesielle biotopkrav. Slike artar knyter det seg ofte store forvaltingsmessige ut- fordringar til fordi leveområda, grunna storleiken, ofte blir utsett for fragmentering. Blant dei mest aktuelle artane i Hordaland er villrein, hønsehauk, storfugl og kvitryggspett.
Andre område som er stabile over fleire år og enkle å kartfeste blir òg gjerne registrerte under viltkartlegginga, slik som hekkekoloniar av grå- hegre og sandsvale og reirplassar for ravn. Des- se områda vil vanlegvis ha låg forvaltingsmessig interesse.
TEMAKART
Alle kommunar som har gjennomført viltkart- legging har dei kartfesta opplysningane på digital form. På denne måten kan kartdata lett tilpassast kommunen sitt kartinnsynsverkty og kommunen kan framstille kart med ulike tema etter behov.
Å samle alle viltopplysningane på eit kart fører ofte til at kartet blir lite lesbart fordi det inneheld for mykje informasjon. Ved utskrift av viltkart er det vanleg å dele informasjonen på fire temakart:
1) Hjortevilt. Oversikt over hjorteviltet sine vikti- gaste beiteområde og trekkvegar. Når det gjeld beiteområde for hjort kan enkelte vinterbeite vere viktige å få kartfesta. Dette gjeld helst i område der det er sannsynlig at tilgang på vinterbeite kan vere ein minimumsfaktor i snørike vintrar.
2) Småvilt. Oversikt over viktige førekomstar og funksjonsområde for småviltet. I praksis dreier denne informasjonen seg stort sett om fuglar.
Men spesielt viktige førekomstar av amfibiar kan òg vere viktig å kartfeste (t.d. alle førekomstar av stor salamander og særleg store yngleplassar for frosk og padde).
3) Skjerma opplysningar. Nokre opplysningar er unnateke offentlegheit fordi det kan tenkast at opplysningane kan bli misbrukt og at allmen kjennskap til dei kan vere til skade for den aktuel- le arten. Dette gjeld m.a. hekkeplassar for enkelte rovfuglartar og spelplassar for storfugl og orrfugl.
Opplysningane er tilgjengelege for sakshandsa- marar i kommunen og hos Fylkesmannen, og vil først og fremst bli nytta i tilfelle der ein står fram- for konkrete arealinngrep.
4) Prioriterte viltområde. Dette temaet er framstilt med grunnlag i dei tre andre og viser område der viltet bør ha høg prioritet. Kartet over prioriterte viltområde vil vere det viktigaste når det gjeld å trekke opp dei store linjene i arealplanlegginga.
Ein deler dei prioriterte viltområda i to kategoriar;
svært viktige viltområde og viktige viltområde.
Svært viktige viltområde
Dette er område som ut frå artsførekomstar og funk- sjon blir vurderte å vere spesielt viktige. I desse områ- da bør viltinteressene bli tillagt avgjerande vekt i areal- planlegginga. Tekniske inngrep som fører til forringing av områda sin verdi for viltet er uønskt. Det same gjeld tiltak som fører til auka ferdsel og forstyrringar i områ- det. Ved planlegging av tiltak eller aktivitetar i slike område er det viktig at viltansvarlege på kommune- og fylkesnivå og blir kontakta tidleg i planprosessen slik at negative konsekvensar blir så små som mogleg.
Viktige viltområde
Også i desse områda bør ein gi viltinteressene høg prioritet i arealsaker. Desse områda har ikkje like av- gjerande kvalitetar for viltet som dei svært viktige vilt- områda. Likevel gjeld dei same retningslinjene her.
Det er viktig å presisere at ein også i områda utanfor dei prioriterte viltområda, jf. Viltlova, pliktar å ta normale omsyn til viltet!
Mange område som ikkje har kome med i viltkart- legginga kan òg reknast som viktige viltbiotopar.
Dette gjeld t.d. område med frodig skog i kantar mot kulturmark, kantskog langs elvar og bekkar, mindre vatn/tjørn og område med rik lauvskog i kulturlandskapet. Sjølv om desse områda ikkje er med på viltkartet, er det viktig å vere klar over verdien slike område kan ha både som leveom- råde og såkalla spreiingskorridorar for viltet.
KORLEIS BRUKE VILTKARTA?
Viltopplysningane kan ha mange bruksområde, men er først og fremst tenkt brukt i kommunal arealforvalting. Oversikta over prioriterte viltom- råde eignar seg best når dei store linjene i kom- muneplanarbeidet skal trekkjast. Dei prioriterte viltområda tyder ikkje vern, men bør sjåast på som ein ”ver varsam plakat”, der ein ønskjer at viltinteressene skal bli tekne særskilt omsyn til.
Dersom det likevel skal gjerast større arealinn- grep i slike område, bør dei meir detaljerte opp- lysningane frå dei andre temakarta nyttast for å prøve å gjere konfliktane så små som råd.
I mange tilfelle vil det vere naudsynt med supp- lerande undersøkjingar i forkant av større areal- inngrep. Dette gjeld særleg der dei underlig- gande artsopplysningane er usikre og mangelfulle.
Dei prioriterte viltområda legg ikkje formelle rest- riksjonar på vanleg næringsverksemd som t.d.
skogsdrift. Men ved planlegging av større inngrep i slike område oppfordrar ein den enkelte grunn- eigar til å ta særlege omsyn og å rådføre seg med personar med fagkompetanse innan viltbio- logi. Også i slike tilfelle vil det ofte vere naudsynt med supplerande undersøkjingar.
VILTRAPPORTEN
Viltrapporten er ein viktig del av viltkartverket. Her finn ein mellom anna ein kort omtale av dei priori- terte viltområda med ei grunngjeving for kvifor dei har fått høg prioritet. I tillegg blir alle dei ulike artane som er registrert i kommunen omtala.
Nokre artsomtalar gir viktig bakgrunn for å kunne sette artsinformasjonen på karta i rett perspektiv.
Viltrapporten bør gjerast tilgjengeleg for alle som jobbar med arealplanlegging i kommunen, t.d.
teknisk kontor og landbrukskontoret, og kan med fordel delast ut til skular, organisasjonar og inte- resserte einskildpersonar.
BRUKARAR AV KARTFESTA INFORMA- SJON OM VILTET
Viltkarta er først og fremst meint å vere ein rei- skap til bruk i arealplanlegginga. Kommunen er difor viktigaste brukar, men også anna offentleg og privat forvalting vil kunne bruke desse dataset- ta i ulike samanhengar. Særleg når det gjeld viktige viltområde i skog, er det viktig at aktuelle grunneigarar blir informert og får tilgang til rele- vante opplysningar. Skular bør få tilgang til rap- port og kart til bruk i lokalundervisninga. Relevan- te lag, organisasjonar eller enkeltpersonar vil, gjennom kjennskap til kart og rapport, kunne kome med konstruktive innspel til endringar og ny informasjon.
Gjennom Fylkesmannen si miljøvernavdeling og Direktoratet for naturforvaltning blir datasetta fagleg vurderte og lagt inn i Naturbasen. Natur- basen er ein nasjonal database for kartfesta na- turinformasjon som no er tilgjengeleg over inter- net (www.naturforvaltning.no).
OPPDATERING OG REVISJON AV VILTKARTA
Jamleg oppdatering av viltkartverket er viktig for å 1) påføre ny kunnskap og 2) fange opp even- tuelle endringar i viltet sin bruk av arealet, anten det skuldast naturlege endringar eller endringar som følgje av tekniske inngrep. Det blir tilrådd ein årleg gjennomgang av viltopplysningane i samråd med Fylkesmannen, for påføring av nye opplysningar og korrektur. Det blir òg tilrådd ein hovudrevisjon kvart fjerde år i samband med revisjon av kommuneplanen.
Ein har hatt avgrensa ressursar til kartleggings- arbeidet og det er viktig å vere klar over at re- sultatet ikkje er fullstendig. Ved kartfestinga er det gjort skjønsmessige vurderingar, som nok kan vere gjenstand for diskusjon. Gjennom revideringar, som både inkluderer informasjon frå publikum og feltarbeid utført av fagfolk, hå- par ein at presisjonen i viltkartverket vil bli betre med tida.
3. METODIKK FOR ARBEIDET I MELAND
STYRING/ORGANISERING AV PROSJEKTET Rammene for viltkartlegginga vart diskutert i eit møte i kommunen, våren 2000. Tilstades på dette møtet var jordbrukssjef Laila Bjørge, skog- brukssjef Tore Inge Bratteteig, miljøvernleiar Kjetil Christensen, Olav Overvoll (fylkesmannens miljøvernavd.) og konsulent Tore Wiers.
I tillegg til oppstartsmøtet vart det halde eit orien- teringsmøte for politikarane undervegs.
INNSAMLING AV INFORMASJON
Innsamling og kartfesting av viltopplysningar har blitt gjennomført av konsulenten. Følgjande in- formasjonskjelder har blitt nytta:
• Områdeopplysningar frå fylkesmannen si miljøvernavdeling og Meland kommune
• Intervju med ansvarlege for hjortevald og andre med kunnskapar og interesser for viltet i kommunen
• Tidlegare viltkart
• Litteratur
• Eigne feltregistreringar
Intervjua vart i hovudsak gjennomførte våren og hausten 2000. Det meste av feltarbeidet vart gjennomført i 2000 og 2001.
Artslista er utarbeidd av Fylkesmannen si miljø- vernavdeling på grunnlag av generell kunnskap om fuglefaunaen i kommunen, opplysningar frå Zoologisk Museum Bergen og gjennomgang av litteratur. Mykje opplysningar er funne ved gjen- nomgang av ”Krompen”, Norsk Ornitologisk Forening sitt regionaltidsskrift for Hordaland.
KARTFRAMSTILLING
Vurdering av grenser og verdisetting av viltområ- da er gjort i samarbeid mellom viltkartleggar og Fylkesmannen si miljøvernavdeling.
Manuskarta er digitaliserte av Fylkesmannen i Hordaland etter manuskart i målestokk 1:50 000 utarbeidd av viltkartleggar. I nokre tilfelle er det nytta digitale markslagskart ved vurdering av områdegrenser.
Den generelle metoden for kartframstilling er skildra i DN-handbok 11 (DN 1996). Her legg ein opp til at karta over prioriterte viltområde blir framstilt ved såkalla overlagsanalyse. Denne metoden er ikkje brukt i Meland. Her er av- grensinga av prioriterte viltområde gjort med fagleg skjøn, på grunnlag av opplysningar om artsførekomstar og kunnskap om dei aktuelle artane sine habitatkrav.
INFORMANTAR/OBSERVATØRAR
Ei rekkje personar har vore hjelpsame med opp- lysningar til viltkartlegginga og fortener stor takk:
Leif Bognøy (Radøy), Kjetil Christensen, Kjell Dale, Matias Fløysand, Terje Fløysand, Helge Husebø, Olav Håtuft, Ottar Johansen (Lindås), Per Kårbø, Oddbjørn Meland, Kåre Skogsvåg, Kjell Stople, Rune Åsen.
Bak nokre observasjonar i artsomtalane, kap. 7, er observatør oppgjeven med initialar:
Olav Overvoll, Bergen (OOV); Magne Sleire, Masfjorden (MSL); Tore Svendsen, Lindås (TSV); Tore Wiers, Vaksdal (TWI); Zoologisk Museum Bergen (ZMB).
4. NATURGRUNNLAGET
GEOGRAFI OG AREALBRUK
Meland kommune ligg nordvest i Hordaland fylke (sjå kart på framsida), og omfattar Holsn- øy (88,8 km2), Flatøy (2,2 km2) og nokre mindre øyar mellom Radøyfjorden og Herdlefjorden.
Kommunen sitt areal er ca. 91 km2. Talet på innbyggjarar er ca. 5700. Busetnaden er spreidd, men mest konsentrert i sør, rundt kommunesenteret Frekhaug. Jordbruksarealet utgjer omlag 13% av totalarealet, skog ca. 45%
(sjå Kart 1). Skogarealet er fordelt på omlag 68% bar- og blandingsskog og 32% lauvskog.
Av det økonomisk drivverdige arealet er omlag 36% kulturskog, mest gran.
LANDSKAP OG GEOLOGI
Berggrunnen i Meland høyrer til Bergensfeltet med lag som går nordvest-søraust. Berggrun- nen består for det meste av harde og sure bergartar. Landskapet vekslar mellom høgde- drag og myrlendte dalsøkk. Fleire høgdedrag eller fjell når over 200 moh. Det mest markerte av dei er Eldsfjellet, nordvest i kommunen, som når opp til 324 m o.h. Kommunen sitt høgaste punkt ligg på Gaustadfjellet (345 m o.h.), nord i kommunen mot Radøyfjorden.
KLIMA
Meland er ein utprega kystkommune med milde vintrar og kjølege somrar. Middeltemperaturen for januar og februar er 0,8° C, for juli og august 13,9° C. Årsmiddeltemperaturen er 7° C. Års- nedbøren ved målestasjonen på Meland ligg på 2050 mm, det regnar minst i mai (93 mm) og mest i september (256 mm). Det legg seg sjel- dan særleg snø i Meland og når han av og til kjem blir han sjeldan liggande lenge. Dei milde vintrane gjer også at vatna i kommunen sjeldan er særleg lenge islagte og ofte kan dei vere opne nesten heile vinteren. For viltet har dette først og fremst betydning for overvintrande fug- lar som er avhengige av ope vatn, som ande- fuglar, vannrikse og fossekall.
VIKTIGE NATURTYPAR FOR VILTET
Skog dekker knapt halvparten av landarealet i Meland. Det meste av dette (ca. 68%) er bar- skog. Furua er det einaste naturlege, skogdan- nande bartreslaget i kommunen, men særleg etter krigen er det planta inn ein god del gran.
Det er likevel furuskogen som utgjer dei største, samanhengande leveområda for viltet i Meland.
Kulturskogen av gran er planta tett og har mind- re verdi for viltet, men hjorten finn skjul mange
stader i plantefelta, særleg i dei ytre delane av kommunen, der det er lite skog elles. Også ein del fugleartar finn godt skjul for reira i granskog, og for nokre er nok granskogen ein fordel (t.d.
sporvehauk, svartmeis, nøtteskrike og ringdue).
Også den naturlege skogen i Meland er, i øko- logisk forstand, for det meste ung skog. Det er lite skog som er særleg meir enn 100 år. Den eldste skogen finn ein i området ved Gripaklet- ten ved Storavatnet. Her finst det nok enkelttre med alder opp mot 200 år, men sjølv ikkje den- ne skogen kan reknast som gammal i økologisk forstand. Skogen står jamt over på svært høg bonitet, så sjølv grove furuer treng ikkje vere meir enn litt over 100 år (Moe 2001). Mangel på liggande død ved og stadvis tett busksjikt av einer, vitnar om at skogen tidlegare har blitt nokså intensivt utnytta (hogst og beite).
Av lauvskog er bjørka vanlegaste treslag, den- ne førekjem òg mange stader spreidd i furusko- gen. Varmekjær lauvskog (edellauvskog) er relativt sjeldan, men finst i sørvendte lier med gunstig lokalklima (Heggland 2002). Sjølv om edellauvskogen dekker lite areal, må naturtypen likevel reknast som viktig for viltet, særleg der trea etterkvart har oppnådd litt alder. Edellauv- skogen har ofte høg primærproduksjon og kan ha høg tettheit av insektetande sporvefuglar.
Lauvskog finst òg som kantvegetasjon i kultur- landskapet og langs bekkedrag og er her viktig både som leveområde og spreiingskorridorar for viltet.
På høgdedraga og lengst nord i kommunen er det framleis ein del skoglause område som kan kallast lynghei. Høgdedraga er truleg naturleg skoglause, men i låglandet er desse områda eit resultat av kulturpåverknad. Lyngheiane er relativt artsfattige, men i Meland er orrfuglen i stor grad knytt til denne naturtypen. Også hjor- ten finn beite i lyngheiane, men vil helst ha nær- leik til skog som skjulestad.
Jordbrukslandskapet er òg ein iaugnefallande del av naturen i Meland, sjølv om det i dag dek- ker eit lite areal. Enkelte artar er knytt til sjølve jordbrukslandskapet (som låvesvale, stare, vipe og storspove og åkerrikse), og elles er kantsko- gen viktig leveområde for mange fugleartar (som til vanleg finst i skog).
Vatna i Meland er jamt over næringsfattige, men enkelte er moderat påverka av tilsig frå landbruket. Slike vatn har høg produksjon av både plantar og insekt, noko som òg påverkar fuglelivet i området rundt.
Det finst òg ein del mindre, skoglause holmar i Meland. Sjølv om ikkje er blant dei største, er nokre av desse viktige hekke- og rasteområde for ærfugl, måsar og terner.
5. SKILDRING AV VILTOMRÅDA I MELAND
Gjennom viltkartlegginga er det foreslått 11 priori- terte viltområde i Meland: 3 svært viktige- og 8 viktige. I det følgjande blir kvart viltområde gitt ein kort omtale. Numra på dei ulike viltområda refere- rer til områdenumra på viltkartet, bak i rapporten (Kart 3, vedlegg II).
Det er også andre område i Meland som er re- gistrerte som viltområde, sjølv om dei ikkje er med på prioriteringskartet. Desse områda er teikna inn på småviltkartet, og er òg å finne i Na- turbasen (www.dirnat.no/nbinnsyn).
Dei store, svært viktige viltområda (område 1, 2 og 3) blir ikkje lagt inn i Naturbasen fordi dei er skjønsmessig avgrensa på bakgrunn av opplys- ningar om sårbare artar og artar med særskilde krav til storleik og kvalitet på leveområdet. Ein oppfordrar likevel kommune og grunneigarar til å forvalte desse områda med stor varsemd. Vidare inngrep og fragmentering av desse områda vil kunne ha store negative konsekvensar for dei aktuelle artane, sjølv om eventuelle inngrep skul- le skje eit godt stykke unna t.d. registrerte reir- plassar.
SVÆRT VIKTIGE VILTOMRÅDE 1. Eldsfjellet
Stort, skoglaust område nordvest i kommunen, utan tekniske inngrep. Området er kupert og prega av mykje berg i dagen og bratte bergskren- tar. Mellom bergknausane er det ulike utforming- ar av lynghei, og på lune stader skogholt med småvaksen bjørk. Området er karrig og artsfattig, men fleire sårbare og fåtalige viltartar er knytt til området. Dette er truleg det einaste området i Meland, der hubroen framleis hekkar fast. Andre rovfuglar som dvergfalk, tårnfalk og vandrefalk hekkar òg i området. Havørna sjåast ofte, men er ikkje funnen hekkande. Eldsfjellet er eit av dei viktigaste områda for orrfugl i Meland, og det ligg fleire spelplassar her (orrfuglen er òg utbreidd på dei andre skoglause høgdedraga i kommunen).
Også hjorten brukar delar av området.
Området er òg merka av som viktig naturtype (kystlynghei) av Hegland (2002).
2. Skintveit, Åsebø, Bjørndal, Gripen
Stort furuskogsområde, sør for Storavatnet.
Delar av skogen er relativt gammal (truleg i overkant av 100 år), men overgrodde stubbar, lite død ved og tett busksjikt av einer vitnar om tidlegare hogst området. Hønsehauk og havørn er registrert hekkande i området, og kvitrygg- spett og storfugl hekkar sannsynleg. Området er òg eit av dei viktigaste hjorteområda i kom- munen. Ei fragmentering av dette området vil verke negativt på dei nemnde artane. I delar av
området har det føregått hogst for relativt få år sidan. Vidare skogbruk i dette området må fø- regå skånsomt, dersom kvalitetane for dei fåta- lige viltartane skal kunne oppretthaldast. Delar av Storavatnet har viktige kvalitetar for våt- marksartar som storlom (truleg borte i dag), stokkand og krikkand.
3. Bjørndal
Området er dominert av relativt gammal furuskog (truleg i overkant av 100 år), men har innslag av lauvskog, m.a. ospeholt. Førekomst av osp og noko innslag av død ved gjer området til ein viktig spettelokalitet. Truleg hekkar kvitryggspett og/eller gråspett i området (funn av fleire spette- hol i osp). Store mengder ekskrement av storfugl på ettervinteren og våren tyder på at området er eit kjerneområde for denne arten, i alle fall i peri- odar. Området er såpass lite at uttak av lauvskog og flatehogst truleg vil ha store negative konse- kvensar for viltverdiane i området. Området må sjåast i samanheng med område 2.
VIKTIGE VILTOMRÅDE 4. Nordre Skjelanger
Kystlandskap langs nordvestspissen av Holsnøy.
Viktig hekkeområde for sjøfugl, først og fremst ærfugl, men òg noko gråmåse, svartbak og truleg sildemåse.
5. Skjelangervågen
Grunt, marint område med kvalitetar for rastande vadefugl. Området er dårleg undersøkt i trekkti- dene, men har potensial for ”lekkasje” frå Herdla.
Dette er dessutan ein sjeldan naturtype i Meland (Hegland 2002). Sjølv om ei fylling truleg har redusert verdien av området som vadarlokalitet, bør lokaliteten ha prioritet som naturområde i framtida, både som naturtype og som viltområde.
6. Itangen
Holmar utanfor Itangen med hekkande gråmåse og svartbak. Det hekka ikkje mange par her un- der synfaringa i 2001, men området bør følgjast opp framover for å få betre dokumentasjon på området sin verdi som viltområde.
7. Nordre Ypso
Område med kystlynghei lengst nord på Ypso.
Viktig hekkeområde for sjøfugl, som ærfugl, grå- måse, svartbak og truleg sildemåse. Området bør følgjast opp i framtida, for å få betre dokumenta- sjon på viltverdiane her.
8. Havrøyna
Holmar utanfor Havrøyna med hekkande gråmå- se og fiskemåse. Det hekka ikkje mange par her under synfaringa i 2001, men området bør føl- gjast opp framover for å få betre dokumentasjon på området sin verdi som viltområde.
9. Leirvik
To grunne strandområde ved Leirvik. Viktig næ- ringsøksområde for måsar, terner og vadefuglar.
Tjeld og raudstilk hekkar truleg i området. I trekk- tidene kan det kanskje førekome andre artar av vadefuglar i strandområdet, men lokaliteten er ikkje godt undersøkt i denne årstida. På ein av holmane i området lengst vest er det ein liten koloni med makrellterne (kor stabil denne koloni- en er uvisst). Lokaliteten er ikkje spesielt arts- eller individrik, men er ein sjeldan naturtype i Meland. Eit liknande område finst ved Skjelanger, men denne er delvis øydelagt av ei steinfylling.
10. Dalevatnet
Næringsrikt vatn i kulturlandskapet ved Dale. Lite tre og buskvegetasjon, bortsett frå enkelttre og noko vier. Stadvis ganske breitt belte med strand- røyr, flaskestarr og elvesnelle langs breiddene.
Rasteområde for andefugl, m.a. stokkand, krikk- and og songsvane. Sannsynleg også rasteområ- de for vannrikse, som òg er aktuell langs utløps- bekken (Mjåtveitelva). Lokaliteten er òg registrert som rik kulturlandskapssjø av Hegland (2002).
11. Mjåtveitelva
Nedre delar av Mjåtveitelva har frodig kantvege- tasjon dominert av rik sumpskog med velvaksen svartor og svartor-askeskog i dei brattare partia.
Skogen er av varierande breidde og inkluderer kantsoner opp mot busetnad og innmark (Hegland 2002). Området er viktig for ulike artar sporvefuglar, både som hekkeområde og sprei- ingskorridor. Området har er ein av fire kjende hekkeplassar for fossekall i Meland.
Også lenger oppe har Mjåtveitelva stadvis lik- nande kvalitetar (Hegland 2002), men her har kantskogen noko mindre omfang enn i nedre del (avmerka område).
VIKTIGE TREKKVEGAR FOR HJORT
Ved forflytningar mellom område brukar hjorten meir eller mindre faste ruter, der det etter kvart dannar seg tydelege stiar. Slike stiar finn ein svært mange av i Meland, og det har ikkje vore noko mål å få ei full oversikt over desse. Ein har konsentrert seg om å kartfeste dei viktigaste trekkrutene som går over fjorden, til og frå na- bokommunane (Kart 2). Hjorten er nok fleksibel i forhold til inngrep i og ved trekkvegane. I en- kelte område kan det likevel vere viktig å ta omsyn, t.d. i område der hjorten ofte kjem til land etter kryssing av fjord.
Storfuglbestanden i Meland er svært liten og det er usikkert om førekomsten er stabil. Arten er tilknytt større, samanhengan- de område med eldre furuskog og er registrert i skogområda ved Gripakletten og Bjørnåsen (viltområde 2 og 3). Næraste na- bobestand finst på Askøy, og kanskje skjer det ei utveksling av individ mellom desse kommunane. Foto: Tore Wiers.
6. TRUGA OG SÅRBARE ARTAR I MELAND
RAUDLISTER
For å oppnå større fokus på artar som er sjeldne, truga eller i tilbakegang, er det utarbeidd spesiel- le oversikter over slike artar med ei vurdering av dagens status (bestand og bestandsutvikling).
Det er dette som blir kalla raudlister. IUCN (Inter- national Union for the Conservation of Nature) gir ut slike lister på verdsbasis og mange land har gitt ut nasjonale raudlister. Den offisielle norske raudlista blir utgitt av Direktoratet for Naturforvalt- ning. Dei siste åra har også enkelte Fylkesmenn utgitt fylkesvise (regionale) raudlister. Meininga med regionale raudlister er å rette fokus på regi- onal bestandssituasjon og dermed sikre at tiltak blir gjennomført for å sikre levedyktige bestandar også på lokalt og regionalt plan. Nokre artar på den nasjonale raudlista kan vere relativt vanlege regionalt og lokalt. I slike tilfelle har det aktuelle fylket eller den aktuelle kommunen eit særskilt forvaltingsansvar. Ei raudliste kan òg innehalde artar som er i framgang, men som i nær fortid har hatt sterkt reduserte bestandar (t.d. havørn).
Raudlistene må reviderast etterkvart som kun- skapen om artane aukar. Bestandssituasjonen for enkelte artar kan òg endre seg relativt raskt.
Nasjonale raudlister blir gjerne reviderte kvart femte år. Raudlista denne rapporten byggjer på er Nasjonal rødliste for truede arter i Norge 1998 (DN 1999). Det er òg utarbeidd ei regional raud- liste for Hordaland: Handlingsplan for truete og sårbare viltarter i Hordaland (Danielsen 1996).
Dei ulike kategoriane ein finn i den siste utgåva av den nasjonale raudlista er definerte under.
Utrydda - Ex (Extinct)
Artar som har forsvunne som reproduserande i landet.
Omfattar vanlegvis artar som ikkje har vore påvist dei siste 50 åra.
Direkte truga - E (Endangered)
Artar som står i fare for forsvinne i nær framtid dersom dei negative faktorane held fram.
Sårbar - V (Vulnerable)
Artar med sterk tilbakegang, som kan gå over i gruppa direkte truga dersom dei negative faktorane held fram.
Sjeldan - R (Rare)
Artar som ikkje er direkte truga eller sårbare, men som likevel er i ein utsett situasjon, fordi dei er knytt til eit av- grensa geografisk område eller ein liten bestand med spreidd og sparsam utbreiing.
Omsynskrevjande - DC (Declining, care demanding) Artar som ikkje tilhøyrer føregåande kategoriar, men som grunna tilbakegang krev spesielle omsyn og tiltak.
Bør overvakast - DM (Declining, monitor species) Artar som har gått tilbake, men som ikkje vert rekna som trua. For desse er det grunn til å halde eit auge med bes- tandssituasjonen.
Ei raudliste inneheld òg ei oversikt over såkalla ansvarsartar. Dette er artar som det aktuelle landet har eit spesielt forvaltingsansvar for, fordi store delar av bestanden på gitte tidspunkt oppheld seg i landet. Ansvarsartar treng ikkje vere sjeldne eller truga. Døme på norske an- svarsartar som er vanlege er fjellrype og berg- irisk.
VIKTIGE TRUGSMÅL MOT VILTET
Mange plante- og dyreartar er naturleg sjeldne, men mange er i tilbakegang som følgje av men- neskeleg aktivitet. Her er lista opp nokre viktige trugsmål mot biologisk mangfald:
Handel med ville dyr er den tredje største illegale marknaden på verdsbasis. Særleg i tropiske strøk kan samling vere eit problem for allereie fåtalige artar. Ville artar i Noreg som kan vere attraktive i denne samanheng er m.a. jaktfalken.
Men her i landet er nok problemet først og fremst aktuelt i samband med ulovleg import av viltartar som kjæledyr.
Intensiv jakt eller forfølging har ført til at enkelte dyreartar har blitt utrydda eller gått kraftig tilbake.
Døme frå vårt land er fjellrev og dei store rovdyra gaupe, ulv, bjørn og jerv.
Miljøgifter utgjer eit alvorleg trugsmål mot enkelte artar. Rovdyr er spesielt utsette, fordi giftstoffa blir meir konsentrerte for kvart ledd i næringskjeda.
Vandrefalken er eit klassisk døme på dette: Bruk av DDT i landbruket førte til at vandrefalken fekk problem med reproduksjonen (eggskalfortyn- ning), og bestanden vart kraftig redusert. Etter at bruken av DDT vart forbode har bestanden tatt seg opp att og er framleis i vekst.
Innføring av framande artar. På mange av Stille- havsøyane står mange bakkerugande fugleartar i ferd med å forsvinne som ei følgje av introduk- sjon av katt og rotter. I vårt land er minken eit døme på introduksjon av ein art som har fått uheldige følgjer Mange sjøfuglkoloniar på øyar nær fastlandet lid periodevis store tap grunna minken sin predasjon på egg og ungar.
Øydelegging av naturtypar og leveområde. Det hjelper lite å verne artar dersom ein samtidig ikkje vernar områda artane er avhengige av.
Her i landet er problemstillinga først og fremst aktuell i samband med reduksjon i arealet av våtmark og gammalskog og bortfall av enkelte kulturlandskapstypar som følgje av endra drifts- former i landbruket.
Innføring av framande artar og øydelegging av leveområde blir rekna som dei største trugs- måla mot biologisk mangfald.
Tabell 1. Raudlista viltartar og norske ansvarsartar i Meland.
Status i Noreg Art Førekomst i Meland Moglege trugsmål lokalt
Direkte truga (E) Åkerrikse Yngla sannsynleg regelmessig for
30 år sidan. No sporadisk. • Omleggingar i landbruket til maskinell drift og tidleg slått
Sårbar (V) Hønsehauk Fåtalig hekkefugl (1 par) • Reduksjon i areal av eldre furuskog Vandrefalk Fåtalig hekkefugl (2 par) • Forstyrring på hekkeplass
• Faunakriminalitet
Lomvi Fåtalig gjest • Drukning i fiskegarn
Hubro Fåtalig hekkefugl (1-2 par) • Kraftlinjer
Kvitryggspett Fåtalig hekkefugl • Reduksjon i areal av gammalskog, mangel på død ved
Sjeldan (R) Songsvane Årviss vintergjest • Kraftlinjer Kongeørn Sporadisk streiffugl om vinteren -
Omsynskrevjande (DC) Storlom Tidlegare fåtalig hekkefugl (1 par) • Forstyrring på hekkeplass
• Drukning i fiskegarn
Havørn Fåtalig hekkefugl (1 par) • Reduksjon i areal av gamalskog
• Forstyrring på hekkeplass Gråspett Sannsynleg fåtalig hekkefugl • Reduksjon i areal av eldre lauv- og
blandingsskog, mangel på død ved Dvergspett Truleg fåtalig hekkefugl • Reduksjon i areal av eldre lauv- og blandingsskog, mangel på død ved Bør overvakast (DM) Havelle Fåtalig vintergjest • Drukning i fiskegarn
Sjøorre Fåtalig vintergjest • Drukning i fiskegarn
Piggsvin Fåtalig • Påkjørslar
Skjeggflaggermus Fåtalig • Ukjent
Dvergflaggermus Truleg relativt vanleg • Ukjent
Oter Streifdyr • Drukning i fiskeruser
• Påkøyrslar Ansv. hekkebestand Havørn Fåtalig hekkefugl (1 par) -
Lappspove Sjeldan trekkgjest -
Raudstilk Fåtalig hekkefugl • Bortfall av grunne strandområde
Svartbak Relativt fåtalig hekkefugl -
Skjerpiplerke Fåtalig hekkefugl -
Bergirisk Hekkefugl -
Ansv. vinterbestand Islom Sporadisk vintergjest (1 funn) -
Storskarv Vanleg vintergjest • Drukning i fiskegarn
Praktærfugl Sjeldan vintergjest -
Siland Vanleg hekkefugl • Drukning i fiskegarn
Ansv. heile året Oter • Drukning i fiskeruser
• Påkøyrslar
7. STATUS FOR VILTET I MELAND
Det er registrert 143 viltartar i Meland, 2 amfibi- um, 1 krypdyr, 123 fugleartar og 17 pattedyrart- ar. Ei fullstendig artsliste er gitt i vedlegg I. For mange av artane er kunnskapen mangelfull.
Særleg gjeld dette småpattedyra, som òg er dårleg dokumenterte. Dokumentasjon manglar for artar som truleg er vanlege, m.a. spissmus og markmus (dei er likevel tekne med i artslista). Betre dokumentasjon er òg ønskjeleg for ein del fugleartar og for utbreiinga av frosk og padde.
AMFIBIAR
Frosk Rana temporaria
Truleg vanleg over heile kommunen. M.a. do- kumentert av Dolmen (1997).
Padde Bufo bufo
Truleg vanleg over heile kommunen. M.a. do- kumentert av Dolmen (1997).
KRYPDYR
Hoggorm Vipera berus
Førekjem vanleg over det meste av kommunen.
Hoggormen er ein vanleg art i Meland. Foto: Ingvar Gras- tveit.
FUGLAR
Blant landlevande virveldyr står fuglane i ei særstilling når det gjeld utbreiing og artsrikdom.
I Meland er det registrert 123 fugleartar. Av desse kan omlag 80 reknast som hekkefuglar.
Talet på observerte artar i Meland er lågt, sa- manlikna med fleire av nabokommunane. Årsa- ka til dette er nok først og fremst at Meland sjeldan blir oppsøkt av amatørornitologar. Årsa- kene til dette igjen er nok litt tilfeldige, men tru-
leg først og fremst at kommunen manglar dei heilt gode trekklokalitetane, som t.d. Herdla i Askøy er eit godt døme på. Eit høgt tal obser- verte artar er i seg sjølv ikkje særleg interessant i forvaltingsmessig samanheng. Men auka felt- aktivitet vil kunne betre dokumentasjonsgrunn- laget i ein del av dei registrerte viltområda, og gi verdifull informasjon for framtidig viltkartlegging.
Kvalitetssikring av fugleobservasjonar Å artsbestemme fuglar i felt kan ofte vere svært vanskeleg, sjølv for erfarne ornitologar. Enkelte artar er svært like av utsjånad, og faktorar som lysforhold, avstand og observasjonstid gjer artsbestemminga ofte svært vanskeleg. For å kvalitetssikre fugleobservasjonar har Norsk Ornitologisk Forening, NOF, difor oppretta eks- pert-utval som vurderer innrapporterte observa- sjonar. Det regionale/fylkesvise organet for kvalitetssikring heiter LRSK (Lokal rapporter- ings- og sjeldenhetskomite), og det finst ein slik komite i kvart fylke. Enkelte artsfunn må òg godkjennast av ein nasjonal komité NSKF (Norsk Sjeldenhetskomité for fugl). Det er utar- beidd lister over kva artar som krev godkjenning av desse komiteane. Artsfunn blir publiserte i årlege rapportar i lokaltidsskriftet for NOF Hor- daland, Krompen, av LRSK og i NOF sitt nasjo- nale tidsskrift, Ornis Norvegica, av NSKF. Des- se publikasjonane inneheld òg observasjons- dato, observasjonsstad og namn på observatør.
Denne viltrapporten følgjer NOF sin praksis på dette feltet. For artar som krev godkjenning er difor berre artar med funn godkjent av LRSK eller NSKF omtalt og rekna som offisielle. For desse blir det referert til aktuelle publikasjonar frå sjeldanhetiskomiteane. For enkelte uvanlege eller spesielle observasjonar som ikkje krev godkjenning, er det referert til andre skriftlege kjelder eller til observatør. Talet på observa- sjonsdatoar for den enkelte art er ikkje nødven- digvis komplett, men er meint å vere konkrete døme på når arten er observert.
Meir stoff om LRSK sitt arbeid finn du på NOF-Hordaland sine internettsider. Her er det m.a. lagt ut oppdaterte lister over artar som må godkjennast og rapporteringsskjema for nedlasting: http://cyberbirding.uib.no/nof/lrsk/.
LOMMAR
Storlom Gavia arctica Omsynskrevjande (DC)
Tidlegare (til godt ut på 1990-talet) hekka eit par i Storavatnet, men arten har ikkje blitt ob- servert her dei siste åra. Dette kan ha si årsak i auka friluftsaktivitet på og rundt vatnet, men bestanden har gått noko ned også på fylkesba- sis. Truleg hekkar det under 10 par i Hordaland.
Islom Gavia immer Ansvarsart vinterbestand
Trekkjer langs den ytre kysten av Hordaland.
Enkeltindivid kan av og til overvintre, m.a. på Herdlaflaket. Frå Meland føreligg det berre eit eldre funn: 1 ind. ved Holsnøy 11/5-1911 (ZMB).
DYKKARAR
Gråstrupedykkar Podiceps grisegena
Arten førekjem som fåtalig vintergjest i Horda- land og er observert fleire gonger på Herdlafla- ket. Berre eitt eldre funn føreligg frå Meland: 1 ind. ved Holsnøy 28/10-1905 (ZMB).
SKARVAR
Storskarv Phalacrocorax carbo Ansv. vinterbestand
Opptrer vanleg på sjøen i vinterhalvåret. Hekkar frå kysten av Trøndelag og nordover, men over- vintrar vanleg langs heile Vestlandskysten.
HEGRER
Gråhegre Ardea cinerea
Fåtalig hekkefugl. Ein kjenner berre ein hekke- koloni i Meland, denne ligg i eit granplantefelt ved Litlebergen. Gråhegra kan påtreffast heile året, men det skjer ei viss utveksling av individ frå andre område gjennom vinteren.
Gråhegra sjåast vanleg i Meland, også vinterstid, men dette treng slett ikkje vere fuglar frå den lokale hekkebestanden.
Foto: Frode Falkenberg.
ANDEFUGLAR
Knoppsvane Cygnus olor
Relativt sjeldan gjest i Hordaland, men har hek- ka i Etne og Sveio dei siste åra. Berre eit gam- malt funn frå Meland: 2 individ i Rylandsvatnet 11-14/2-1929 (ZMB).
Songsvane Cygnus cygnus Sjeldan (R)
Fåtalig, men årviss vintergjest i grunne vatn, m.a. Brakstadvatnet og Dalevatnet.
Grågås Anser anser
Talrik på trekk over kommunen. Landar av og til, men helst mindre flokkar. Hekking er ikkje kjent.
Kanadagås Branta canadensis
Innført til Noreg og sett ut med tanke på jakt.
Har etablert seg som hekkefugl fleire stader. I Meland skal arten ha hekka i Storavatnet.
Krikkand Anas crecca
Hekkar fåtalig ved fleire av vatna i kommunen, m.a. Storavatnet.
Stokkand Anas platyrhynchos
Hekkar spreidd ved fleire vatn i kommunen.
Opptrer også vanleg både i ferskvatn og på sjøen utanom hekkesesongen.
Toppand Aythya fuligula
Overvintrar årlig både i sjøen og på enkelte vatn i kommunen, m.a. 30 ind. i Rosslandpollen 11/12-2004 (OOV). Kan òg av og til sjåast i ferskvatn sommarstid, m.a. 2 hannar i Myrtveittjørna 13/5-2001. Hekking er ikkje på- vist.
Ærfugl Somateria mollissima
Fåtalig hekkefugl i skjergarden. Overvintrar også vanleg i sjøområda rundt kommunen. Er til tider talrik på Herdlaflaket i Askøy om vinteren.
200 ind. i Rosslandpollen 11/12-2004 (OOV).
Praktærfugl Somateria spectabilis Ansv. vinterbest
Svært sjeldan vintergjest i Hordaland. Ein hann har i 19 år (!) overvintra på Herdlaflaket i Askøy, og denne vart observert på andre sida av fjor- den, ved Skjelanger i Meland, 20/1-2002 (Fal- kenberg 2003).
Havelle Clangula hyemalis Bør overvakast (DM)
Overvintrar fåtalig i mindre flokkar på sjøen rundt kommunen.
Svartand Melanitta nigra Bør overvakast (DM)
Overvintrar fåtalig m.a. på Herdlaflaket i Askøy og kjem nok stundom over på Melandsida.
Sjøorre Melanitta fusca Bør overvakast (DM)
Overvintrar vanleg på Herdlaflaket i Askøy og kjem nok stundom over på Melandsida.
Kvinand Bucephala clangula
Fåtalig både på sjøen og i ferskvatn utanom hekketida.
Siland Mergus serrator Ansvarsart vinterbestand
Fåtalig hekkefugl m.a. ved Storavatnet og på Skjeljeholmane. Opptrer også ganske vanleg på sjøen vinterstid.
ROVFUGLAR
Havørn Haliaeetus albicilla Omsynskrevjande (DC) Ansvarsart hekkebestand
Eit par er påvist hekkande i kommunen. Havør- na er svært sårbar for forstyrring ved reiret i hekketida (februar-juni). Bestanden har sidan fredinga i 1968 vore i vekst, og i Hordaland tel hekkebestanden no truleg minst 70 par (MSL).
Viktigaste lokale trugsmål mot havørna i Me- land er nok forstyrringar og hogst i reirområdet.
Hønsehauk Accipiter gentilis Sårbar (V)
Ein eldre hekkelokalitet er påvist i Meland, men denne har ikkje vore i bruk på mange år og reiret er borte. To ungfuglar vart observert på Gripakletten sommaren 2000 (OOV), men søk etter reir gav ikkje resultat. Hønsehauken er tradisjonelt ein typisk gammalskogsart som hekkar i storvokst furuskog. Arten er difor utsett i forhold til det moderne bestandsskogbruket med flatehogst og treslagsskifte. Negativ bes- tandsutvikling på landsbasis.
Sporvehauk Accipiter nisus
Fåtalig hekkefugl. Hekkar gjerne i relativt tett skog, gjerne plantefelt av gran i hogstklasse III- IV. Trekkfugl, men enkelte overvintrar vanleg, særleg i kyststroka.
Fjellvåk Buteo lagopus
Hekkar nokså regelmessig i områda ovanfor skoggrensa (1-3 par). Kan sjåast i trekktidene, også i år der arten ikkje hekkar i Meland. Fjell- våken er smågnagarspesialist og kan stå over hekkinga i dårlege smågnagarår.
Kongeørn Aquila chrysaetos Sjeldan (R)
Enkeltindivid, vanlegvis ungfuglar, kan av og til sjåast i vinterhalvåret.
Tårnfalk Falco tinnunculus
Fåtalig hekkefugl (1-3 par). I Noreg er arten først og fremst knytt til bjørkebeltet og opne område i fjellet, men kan hekke langt ut mot kysten, som her i Meland. Trekkfugl, men det er vanleg at enkelte overvintrar i kyststroka.
Dvergfalk Falco columbarius
Arten er, som tårnfalken, knytt til bjørkebeltet og opne område i fjellet, men kan hekke nokså kystnært. Minst eitt par hekkar truleg i Meland.
Trekkfugl, men enkelte overvintrar vanleg, sær- leg i kyststroka.
Vandrefalk Falco peregrinus Sårbar (V)
To par hekkar i Meland. Arten er trekkfugl, men enkeltindivid kan overvintre i kyststroka. Vand- refalken var nær utrydding i byrjinga av 1970- åra på grunn av plantevernmiddelet DDT. Etter at middelet vart forbode har bestanden tatt seg opp att. Påvist eller sannsynleg hekking er ob- servert på 14 lokalitetar i Hordaland så langt.
HØNSEFUGLAR Orrfugl Tetrao tetrix
Ganske vanleg hekkefugl i lynghei og fjellområ- da i kommunen. Var tidlegare meir utbreidd, men bestanden har gått tilbake, truleg først og fremst grunna naturleg attgroing av lyngheiom- råda.
Storfugl Tetrao urogallus
Truleg fåtalig hekkefugl i skogområdet rundt Storavatnet og Bjørnåsen. Ein kjenner ikkje til konkrete hekkefunn, og det er usikkert kor stabil førekomsten i Meland er. Storfuglen er knytt til større, samanhengande område med gammal furuskog. Arten er utsett for fragmentering av skogen ved hogst, og i Meland, der arealet av gammal furuskog er lite, skal det nok lite til før områda blir for små for storfuglen.
RIKSER
Vannrikse Rallus aquaticus Sjeldan (R)
Fåtalig, men truleg regelmessig vintergjest ved innsjøar og bekkedrag. Lever skjult og er oftast svært vanskeleg å oppdage. Eit ind. vart obser- vert ved Gripevatnet hausten 2002 (TWI).
Myrrikse Porzana porzana
Svært sjeldan gjest som berre er observert ein gong i Meland: Eit syngande individ vart høyrt ved Hjertås 10/6-2002 (Falkenberg 2003).
Åkerrikse Crex crex Direkte truga (E)
Var tidlegare ein ganske vanleg hekkefugl i slåtteenger. Etter mekaniseringa av landbruket har arten forsvunne som hekkefugl dei fleste stader og hekkar no berre sporadisk i Noreg.
På 1990-talet vart arten høyrt på Husebø, Io og Skjelanger. Siste observasjon er eit syngande individ på Dale 10/6-2002 (Falkenberg 2003).
Alle observasjonar av åkerrikse er interessante (høyrest som regel om natta) og bør meldast til kommunen, fylkesmannen eller NOF.
Havørn. Foto: Tore Wiers.
