Istorija i razvoj srpskog kriminalističkog romana

Minka Apić

Istorija i razvoj srpskog kriminalističkog romana

master rad

Mentor: Stijn Vervaet

Odsek za književnost, regionalne studije i evropske jezike /Fakultet humanističkih nauka

UNIVERZITETET U OSLU

2019

II

III

Istorija i razvoj savremenog srpskog kriminalističkog romana

Ključne karakteristike modernog srpskog kriminalističkog romana

IV 2019

Istorija i razvoj srpskog kriminalističkog romana Minka Apić

http://www.duo.uio.no/

Trykk: Reprosentralen, Universitetet i Oslo

V

Rezime

Žanrovska književnost i uže posmatrano, kriminalistička (sa svim svojim podžanrovima), do poslednjih dvadesetak godina nije bila predmet ozbiljnijeg

interesovanja srpskih, akademskih književnih krugova. Ni drugi žanrovi, sa izuzetkom naučne fantastike, ne nalaze svoje značajnije mesto u srpskoj nauci o književnosti ali ni u srpskoj književnoj istoriji. Uzroke takve situacije moguće je pronaći u manjku domaćih autora i slabijoj produkciji, što je sa jedne strane paradoksalno, pošto je interesovanje za krimi žanr oduvek postojalo među srpskom književnom publikom. U prilog tome svedoči i fantastičan broj prodatih izdanja romana Lun, kralj ponoći, 70- ih i 80 - ih godina prošlog veka, ali i interesovanje čitalaca za dela klasičnih autora krimi romana: Aghate Christie, Arthura Conana Doyla, Iana Fleminga i mnogih drugih, sve do današnjih dana i imena poput norveškog pisca Joa Nesboa, koji je takođe veoma popularan među srpskom čitalačkom publikom.

Situacija na srpskoj književnoj sceni doživljava preobražaj u poslednjih 15-ak godina kada je krimić u pitanju. Kako po pitanju originalnih naslova i autora koji pišu kriminalistički roman, tako i na polju naučnog interesovanja. Ovo je opet u skladu statusom popularne književnosti koja gubi prefiks trivijalne i koja od poslednje četvrtine prošlog veka sve više postaje predmet izučavanja nauke o književnosti.

Uočava kao značajna promena u srpskoj književnoj produkcijii povećanje broja novih autora i objavljenih romana. Originalnih naslova je sve više, zastupljene su sve varijacije žanra od klasičnih romana detektivske procedure, do inovativnih

psiholoških trilera i istorijskih trilera sa elementima horora. Istovremeno se na malim ekranima emituju TV- serije koje dostižu veliku popularnost.

Ovaj rad baviće se istraživanjem društveno – istorijskih okolnosti koje dovode do promene na srpskoj književnoj sceni i analizom najpopularnijih krimi romana i trilera.

Cilj analize je izdvajanje karakterističnih odlika savremenog srpskog istorijsko- kriminalističkog romana.

Metodološki pristup korišćen u radu i analizi obuhvata pomno čitanje i sociologiju književnosti (analizu društveno-istorijskih okolnosti).

VI

Hipoteza: Nakon pada Miloševićevog režima dolazi do evropeizacije države Srbije, liberalizacije tržišta i stvaranja boljih uslova za razvoj žanrovske, i pre svega kriminalističke književnosti. Istovremeno se kroz varijacije kriminalističkog žanra (istorijski krimić i češće istorijski triler) provlači i kritika srpskog društva, istorije i mitova, čime srpska žanrovska književnost dobija na posebnosti. Upravo sa tim svojim odlikama, ova grana popularne književnosti pokazuje znake uklapanja u dešavanja na svetskoj književnoj sceni.

VII

VIII

Izjava zahvalnosti

Zahvaljujem se mom mentoru, Stijnu Vervaetu, na odličnim smernicama, savetima, pedantnim korekcijama i svemu što me naučio.

Beskrajno hvala mojoj porodici na nesebičnoj podršci i razumevanju.

IX

X

Sadržaj:

UVOD ... 1

1 ISTORIJA ... 8

1.1 Preteče ... 12

1.2 Međuratna dešavanja ... ….15

1.3 Jugoslovenski period ... 18

1.4 Savremeni srpski krimić ... 26

1.5 Specifičnosti žanra ... 34

2 ANALIZA ODABRANIH ROMANA ... 41

2.1 Istorijski revizionizam: Konstantinovo raskršće, D. Stojiljković ... 41

2.2 Forenzička istoriografija: Poslednji greh, D. Stojković ... 54

2.3 Žensko pero: Tito je umro, M. Novaković ... 60

2.4 Dylan Dog na srpski način: Vetrovi zla, B.Janković ... 68

2.5 Skandalizovanje klasike: Kainov ožiljak, V. Kecmanović i D. Stojiljković ... 77

3 TV POSTMODERNA Senke nad Balkanom ... 82

4 ZAKLJUČAK ... 92

LITERATURA ... 97

1

UVOD

Srpska popularna, žanrovska, ponegde nazivana i trivijalna književnost i uže

posmatrano kriminalistička, ima svoju istoriju i kontinuitet koja donekle prati razvoj ovog žanra u svetu. Posebnost razvitka ove vrste književnosti na prostorima države Srbije i u jednom periodu Jugoslavije, jeste slaba zastupljenost te manjak originalnih naslova a samim tim i nedovoljno interesovanje nauke o književnosti za ovu granu stvaralaštva. Stav akademskih krugova je u skladu za tretmanom žanra kao manje vrednog, „nižeg“ ili već napomenuto, trivijalnog. Kriminalistički roman ocenjen je kao bezvredan, jednostavan deo književnosti koji pre svega nudi laku zabavu najširem krugu čitalaca i kao takav ne poseduje dovoljno elemenata koji bi bili interesantni proučavaocima književnosti. Ovakav status krimića važiće dobrim delom XX veka, da bi oko poslednje četvrtine, sa pojavom postmodernističkih ideja, razlika između visoke i niske literature počela sve više da se preispituje i u skladu sa idejama postmodernizma, smanjuje i nestaje. 1972. godine objavljen je esej Leslie Fiedlera Cross the Border, Close the Gap koji neki način predstavlja manifest

postmodernističke teorije. Fiedlerov tekst najavljuje novo vreme, novi stav kritike drugačiji od modernističkog i otvoreniji prema popularnoj kulturi. Promoviše se ujedinjenje elitističke i popularne literature, izjednačavanje „visoke“ i „niske“

umetnosti i upravo je to taj procep koji treba da bude zatvoren kako bi krug čitalaca bio što veći (335-352). Iste godine Julian Symons objaviće studiju Bloody Murder : From the Detective Story to the Crime Novel : A History koja obeležava početak studioznijeg interesovanja za kriminalistički žanr.

U Srbiji se ovaj proces odvija nešto drugačijim tempom. Iako ključne tačke razvoja pokazuju da srpski kriminalistički roman zapravo prati dešavanja na svetskoj sceni, očigledno je da se u pojedinim istorijskim trenucima taj proces usporava ili se dešava potpuni zastoj. Usporavanje je primetno pre svega u ključnim godinama razvoja kriminalističkog žanra u Evropi, polovinom XIX i većim delom XX veka. U

celokupnom istorijskom pregledu, od pojave prvog kriminalističkog romana 1841. pa do socijalističkog perioda, izdvaja se tek par značajnijih imena koja pišu romane ili pripovetke kriminalističke sadržine (Lazar Komarčić, Tasa Milenković).

Paradoksalno, interesovanje publike za ovu vrstu književnosti je veliko. To dokazuje

2

ne samo konstantna popularnost klasičnihdela kriminalističkog žanra, već i veliki uspeh pojedinih domaćih autora koji su se okušali u ovom žanru. Međutim, ni veliko interesovanje publike, niti uspeh pojedinaca nisu bili dovoljni da obezbede napomene o postojanju kriminalističkog žanra u istoriji srpske književnosti. Jovan Skerlić ne daje prostora detektivskoj pripoveci, iako je ona pisana i bila veoma popularna početkom XIX veka u Srbiji. U svoju Antologiju novije srpske književnosti, objavljenu 1914, nije uvrstio Lazara Komarčića, izuzetno popularnog u to vreme.

Nešto više o ovom autoru zabeležiće Jovan Deretić 1983. u Istoriji srpske

književnosti i samo napomenuti to da je Komarčić pisao kriminalističke romane (882 -883). Tek krajem XX veka pojedini proučavaoci književnost počinju da se interesuju za ovaj žanr, ali sve uglavnom ostaje na pojedinim studijama, esejima ili

pojedinačnim knjigama. Književna istorija i dalje ne beleži značajna imena lokalne produkcije, niti beleži žanrovsku književnost kao sastavni deo nacionalne

književnosti. Donekle sličan odnos prema žanru bio je i u periodu posle Drugog svetskog rata. Iako su pojedini autori beležili neverovatan uspeh, nadmašujući brojem prodatih izdanja i svetske standarde onog vremena, najznačajnija imena ostala su nevidljiva i nezabeležena u nacionalnim antologijama i istoriji književnosti.

Značajna promena u produkciji ali i u odnosu nauke prema popularnoj literaturi dešava se u poslednjih dvadeset godina. Naznake ovih promena uočljive su u periodu nakon raspada Jugoslavije, rata i perioda diktature Miloševića, kada srpska književna scena prolazi kroz jedan oblik transformacije, a srpski kriminalistički roman

doživljava neverovatan procvat. U prve dve decenije XXI veka pojavilo se mnogo novih autora koje interesuje ovaj žanr. Više je i akademskih radova i doktorskih disertacija koji se bave problemom kriminalističkog žanra u svetskoj ili srpskoj književnosti, a koji su objavljeni ili odbranjeni na nekom od srpskih univerziteta (videti Tomić 2013, Uzelac 2015, Milutinović 2012, Milutinović 2013). Da je proces tek u začetku govori i činjenica da ni savremena istorija književnosti još uvek ne uvažava značaj kriminalističkog romana. Petar Milošević koji u Storiji o srpskoj književnosti (2010), alternativnoj i modernoj istoriji, pravi paralele između popularne i klasične poezije, šali se i preispituje uvrežene kriterijume i u svoju istoriju upisuje npr. Isidoru Bjelicu i Mirjanu Bobić Mojsilović, autorke čije se delo najbolje može definisati kao zabavna književnost ili „lako štivo“ a pri tom ne spominje Vasu Pavkovića koji je kao urednik zbirke kriminalističkih pripovedaka Na tragu, okupio

3 autore koji itekako ulaze u „ozbiljne“ istorije i antologije srpske književnosti novijeg vremena. Pripovetke za ovu zbirku napisali su, između ostalih i: Sava Damjanov, Danilo Nikolić, Mihajlo Pantić, Svetislav Basara, Milica Mićić Dimovska itd.

Sa druge strane, lepeza savremenih izdanja u okviru žanra je veoma široka i u skladu sa dešavanjima na svetskoj književnoj sceni. Ne samo da je krimić prevazišao svoje granice i pomešao se sa drugim vrstama umetničke i neumetničke literature, varirajući žanrove i spajajući ih u nove, poput psihološkog trilera, forenzičkog krimića ili

istorijskog kriminalističkog romana, već se transformacija dešava i na unutrašnjem planu književnog dela, pri izboru tema, karakterizaciji likova, implicitno ili

eksplicitno datim stavom naratora. Od tradicionalnog laganog štiva namenjenog razonodi, ovaj žanr sve više dobija na „težini“ i ozbiljnosti, postajući medij za promociju komentara i kritike srpskog društva.

Nakon prve selekcije i čitanja kao dominantan izdvojio se podžanr istorijskog kriminalističkog romana i trilera. Delimično objašnjenje ove situacije i uzroka

popularnosti upravo istorijskog krimića dala je Mirjana Novaković, jedna od trenutno najpopularnijih spisateljica na srpskoj književnoj sceni:

Sve što je skriveno, nikad se ne završava– večno traje. I da bismo zaista završili sa Titovim vremenom ili sa Miloševićevim, ili sa ovim sadašnjim – tranzicionim, moramo da ih potpuno razotkrijemo, i njihove zločince i njihove laži. Međutim, pošto ni sa jednom od svojih prošlosti nismo raskrstili, one nam se i dalje dešavaju– što lepo posluži za krimi zaplet. I naravno, u romanu, kao i životu, zločinac zna više, ima informaciju. (Pohlepa i njene sluge)

Novaković ističe potrebu otkrivanja zataškane istine, pre svega socijalističke prošlosti, ali i sadašnjice, shvatajući nemogućnost zdravog napretka društva koje je izgrađeno na lažima i koje ne kažnjava svoje krivce. Ona nije usamljena u svojoj ideji i ovo ukazivanje na problematične istorijske događaje i ličnosti prožima veliki broj savremenih srpskih krimića. Interesantno je i to da se ovo razračunavanje sa nerešenim pitanjima prošlosti dešava upravo u prostoru popularne literature.

Društveni angažman žanrovske književnosti jasno pokazuje da srpski pisci ne zaostaju za savremenim tendencijama. Novi oblik detektivskog romana dominira svetskom scenom. Iako su knjige Agathe Christie i A.D.Doylea i dalje popularne i čitaju se iznova sa svakom novom generacijom čitalaca, kriminalistički žanr koji ne nudi eskapizam, već postavlja ozbiljna pitanja postaje sve više popularan. Kao ključni

4

dokaz Susan Bassnet (1945) navodi planetarni uspeh skandinavskog krimi romana koji kroz uzbudljivo napisane slučajeve, ukazuje na vrlo prisutne probleme švedskog društva, nekada smatranog utopijom. Korumpirana vlada i policija, nepotizam i rešavanje i zataškavanje pomoću novca nisu problemi koji muče isključivo

Skandinaviju. Čitaoci širom sveta lako se identifikuju sa junacima Joa Nesboa i Stiega Larssona. Bassnet u istom eseju uočava još jednu važnu karakteristiku vezanu za razvoj svetske kriminalističke književnosti koja je uočljiva i na dešavanjima na srpskoj žanrovskoj sceni o kojoj je u ovom radu pre svega reč. Govoreći o uticaju prevodilačke književnosti, ona ukazuje kako su pojedini trenuci u razvoju lokalnih književnosti, u kojima se dešavao „procep“ tj. zastoj ili slabost bili trenuci u kojima su strani uticaji zauzimali svoje mesto, menjajući lokalne, „manje“ književnosti i

usklađujući ih sa svetskim tokovima. Nekoliko decenija pre Basset, Itamar Even- Zohar pisao je o promenama koje nastaju kad dominantnija književnost utiče na perifernu (mlađu, slabiju). On je književnosti video kao polisisteme koji utiču jedan na drugi dok se promena dešava u oba pravca. U okviru jednog sistema suprotno uverenjima, periferija (prevodilačka književnost, neliterarni tekstovi, dečija

književnost…) utiče na centar sistema (nacionalna književnost). Ovaj zapravo obrnuti proces dešava se u slučajevima kada je književnost mlada, nerazvijena, ili kada prolazi kroz neki oblik transformacije (25). Ignorisati ove uticaje znači nemati objašnjenje za pojavu novih elemenata u sistemu. Njegova teorija fokusirana je pre svega na dešavanja unutar književnog sistema i uticaje prevodilačke književnosti na nacionalnu (koja to ignoriše). Međutim, u sagledavanju sistema žanra i razvoja žanra teorija Franca Morettija daje jasniju i sveobuhvatniju sliku. Posmatrajući svetsku književnost iz novog ugla, analizirajući izdvojene jedinice koje mogu biti manje ili veće od samog teksta (teme, stilske figure, u ovom slučaju žanr) Moretti daje predlog novog načina sagledavanja sistema svetske književnosti. Nemoguće je pročitati i dubinski analizirati sve što je napisano. Koristeći se metodom distanciranog čitanja, Moretti je sažeo rezultate drugih istraživača i analizom došao do tvrdnje o zakonu literarne evolucije po kom u nacionalnim književnostima pozicioniranim na periferiji, moderan roman ne nastaje kao rezultat autonomnih dešavanja, već je u razvoju

dominantan uticaj Zapada (Engleske, Francuske, Španije). U eseju Conjectures on World Literature (2000), on ističe da nakon istraživanja rasprostiranja modernog romana koje je obuhvatilo četiri kontinenta, dvesta godina istorije književnosti i preko

5 dvadeset nezavisnih kritičkih studija, rezultat je na kraju uvek bio isti: moderni roman razvija se kao kompromis strane forme i lokalnog sadržaja (57 -61).

Osnovna teza kojom ću se kroz rad baviti jeste upravo usvajanje tog stranog uticaja u periodu slabog razvoja ili krize lokalnog stvaralaštva koja rezultuje ekspanzijom žanra do sada netipičnog za srpsku književnu scenu. Savremeni srpski kriminalistički roman prati aktuelne svetske tendencije, ali u svemu pokušava da sačuva i lokalne

karakteristike. U periodu nakon raspada Jugoslavije i diktature Slobodana Miloševića, otvorio se prostor za popularizaciju krimića. Kako će analiza svih ovih pojedinačnih romana pokazati, društvene okolnost igraju ogroman uticaj na ono šta se piše, makar to pripadalo žanru „lake literature“ i kao takve smatranom isključivim izvorom

zabave. Nasuprot tvrdnji o „lakoj“ literaturi, primetno je da kako među autorima, tako i među čitaocima postoji potreba za ozbiljnijim tipom žanrovske književnosti. Novi srpski krimić donosi drugačiji pogled na komplikovanu srpsku i uopšte balkansku istoriju, dajući nova viđenja istorijskih događaja. Nekada smatran bezvrednim, krimić danas inicira diskusije šireg obima i ne isključivo na knjižarskim forumima. Dobar primer su romani Dejana Stojiljkovića i već pomenute Mirjane Novaković. Opisujući zločine i optužujući organe reda i vlasti, ovi romani svojom sadržinom ukazuju na mane određenih grupa društva o kojima se do skora moglo čitati samo u pozitivnom kontekstu. Teme i događaji su različiti, stilovi se razlikuju, ali jedna zajednička crta jeste upravo želja autora da prikazom istorijskih dešavanja u formi literarne fikcije ukažu na konstantne probleme u državi koji ne bivaju rešeni, nego se javljaju iznova, naizgled različiti a suštinski identični. Pretpostavka je da je „demokratsko“ uređenje donelo više slobode, te da je novi, unapređen žanr kriminalističkog romana otvorio prostor za diskusiju o hroničnim problemima srpskog društva.

Ovaj rad obuhvata analizu nekoliko romana objavljenih u periodu od 2008. godine do 2016. I u tako omeđenom vremenskom intervalu bilo je veoma teško iščitati i

obuhvatiti sve u analizi. Naslovi su birani po tematici, i po sudu kritike i čitalaca, kako bi se ipak dobio neki kvalitetniji izbor. Međutim, o nekom akademskom nivou kritičkog suda ne može biti reči, pošto su to komentari izrečeni pre svega na javnim portalima i forumima dostupnim svima. Sa druge strane, takav odabir jeste još jedan pokazatelj savremenih dešavanja na polju srpske literature, pošto je slična situacija aktuelna i na svetskoj sceni. Bassnett u analizi uticaja prevodilaštva i prevedene

6

književnosti na popularizaciju i razvoj kriminalističkog žanra, napominje da

digitalizacija i globalizacija u velikoj meri menjaju ukus čitalaca, kao i da se sve ređe kao merodavni uzimaju sudovi školovanih poznavalaca literature, te da publika sve više pažnje posvećuje različitim književnim blogovima i forumima (143-155).

Analizirani romani morali su da zadovolje sledeće uslove: da su objavljeni na

srpskom jeziku, da je autor državljanin Srbije (žargonski rečeno – domaći autor)i da je u pitanju kriminalistički žanr. Nakon čitanja više od dvadeset romana, žanr istorijskog kriminalističkog romana izdvojio se kao dominantan. Kako sam naslove birala po pozicijama koje romani zauzimaju na top - listama najvećih izdavača ali i po ocenama čitalaca i kritike, pokazalo se da upravo ovaj podžanr kriminalističkog romana dobija najbolje ocene i kritike. Istovremeno, najveći izbor pružao je upravo istorijski

kriminalistički roman i istorijski triler ukazujući na to da je ova kombinacija istorije i krimića omiljena i među piscima. Izbor je na kraju sveden na pet romana i jednu televizijsku seriju čija analiza bi trebalo da odgovori na postavljeno istraživačko pitanje.

Rad je podeljen u nekoliko poglavlja.

Početno, prvo poglavlje pruža kratak pregled istorije srpske književnosti sa posebnim akcentom na kriminalističku književnost, od najranijih dana, preko ključnih godina za razvoj ovog žanra u svetu i paralelno sa razvojem krimi žanra na prostorima tadašnje Jugoslavije tj. pozicijom krimića u vreme komunističke vladavine, završno sa

raspadom Jugoslavije. Cilj istorijskog preseka jeste pokušaj objedinjena istorijata kriminalističkog žanra u Srbiji, pošto to do sada nije urađeno na jednom mestu. Drugi razlog zbog kog sam rešila da celo poglavlje posvetim istorijatu krimića jeste upravo i ukazivanje na uticaj istorijskih, društvenih, političkih i socijalnih okolnosti na razvoj žanra.

Drugi deo posvećen je analizi izabranih romana objavljenih u poslednjih deset godina.

U rad je uvršteno pet istorijskih kriminalističkih romana, izabranih pre svega po ocenama i preporuci čitalačke publike ili trenutnoj poziciji na na top-listi najčitanijih izdanja izdavačke kuće „Laguna“. Redosled analize romana određen je hronološki, prema godini objavljivanja romana. Analizirana je polarizacija, tj. podela likova na pozitivne i negativne, karakterizacija likova, dijalog i monolog književnih junaka i

7 komentar naratora (ili celokupnog romana) koji ukazuje na određeni društveni

problem.

Treće poglavlje posvećeno je televizijskoj produkciji, tačnije kriminalističkoj seriji koja je takođe forma koja je trenutno najzastupljenija i u svetskoj TV produkciji u poslednjih dvadesetak godina. Analizirana je TV serija Dragana Bjelogrlića, Senke nad Balkanom, koja je doživela ogroman uspeh kod gledalaca i čija druga sezona se upravo emituje, dok je snimanje treće sezone najavljeno i verovatno u toku. Neki od saradnika na scenariju za ovu seriju bili su Dejan Stojiljković i Vladimir Kecmanović, pisci čiji su romani analizirani u drugom poglavlju.

Četvrto poglavlje je rezervisano za zaključak.

8

1 ISTORIJA

Da bi se dobila okvirna slika razvoja trivijalne književnosti u Srbiji, potrebno je napraviti paralelu sa nastankom krimi žanra u svetu i njegovim razvojem. Trenutak koji se uzima kao ključni u pojavi kriminalističkog žanra jeste pripovetka Edgara Allana Poea (1809 – 1849) Ubistva u ulici Morg, objavljena 1841. godine. Ovo delo postaće na neki način obrazac klasične kriminalističke pripovetke, a glavni junak romana, detektiv Dupin, neko po čijim osobinama ili crtama će biti građeni najslavniji detektivi Zlatnog doba krimi žanra¹ ali i moderni proslavljeni borci za pravdu.

Sigurno je da Po nije prvi autor koga je zanimao kriminal kao inspiracija. Dominacija zapadnoevropskog, pre svega engleskog i nešto kasnije američkog kriminalističkog žanra u produkciji ali i nauci o književnosti doprineće uverenju da je E.A. Poe rodonačelnik krimi priče. Ova vladavina detektivskog romana sa engleskog, američkog i manjim delom francuskog područja obuhvata ceo XX vek. Tek poslednjih dvadesetak godina posebno interesovanje izaziva skandinavski

kriminalistički roman, a pažnju istraživača počinju da zaokupljaju i druge, ne toliko zastupljene nacionalne književnosti. Time je npr. potpuno zanemarena činjenica da začeci ovog žanra datiraju čak iz sedamnestog i osamnaestog veka i sa područja Kine, u pričama o talentovanom istraživaču De Renjieu iz perioda dinastije Tang.² Pascale Casanova raspravlja o dominaciji literature engleskog govornog kao odrazu političke i ekonomske moći. Literarna scena takođe je polarizovana i iako je važna, ekonomska moć nije uvek presudna. Jezik je od suštinske važnosti kada je u pitanju moć, ali ni to nije uvek primarni razlog. Casanova ukazuje na to da kolonijalni uticaj čini da

književnosti sa ruba, kako ih ona naziva, bivaju nevidljive i te da zapadnoevropska misao i intelektualna elita odlučuju o vrednosnom sistemu (71-90). Kada je reč o kriminalističkom žanru, struktura svetskog literarnog prostora ukazuje upravo na dominaciju zapadnoevropske i američke književnosti, još od ranije spomenute, prve sistematizacije Juliana Symonsa. On deli istoričare detektivske priče u dve grupe. U

1 Zlatno doba naziv je za period velike popularnosti kriminalističkog žanra, pre svega u Engleskoj, u periodu između dva svetska rata (Knight 84 -88).

2 U uvodu zbirke eseja, Crime fiction as a World Literature (2017), urednici navode da je1949. godine, holandski diplomata, pisac i lingvista, Robert van Gulik, objavio prevod kineskog detektivskog romana iz osamnaestog veka Dee Goong An. (2)

9 prvu grupu svrstava one koji početak kriminalističkog žanra vezuju za pojavu

organizovanog delovanja policije i po kojima je rađanje žanra neodvojivo od dela E.A.Poea. Druga grupa istoričara elemente krimića i detektivskih priča vidi u delima gde se racionalana dedukcija javlja kao jedan od elemenata građe, te preteču

kriminalističkog romana pronalaze u delima klasične književnosti, u Bibliji, arapskim pričama, preko Voltaira (Zodig), u Godwina (Caleb Williams), Dickensa (Oliver Twist), itd (Symons, 24). I Balzac je u svojim romanima prikazivao kriminalce.

Klasik ruskog realizma, Zločin i kazna (1866) F.I.Dostojevskog, takođe daje prikaz policijske procedure i istraživačkog postupka u razotkrivanju zločina. Ipak, ni Balzaca ni Dostojevskog ne ubrajamo u autore kriminalističkih romana.

Još jedan važan uslov za nastanak detektivke, a potom i razvoj celokupnog žanra, jeste razvitak gradova i urbanizacija života. Martin A. Kayman u svom eseju The short story from Poe to Chesterton objašnjava da je detektivka zapravo elemenat modernosti u XIX veku. Ovakav tip pripovetke je najraniji oblik popularne

književnosti i to urbane književnosti. Ona na neki način oslikava poetiku modernog života (43). Suburbane grupe najlakše su se identifikovale sa likovima iz ovih

pripovedaka. Istovremeno je to bila i najbrojnija čitalačka publika tadašnjih magazina u kojima su kratke detektivske priče stekle popularnost. Ostali važni činioci

urbanizacije: telegraf, razvoj železnice, rast gradova…doprineli su lakšoj i bržoj popularizaciji žanrovske književnosti. Život je postajao lakši, srednji stalež je jačao, ljudi ( i žene takođe) su imali sve više više slobodnog vremena i pronašli su novi način zabave i opuštanjačitajući uzbudljive pripovetke koje ne iziskuju prevelik intelektualni napor.

Sagledavajući okolnosti i uslove u kojima je nastao i razvio se kriminalistički žanr u obliku kakav danas uzimamo kao klasičan, moguće je uočiti specifičnosti razvoja ovog žanra na prostorima Srbije i nekadašnje Jugoslavije.

U vreme kada u Evropi i u Americi počinje da raste interesovanje za ovu vrstu književnosti, Srbija se pre svega suočava sa gorućim nacionalnim problemima. XIX vek obeležen je revolucionarnim pitanjima i književno stvaralaštvo je potpuno u skladu sa političkim i nacionalnim pitanjima. Preovlađuju rodoljubive teme, dok se istovremeno vode velike rasprave o standardnom srpskom jeziku i pravopisu.

Interesovanje za krimić ne postoji, što je i logično uzimajući u obzir okolnosti u

10

kojima se država nalazi: borba za slobodu, ustanci, nerazvijeni gradovi i veliki broj nepismenog stanovništva. Tako da u vreme kada Edgar Allan Poe piše svoje prve horor i krimi priče, Srbija tek kreće ka putu šireg opismenjavanja stanovništva, pre svega zahvaljujući reformi jezika i pravopisa i otvaranjem boljih mogućnosti za stvaranje na narodnom jeziku. Iako je i pre Vuka Karadžića postojala pisana književnost, ona je bila rezervisana za uzak krug pismenih ljudi, nedostupna i

nerazumljiva prosečnom ili većinskom stanovništvu. Sa reformom pravopisa i jezika, kao i idejama koje je doneo romantizam o neodvojivim vezama literature i

nacionalnog identiteta, književnost na prostorima Srbije ubrzaće svoj razvoj. Situacija će se donekle poboljšati, ali će uprkos svemu, visok procenat nepismenog

stanovništva i snažan uticaj crkve i dalje predstavljati problem. Posledice ovakvog razvitka na neki način osećaju se i danas.

Viktor Žmegač, hrvatski teoretičar koji se bavio analizom i istorijatom detektivskog romana u jugoslovenskoj književnosti u tekstu Jedan pogled na roman detekcije (1970) pretke savremenog detektiva pronalazi u „univerzalnim učenjacima renesanse“. On moć razmišljanja i zaključivanja jednog detektiva ne vidi kao plod mistike ili božanskog proviđenja, već kao rezultat enciklopedijskog znanja i talenta.

Istovremeno je kod detektiva izrađeno veliko interesovanje za umetnost. Sherlock Holmes je pravi primer takvog književnog junaka. Po Žmegaču detektiv mora biti tip renesansnog čoveka: svestran, široko obrazovan i inteligentan. Talentovan istražitelj koji je sposoban da svojim razumom i voljom promeni svet ( 287). U tom nedostatku renesansnog uzleta i slavljenju slobodne i racionalne misli mogući su uzroci prvo kašnjenja, a potom i slabog razvoja i recepcije beletristike. Konzervirana

srednjovekovna književnost, koja traje vekovima, još jedan je od uzroka sporijeg razvitka srpske umetničke, te sa tim u vezi i popularne književnosti (Milošević 25). U vreme kada u Evropi stvaraju jedan Petrarca, Boccaccio ili Shakespeare, u čijim dramama je ubistvo često osnovni motiv, najživlja srpska književna delatnost dešava se pod okriljem crkve. Hamlet je na neki način preteča detektiva koji vodi istražni postupak pokušavajući da dokaže ubistvo oca. Autori se u periodu renesanse okreću ljudima, pišu o njihovim usponima i padovima a znanje i veština dobijaju na ceni. Sve ove elemente pronalazimo i u samim začecima detektivske priče nekoliko stotina godina kasnije. U srpskoj književnosti tada nije bilo prostora za takvog renesansnog čoveka. Pisalo se jeste, ali su teme i interesovanja publike bili drugačije vrste.

11 Dominacija crvene tematike i manastiri kao centri pismenosti definisali su na neki način razvoj srpske književnosti do XIX veka. U odnosu na razvijenu Zapadnu Evropu u kojoj industrijalizacija ubrzano menja život običnog čoveka, na prostorima tadašnje Srbije obrisi ovakvog, modernog života tek se naslućuju. Krajem ovog veka Srbija i Crna Gora su jedine države u Evropi koje nemaju šinsku mrežu (Čalić 45). U takvim okolnostima nije se moglo očekivati da će zametak kriminalističke pripovetke i romana naići na plodno tle.Kako je već napomenuto, ovaj žanr iziskuje urbani prostor, modernog čoveka, ali i slobodnu, pismenu, emancipovanu ženu koja ima vremena da se nakon radnog dana opusti i uživa uz neku novu priču o zločinu i inteligentnom detektivu. Srpska žena na prelazu u XX vek još uvek živi u podređenom položaju, bez ikakvih prava (Čalić 34). Ovu razliku u razvijenosti donekle ilustruje scena prelaska iz nekada austrijskog grada Zemuna, parobrodom preko Dunava, u Beograd krajem XIX veka. Kako Jezernik slikovito opisuje, putnik ima utisak da ulazi u „stran i neobičan svet koji se činio tajnovitim i bajkovitim, katkad čak i odbojnim i pretećim“ (citirano prema Čalić, 13).

Početkom XX veka, te okolnosti počinju da se menjaju. Sporo i uz mnogo poteškoća, ali ipak u pravcu modernizacije. Paralelno sa oslobođenjem razvija se industrija, rekonstruišu se gradovi i brišu tragovi osmanske prošlosti. Shvata se značaj obrazovanja za ostvarivanje društvenog napretka. Mladi ljudi školuju se u velikim centrima poput Nemačke, Rusije, Francuske ili Austrije i na taj način postaju nosioci novih, evropskih ideja. Iako će balkanski prostor, pa sa njim i Srbija, konstantno zaostajati za razvijenim delom Evrope, napredak će biti vidljiv, kako u razvoju industrije i društva, tako i u naznakama promena na kulturnom nivou.

12

1.1 Preteče

U prethodnom poglavlju dati su neki od preduslova razvitka srpske umetničke književnosti. Dominacija religiozne tematike i žanra i manjak individualnog

stvaralaštva ograničavali su srpsko književno stvaralaštvo. Nakon oslobođenja Srbije i uspešne borbe ranog romantizma za upotrebu narodnog jezika kao standardnog, situacija se ubrzano menja. Prvo kroz dela romantičara, potom i realista, te sa porastom popularnosti pripovetke i posebno romana kao književne vrste. Negde na prelazu iz romantizma u realizam pojaviće se jedno ime, autor koji stvara sasvim u skladu sa razvojem žanrovske književnosti u svetu, ali će se sve završiti na tom jednom piscu. Reč je o Lazaru Komarčiću (1839 -1909), piscu i novinaru koji se uz Dragutina Ilića smatra rodonačelnikom naučne fantastike u srpskoj književnosti i autorom prvih kriminalističkih romana(Ivanić 107-108). Iako popularan u svoje vreme, nije doživeo da ga tadašnja kritika prizna i uvrsti u antologije i istorije književnosti. Jovan Skerlić nije imao za njega mesta u svojoj Istoriji nove srpske književnosti objavljenoj 1914, iako je u tekstu „Šta se čita u našoj Narodnoj

biblioteci“ iz 1906. naveo da je Komarčić među najpopularnijim autorima te godine (Jedna ugašena zvezda). Sigurno je da Komarčićevo interesovanje za mračne strane srpskog društva nije bilo u skladu sa Skerlićevim idejama o vaspitavanju i zdravlju nacije. Interesantno je da Komarčić 1880. objavio Dragocenu ogrlicu, svoj prvi kriminalistički roman, sedam godina pre nego što će Artur Conan Doyle (1859 - 1930) svetu predstaviti čuvenog Sherlocka Holmsea u romanu A Study in Scarlet, objavljenom u časopisu Beetons Christmas Annual 1887. godine (Symons 67). Još je interesantniji podatak da su Komarčićevi romani bili popularni i rado čitani. Publike je bilo dovoljno, iako su okolnosti i stav tadašnjeg učenog sveta bili takvi da je ova književnost smatrana nižom, manje vrednom i kao takva nije zasluživala pažnju akademske javnosti. Ime Lazara Komarčića na taj način biva skrajnuto i zaboravljeno, da bi krajem dvadesetog i posebno poslednjih decenija, sa porastom interesovanja srpske čitalačke publike i nauke za kriminalistički žanr, ponovo postalo aktuelno.

Đorđe Bajić (1975), filmski i književni kritičar i autor nekoliko uspešnih romana krimi i SF određenja, pisao je o Komarčiću, ističući značaj njegovog dela za razvoj popularne književnosti (Lazar Komarčić i kriminalistički roman).

13 Petar Milošević u svojoj Storiji srpske književnosti ovu literaturu svrstava u one

„pratećeg tipa“, tj. onu koja

Preuzima gotove evropske modele, idejne i duhovne okvire, stilske pravce, žanrove i forme nastale drugde, potom ih adaptira prema svojim prilikama i potrebama i obogaćuje ih specifičnim elementima (10).

Miloševićeva predstava srpske književnosti potvrđuje teoriju Franca Morettija (1950) o razvoju modernog romana i ukazuje upravo na to preuzimanje obrazaca. Manje, marginalne književnosti u određenim trenucima „slabosti“, preuzimaju modele velikih i adaptiraju ih prema lokalnim karakteristikama.

U takvom kontekstu, u periodu na prelazu iz XIX u XX vek, vremenu kada

informacije nisu proticale toliko brzo kao danas, pionirsko delo Lazara Komarčića nije bez značaja.

Drugo važno ime srpske kriminalističke književne scene bio je Tasa Milovanović (1850 -1918). Njegovo ime vezuje se za pojavu organizovanog delovanja policije u Srbiji. Ovo je takođe važan fenomen urbanizacije. Kako su se prve Poeove pripovetke poklopile sa organizovanjem „Detektivskog odeljenja“ Metropoliten policije 1842.

mnogi su u ovim pričama videli propagandu, reklamni materijal za novu instituciju uspostave kontrole i nadzor društva (Kayman 44). Institucijalizovanje organa reda i zakona jeste jedan od preduslova razvoja kriminalističkog žanra i Srbija ovde zapravo neznatno kasni za dešavanjima u razvijenom delu sveta.

Milenković je zaslužan za formiranje organizovane policije u Srbiji i na zvaničnoj stranici BIA (Bezbednosno Informativna Agencija) naveden je kao jedan od prvih rukovodilaca ove institucije u vreme njenog osnivanja. Bio je jedan od ključnih ljudi u policiji u vreme vladavine kralja Milana Obrenovića. Vodio je dnevnik u koji je beležio dešavanja u državi ali i zapisivao izveštaje o zločinima koji su se dešavali. O značaju rada Tase Milenkovića piše Ljubomir Stajićopisujući stvaranje policije- žandarmerije na prostorima Srbije krajem XIX veka koja u takvom, organizovanom obliku do tada nije postojala. Tasa Milenković držao je prve časove obuke i stručna predavanja i zajedno sa dr Rudolfom Archibaldom Reissom bio zaslužan za

obrazovanje prvog stručnog policijskog kadra u Srbiji ( 267 – 289).

14

Milenković je redovno objavljivao zapise o zločinima, procesu istrage, hapšenjima i izrečenim kaznama. Poput Newgate novela sa početka XIX veka koje su publici nudile donekle romansirane biografije zločinaca (Pykket 19), i Milenkovićevi tekstovi pisani u obliku dnevničkih zapisabili su rado čitani i imali su svoju publiku.

Celokupan njegov učinak važan je za razvoj žanra.Važno je istaći da je Tasa Milenković naveden kao autor prvog srpskog kriminalističkog romana Ponoć ili grozno ubistvo na Dorćolu (Uzelac 23). Podatke o prvom izdanju nisam uspela da pronađem. U katalogu Narodne biblioteke Srbije postoje podaci o drugom izdanju ovog romana iz 1926. godine.

Ukoliko govorimo o ključnim tačkama razvoja kriminalističkog žanra, organizovanje policije kao i publikacija Milenkovićevih dnevnika i romana svakako predstavljaju značajno mesto. Problem predstavlja to što se ova književna dela mogu okarakterisati kao incident, pošto novih imena i izdanja u narednom periodu nema, te se o

kontinuitetu ne može govoriti. Sledeće poglavlje istorije neće doneti bitnije promene na polju razvoja žanrovske književnosti.

15

1.2 Međuratna dešavanja

Period koji se u svetu naziva zlatno doba krimi romana, na prostorima tadašnje Jugoslavije i jedno vreme kraljevine SHS, donosi različite izazove. Sve ono što uslovljava popularnost ovog žanra: urbanizacija, industrijalizacija, emancipacija žena…na teritoriji međuratne Jugoslavije nailazi na mnoštvo prepreka. Kao i svuda u svetu, gradovi postaju atraktivni za ljude iz ruralnih krajeva. Mnogi se doseljavaju sa periferije i iz nerazvijenih i siromašnih delova zemlje u potrazi za boljim životom i poslom. Ali sam porast broja stanovnika ne znači nužno i urbanizaciju. Čalić ističe da su mnogi delovi grada Beograda u to vreme bili zapuštena naselja bez osnovnih higijenskih uslova. Doseljenici su se teško odricali svojih starih navika i teško

prihvatali novine, mada se i to neminovno dešavalo. Broj obrazovanih i pismenih ljudi bio je izuzetno nizak, dok je procenat nepismenih žena bio poražavajuće visok. Žene su bile potčinjene u svakom pogledu. Nisu imale pravo glasa i još uvek su im bila nedostupna određena zanimanja. Čalić navodi podatak da je 1931. godine svaka druga žena u Jugoslaviji bila nepismena (122-123).

Najznačajnije ime ovog perioda je Miloš Crnjanski (1893 - 1977), za čiji se izlet u popularnu književnost do skora nije znalo. Pod pseudonimom Harald Johnsson 1921.

objaviće kratki roman Podzemni klub. Podnaslov Detektivski roman jasno definiše o kojoj vrsti romana je reč. Popović - Radović navodi da je sam Crnjanski ostavio pisani trag o ovom romanu, u svom nikad završenom i objavljenom rukopisu Serbia i komentari, započetom još 1921. godine.³ Iako u ovom rukopisu spominje mnoge relevantne podatke, od toga da je anonimno napisao roman, da je u pitanju

kriminalistika, ističe materijalne razloge za pisanje, pa čak i naziv romana Podzemni klub, Crnjanski nikad nije obelodanio svoj pseudonim, niti potvrdio autorstvo. Čak se i oko samog naziva romana bunio i imao nedoumice pošto navodno nije mogao da se seti preciznog naziva i nije bio siguran da li je možda tačan naziv Klub samoubica (Podzemni klub III - VIII).

U ovom kratkom romanu, koji umnogome podseća na avanture Sherlocka Holmsea, Crnjanski opisuje dva privatna detektiva koja pokušavaju da reše seriju zločina.

3 Serbia i komentari, nezavršen rukopis u zaostavštini Crnjanskog, Narodna biblioteka Srbije, signatura P-702/I/ A 1-3

16

Radnja je smeštena u glavni grad Švedske u kom je Crnjanski i sam kratko boravio.

Glavni junaci Fred Helmington i Rob Jelkins na tragu su tajnom terorističkom

društvu koje pravi probleme građanima Stokholma. Roman je prepun akcije, radnja se dešava na ulicama i u podzemlju, pratimo naše junake i na taj način upoznajemo grad, kroz ulice i poznate institucije. Mistična ličnost, čest motiv i kod Doylea i kod Poea, kod Crnjanskog je predstavljena u liku čoveka u crnom. Pojava blizanaca kao i prevare i zabluda koje oni izazivaju, takođe su poznati motivi. Scena u kojoj ova dva detektiva sede pored kamina i uz čašu viskija rezimiraju uzbudljiv i naporan dan ili upravo rešen slučaj, kao da je preslikana scena u kojoj glavne uloge tumače Scherlock Holmes i dr Watson.

Velika mana ovog nevelikog dela jeste jezik i pravopis. Tekst je prepun grešaka, pravopisnih i gramatičkih, što nikako nije karakteristično za delo Crnjanskog. Moguće je da je roman u žurbi pisan, kako bi autor što pre ostvario prihod. Zna se da je Miloš Crnjanski u to vreme boravio u Srbiji, a pojedini elementi romana ukazuju na

autorstvo: strukturna stilistika, doživljaj prostora ili Rembrantova slika, motiv koji nalazimo i u kasnijem delu Miloša Crnjanskog. U Romanu o Londonu (1971), knez Rjepin se divi Rembrantovim portretima videći u njima metaforu života. Trostruko pojavljivanje iste ličnosti u liku profesora Levinskog/muzičara Menjčikova/

književnika Bredforda nagoveštava piščevu opsesivnu potragu za identitetom.

Mirjana Popović - Radović uz oveelemente, izdvaja piščevo interesovanje za lica ljudi i promene na tim licima koje odražavaju promene na polju celokupne ljudske egzistencije, kao jedan od dokaza autorstva Miloša Crnjanskog (Podzemni klub IX – XIV). Pored navedenih karakteristika, u delu rukopisa Serbia i komentari, pod odeljkom Pančevo, Crnjanski iznosi podatak da je roman „u žanru kriminalistike“

napisao pod pritiskom finansijske situacije, tako da su materijalni logičan osnovni motiv za pisanje (Uzelac 25). Podzemni klub sadrži elemente klasičnog

kriminalističkog romana (dvojac detektiva, mistične ličnosti, teorija zavere, jurnjava po gradu) međuratnog perioda sa čijom popularnošću je Crnjanski mogao biti upoznat. Sa druge strane, nepostojanje potvrde o autorstvu može biti tumačeno i kao shvatanje Crnjanskog da pisanje jeftine književnosti ne priliči ozbiljnom autoru.

Kriminalistički žanr nije vrednovan u vreme kada veliki pisac stasava i na putu je izgradnje značajne karijere. Krimići i detektivski romani smatrani su šundom, lakom i

17 bezvrednom literaturom za prostiji čitalački ukusi takav status zadržaćevećim delom XX veka.

Delo Miloša Crnjanskog može se smatrati izuzetkom ovog perioda, u kom žanr kriminalističkog romana ne beleži druga značajnija imena. Iako roman Podzemni klub sadrži mnoge elemente krimića Zlatnog doba, veoma popularnog u Evropi u to vreme, o nekim naznakama prihvatanja forme, o kojoj govori Moretti, još uvek ne može biti reči.

18

1.3 Jugoslovenski period

Sve ono što je uslovilo otežan razvoj i proboj popularne književnosti na prostorima tadašnje Jugoslavije, nastavilo je da bude prepreka i u godinama posle Drugog svetskog rata. Nerazvijena privreda, siromaštvo i nepismenost ne doprinose razvoju žanra u posleratnim godinama. Knjige nisu najinteresantniji vid zabave i najveći deo stanovništva novac će pre dati za ulaznicu za neki sportski događaj, nego za knjigu.

Izdavačka preduzeća su pod kontrolom države, knjige su skupe i procenat objavljene beletristike u tom periodu čini jedva jednu petinu (Janjetović 231). Nepismenost i neobrazovanost stanovništva i dalje su bili velika prepreka za popularizaciju

književnosti. Procenat nepismenih u prvim posleratnim godinama i dalje je bio među najvišima u Evropi (Janjetović 219). Prevod savremenih dela svetske književnosti takođe je predstavljao luksuz, tako da su se najčešće štampala već prevedena dela, klasici za koje nije trebalo plaćati prevod ili autorska prava. Pored svih ovih okolnosti, krimi žanr je smatran produktom Zapada, i kao takav bio je potpuno nepodoban. Tadašnja Partija, sa svojim čvrstim vezama sa SSSR-om, tretirala je svu kulturu sa anglosaksonskog govornog područja kao neodgovarajuću i opasnu za mladu jugoslovensku čitalačku publiku. Ovakav stav vladajuće strukture prema kriminalističkom žanru nije nešto što bi se moglo smatrati isključivo jugoslovenskom politikom. Richard Bradford u svom kratkom pregledu razvoja kriminalističkog žanra opisuje represivan odnos vlasti prema kriminalističkom žanru u Rusiji u vreme Staljinove vladavine, gde je krimić proglašen pro-zapadnim eskapizmom i u potpunosti zabranjen. Bradford opisuje sličan odnos prema žanru u vreme Mussolinijeve vladavine u Italiji, gde je krimić takođe smatran dekadentnom literaturom koja loše utiče na omladinu u toj meri da je tadašnje Mussolinijevo

ministarstvo kulture u potpunosti zabranilo sve oblike kriminalističke književnosti (68 - 74). Cawelti navodi primere nacističke Nemačke, Rusije i Kine u kojima je krimić bio nepoželjan i ukazuje na to da totalitaristički režimi pokazuju netrpeljivost prema ovoj vrsti književnosti (13). Uzročno-posledična veza kriminalističkog žanra sa tipom društvenog uređenja postoji. Ovih nekoliko navedenih primera potvrđuje ideju da diktatorski uređeni društveni sistemi vide krimić kao pretnju ili nosioca nepoželjnih ideja. Kulturna politika Jugoslavije je u godinama neposredno nakon završetka Drugog svetskog rata bila strože kontrolisana i tesno vezana sa političkom

19 propagandom. Propagirala se „socijalistička kultura“ i proleterijat. Partija je ukidala privatne izdavačke kuće, biblioteke i štamparije a kultura je uglavnom okrenuta Sovjetskom Savezu. Knjiga je instrument revolucije i sredstvo vaspitanja. Formiran je Agitprop, partijski aparat agitacije i propagande, koji je trebalo da upravlja kulturnom politikom u državi (Uzelac 164 -166). Katerina Clark tumači da je ovakav represivan odnos diktatorskih režima prema popularnoj kulturi bio reakcija na spontanu prirodu i sposobnost improvizacije koja karakteriše popularnu kulturu, a koja suštinski otežava ili potpuno onemogućava stepen kontrole (citirano prema Wachtel 190). Potvrdu te teze moguće je videti je u današnjoj popularnosti i planetarnom uspehu skandinavskih autora kriminalističkih romana. Deluje paradoksalno da u državama poznatim pre svega po svom jakom socijalnom državnom uređenju u kom kriminal gotovo da i ne postoji, cveta književnost inspirisana najgorim ljudskim nagonima. Sve navedeno govori u prilog tvrdnji da razvoju kriminalističkog žanra odgovara slobodno društvo sa otvorenom tržišnom politikom. To dokazuje i primer razvoja jugoslovenskog i kasnije srpskog krimića.

Oštar stav Partije po pitanju kulturne politike promeniće se nakon raskidanja političkog saveza sa Rusijom i Informbiroom i odlukom Tita da podršku potraži na suprotnoj strani (Janjetović 17, 41-42). Ovo približavanje Zapadu i američkoj

diplomatiji variraće u narednim decenijama, ali će ekonomska podrška koju je Titova Jugoslavija dobila od strane USA doneti značajne promene na kulturnom nivou. Iako će se nakon smrti Staljina odnosi sa Rusijom ponovo izgladiti, američki uticaj nikad neće u potpunosti izostati. Nakon intervencije SSSR u Čehoslovačkoj 1968.

jugoslovenska diplomatija ponovo se približava Zapadu, iako je u periodu američke invazije na Vijetnam, taj odnos bio delimično prekinut. Kao potvrdu dobre saradnje Tito je sa Niksonom 1970. potpisao novi liberalniji vizni sporazum koji je

omogućavao dobijanje viza za neograničen broj ulazaka u periodu od godinu dana (Vučetić 72-76). Do čitalaca u Jugoslaviji dopiru zapadni uticaji u filmu, muzici i literaturi. Pored popularnih američkih pisaca, Johna Updikea i Henrya Millera, veliki deo onoga što čita pre svega mlađa publika pripada popularnoj literaturi. Vućetić ovo opisuje terminom siva zona ,pošto je ovaj deo književnosti gotovo u potpunosti neuhvatljiv za analizu. O njima nema statističkih podataka, niti ih je moguće pronaći u katalozima biblioteka (322). Interesantno je da se poslednjih godina u Srbiji formira nezavisna mreža ljubitelja kriminalističkog žanra, koja putem online komunikacije

20

pokušava da napravi pregled i sistematizaciju izdanja iz ovog perioda. Sajt Znak Sagite je dobar primer takve inicijative. U Titovoj Jugoslaviji, i pored promene politike prema USA, stav zvaničnih komisija i vodeće književne kritike nije bio pozitivan prema ovoj vrsti literature. Stanje donekle duhovito opisuje citat jednog od najpoznatijih srpskih pisaca, tzv. Oca nacije, Dobrice Ćosića iz 1969.

Tzv. masovna kultura, iskušenje je naše neprosvećenosti i još jedan dokaz nepostojanja opšte programerske vizije i koherentne socijalističke kulture u našim uslovima. Masovna kultura, tj.

kultura američke potrošačke civilizacije pobedonosno osvaja naš prostor. Njeni vidovi i sredstva postali su i političke činjenice našeg progresa. Jednom životnom delu, smislu, načinu i stilu življenja, predajemo se lako i veselo. Otpori se čine retko, neefikasno i samo sa stanovišta određenog političkog pragmatizma. ( citirano prema Janjetović 16)

Uprkos negativnom stavu kritike, kriminalistički žanr šezdesetih godina u Jugoslaviji doživljava procvat. Fenomen predstavljaju roto romani, izuzetno popularni u ovom periodu. To su jeftina izdanja u vidu sveščica, najčešće sa ljubavnom, kaubojskom ili krimi tematikom. Šezdesete godine prošlog veka predstavljale su „zlatno doba“ za roto romane.⁴ Daleko najuspešnija bila je Biblioteka x-100 poznata po svojim malim, jeftinim izdanjima romana o Lunu – kralju ponoći. Od 1959. do 1990.

objavljeno je oko 70 epizoda sa avanturama ovog junaka.

Serijal roto romana o Lunu, kralju ponoći, doživeo je neverovatan uspeh. Prema podacima koje iznosi Nemanja Baćković, uspeh ovih romana bio je potpuno iznenađenje.Cela država obožavala je junaka, poređenog često sa Džejmsom Bondom. Romani su se prodavali u milionskim tiražima. Objavljeno je preko 70 romana u ukupnom tiražu od oko 10 miliona primeraka, što autora ovog serijala, Mitra Miloševića, čini jednim od najpopularnijih i najčitanijih jugoslovenskih autora svih vremena (Romani za pet para). Ovako veliki uspeh jednog domaćeg autora, objašnjava se egzotikom prostora i situacija koje se pojavljuju u romanu, ali i

idealizovanom predstavom junaka koji je potpuni gospodar sopstvene sudbine i borac za pravdu. Romane je autor potpisivao pseudonimom Frederik Ešton, doprinoseći time utisku o stranom poreklu popularnog junaka. Pseudonim je autoru davao donekle

4 Po podacima Mitra Miloševića, godišnje se u Jugoslaviji prodavalo oko 20 miliona roto romana samo kriminalističke sadržine. Poređenja radi, tih godina je jedan primerak ovakvog štiva u USA dolazio na 1.171 stanovnika, dok je u Jugoslaviji jedan primerak dolazio na 375 stanovnika ( Janjetović 242).

21 odrešene ruke i veću slobodu u kreiranju zapleta i zločina. Tajni agent koji rešava slučajeve uz pomoć futurističkih naprava, obrazovan je, kosmopolita ali ipak suštinski levičar koji ne pristaje ni uz jednu vladavinu i bori se protiv svih velikih institucija kontrole i kapitalizma, idealno se uklapala u viziju nezavisnog junaka i apsolutnog heroja. Milošević je svojim delom je na neki način predstavljao pobunu, predvodeći grupu autora koji su sebe definisali kao „ilegalci“ i koja je svoje romane potpisivala isključivo pseudonimom. Uz Miloševića, jedno od najpoznatijih imena iz ove grupe je Gradimir Paščanović, poznatiji kao T.H. Grejč (Uzelac 32).

Među značajnijim izdavačkim poduhvatima na polju kriminalističkog romana, mogla bi se izdvojiti i edicija Zelena biblioteka, koja je u periodu od 1955 do 1963. objavila više od 60 romana stranih ali i domaćih autora. Između ostalih u ovoj ediciji

objavljeni su romani upravo Živorada Mihajlovića (poznatiji kao Šilja Mihajlović, otac isto tako poznate novinarke Gordane Suše) i Milana Nikolića ali i drugih, manje poznatih autora, Slavoljuba Markovića, Stojana Koraća, Branka Vidića, Jovana Maksimovića, Dušana Simića. Iako opuštenija, atmosfera od šezdesetih do

osamdesetih godina na prostorima tadašnje Jugoslavije nije bila bez potpune kontrole i cenzure. Jugoslavija je 1960. bila jedina od socijalističkih zemalja koje su ukinule preventivnu cenzuru. Po Zakonu o štampi mogli su se kažnjavati samo tekstovi nakon objavljivanja i takva situacija sigurno je pogodovala većoj slobodi izražavanja.

Mnogo rašireniji problem predstavljale su takozvane „makaze u glavi“ tj. unapred delujuća autocenzura (Čalić 261). U krimićima se moglo čitati o kriminalcima, policija je bila korumpirana, ali ne na domaćem terenu, već tamo negde, daleko, na i dalje „trulom“ Zapadu. Sa ekonomskom krizom osamdesetih godina, takav nekritičan stav i publike i autora će se donekle promeniti. Čitalačka publika biva drugačije struktuirana, pismenija, obrazovanija i ima više iskustva. Koliko se značajno napredovalo na polju obrazovanja i opismenjavanja naroda govori podatak da je u odnosu na kraj rata, kada je tek svaka druga osoba znala da čita i piše, broj

nepismenih 1961. godine opao je na manje od 20%. Od 1945. do 1960. broj

univerzitetski obrazovanih je udesetostručen na 500 000, a do 1970. na 650 000 lica (Čalić 271 - 272). Period blagostanja pre krize osamdesetih godina, doneo je šire opismenjavanje stanovništva, jačanje čitalačke kulture i popularizaciju književnosti kao vida zabave. Čalić ističe da se Jugoslavija ni u jednom periodu nije toliko drastično promenila kao u tih dvadeset godina nakon Drugog svetskog rata.

22

Privredno čudo, veće intelektualne slobode i međunarodna razmena omogućili su zadivljujući procvat umetnosti, kulture i potrošnje, i otvorili velikom delu stanovništva do tada nepojmljive životne mogućnosti, zbog čega je kasnije ovaj period nazivan „zlatnim dobom. (Čalić 253)

U periodu čvrste komunističke vladavine, pod punim imenom i prezimenom pišu autori koji odgovaraju zahtevima tadašnje državne uprave. Ovu temu istražuje

Vladimir Uzelac u studiji Kriminalistički roman u socijalističkoj Jugoslaviji (2015). U njegovom istraživanju dominantna su dva autora: Milan Nikolić i Živorad Mihailović.

Analizirajući njihove romane, Uzelac otkriva jasnu ideološku konotaciju krimi romana, struktuiranu pre svega u binarnim parovima protagonista i antagonista, prijatelja i neprijatelja, naših i njihovih. Kako analiza njegovog istraživanja pokazuje, neprijatelji su uvek prikazani kao oni koji dolaze od spolja, dok su pozitivni karakteri državljani Jugoslavije. Kroz romane se plasira ideja da je Zapad truo, kapitalizam loš, dok je država Jugoslavija superiorna:

Domaći krimi romani veličaju pobedu dobra nad zlom, što se u ovom

vrednosnom sistemu očitava kao pobeda Jugoslavije nad njenim spoljašnjim i unutrašnjim neprijateljima. Shodno tome, ističe se sposobnost države da se obračuna sa svim problemima i da se pomoću svojih institucija i lojalnih građana trijumfuje nad onima koji pokušavaju da je ugroze. (159)

Izdavaštvo je u ovom periodu najvećim delom pod kontrolom države, mada je nakon uvođenja samoupravljanja 1950, ostvareni profit predstavlja značajan elemenat u opstanku izdavačkih preduzeća(Janjetović 252). Izdavačku kuću „Rad“ osnovalo je 1949. godine Centralno veće Saveza sindikata Jugoslavije. „Borba“ je osnovana 1922.

ali postala službeno glasilo Saveza komunista Jugoslavije i od 1944. smatrana polu- režimskim listom. KPJ je upravu prepustilo 1954. godine Socijalističkom savezu radnog naroda Jugoslavije. 2008. godine je privatizovana, ali neuspešno, te je godinu dana kasnije preduzeće ugašeno (Borba).

„Duga“- časopis koji je izdavala izdavačka kuća BIGZ, a u okviru koje je izlazila i edicija „300 čuda“, takođe je bila u državnom vlasništvu. Kao i hrvatska izdavačka kuća „Vjesnik“, osnovana 1940. godine, čiji je slogan „Smrt fašizmu - sloboda narodu“ preuzela Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (Vijesnik).

Nemoguće je dakle zanemariti značaj koji su država i vladajuća struktura imale na izdavačku politiku u jugoslovenskom periodu. Ponovo bih naglasila da o nekom

23 represivnom tipu cenzure nije moglo biti reči, te da se u nekoliko izvora pominje da je situacija u Jugoslaviji bila veoma liberalna u odnosu na druge evropske države sa komunističkim uređenjem. Uticaj ideologije je ipak postajao, kao i već pomenuti problem autocenzure. On se menjao, kako u intenzitetu, tako i u polarizaciji. Od snažnog, ruskog uticaja u godinama neposredno nakon završetka Drugog svetskog rata, preko okretanja ka zapadu i otvaranju vrata američkoj kulturi. Interesantan podatak koji govori u prilog tome jeste odluka Predsedništva SKJ da uvede tzv.

„porez na šund“ 1972. godine, zvaničnog naziva Zakon o oporezivanju proizvoda i usluga u prometu, kojim su oporezivane i publikacije za koje bi nadležna komisija utvrdila da su bez vrednosti. Bio je to pokušaj partije da ograniči loš uticaj zapadne

„lake“ literature i muzike na jugoslovensku omladinu (Janjetović 257). Nakon Titove smrti i raspada Jugoslavije, ova kontrola preneće se na pre svega dnevne listove i štampu koji su izlazili pod okriljem velikih izdavačkih kuća u novonastalim

državama. („Politika“ pod uticaj SPS u Srbiji i „Vjesnik“ pod HDZ u Hrvatskoj npr).

Popularna kultura u socijalističkoj Jugoslaviji, nije mogla biti poligon za izražavanje nezadovoljstva. Kako Janjetović dobro tumači, takvo stanje moglo je potrajati do možda 80-ih godina XX veka kada ekonomska kriza dobija na snazi. Lošija

ekonomska situacija usloviće komercijalizaciju u sferi popularne kulture, slabljenje vere u sistem i autoritet Saveza komunista. To omogućava liberalizaciju izdavačke politike te se u književnim delima uočavaju naznake kritike društva. Čitalačka publika je zrelija, a najbolje prolaze autori koji imaju kritički odnos prema stvarnosti.

U ovom periodu pišu poznati autori Pavao Pavličić i Goran Tribuson. Kao osnovni zaključak o kulturnoj atmosferi jugoslovenskog perioda Janjetović ističe: “U celini se može reći da je komunistička kulturna politika imala prosvetiteljsko-indoktrinatorske namere.“ (52)

Krajem XX veka Vasa Pavković inicira zbirku kriminalističkih pripovedaka

objavljivanih u aprilskom i majskom izdanju književnog časopisa Reč 1997. godine, a kasnije sakupljenih i objavljenih u zbirci pripovedaka Na tragu (2014). Kako sam priređivač objašnjava, smisao ove zbirke i uopšte ideja da se autori pozovu i napišu kriminalističke pripovetke, nastala je te mučne 1997. godine kao pokušaj odupiranja beznađu ratnih i posleratnih godina u pod sankcijama iznurenoj Srbiji, kao određena vrsta eskapizma, bega u sigurnost i zaborav zabavne literature. Ovakvo tumačenje žanra takođe ima smisla. Krimići su zenit svoje popularnosti imali u ratnim i

24

međuratnim godinama. Zlatno doba britanskog krimića obuhvata dvadesete i tridesete godine XX veka, vreme kada mnogi Britanci ostaju bez posla, kriza je opšteprisutna i kulminira Drugim svetskim ratom. Upravo u tom periodu krimići su čitani, i kako opisuje Symons, ubistva su bila počinjena iznova i iznova, a da niko nije bio povređen (105).

Posebnost zbirke kriminalističkih pripovedaka Na tragu je da su je pisali autori kojima žanrovska proza nije prvobitan izbor. Vasa Pavković i Dejan Ilić okupili su interesantnu grupu poznatih pesnikinja i novinara, pripovedača i književnih kritičara.

U zbirci su svoje mesto našle kriminalističke priče Mihajla Pantića, Save Damjanova, Milice Micić Dimovske, Svetislava Basare, Vase Pavkovića i još mnogo drugih. Sve ukupno 26 pripovedaka. U tim „olovnim“ godinama kako ih opisuje sam urednik, nastala je jedna knjiga koja kao da je najavila dolazak novog, za kriminalistički žanr u Srbiji, svakako povoljniji period. Sam priređivač zbirke, na neki način je najavio boljitak, napominjući u predgovoru prvom izdanju zbirke iz 1997. godine da „Nije nemoguće da okolnosti u kojima nastaje savremena srpska proza podstaknu obnovu interesovanja domaćih pisaca za ovaj inače popularni žanr.“ (Na tragu 7)

U zbirci je uočljiv snažan uticaj engleske i američke krimi priče. Imena, zapleti i mačo detektivi u najvećem broju pripovedaka imaju strani prizvuk, pominje se FBI, radnja se dešava u nekom američkom gradu, ili mestu egzotičnog imena čija se tačna lokacija ne zna. Društveni kontekst ili kritika skoro da ne postoji. Takav koncept pripovedaka ne čudi. Pisali su ih autori kojima krimić nije najbliža forma, tako da su na neki način priče za ovu zbirku naručene. Težnja većine autora ka stranim imenima i lokacijama samo potvrđuje potrebu za begom u svet fikcije, u drugi prostor pa i drugo vreme. Glavni junaci imaju neobična imena poput Rena, crnca Abebe, Hauard D ili Boni. Egzotična imena i lokacije inspirisana su nepoverenjem autora u

zakonodavnu vlast i organe reda i nepostojanjem osećaja za pravdu u samom državnom sistemu, te željom da se iz tog sistema pobegne. Godine u kojima su objavljivane ove pripovetke svakako su bile takve. Običan čovek nije mogao da se nada da će zakon biti na njegovoj strani.

Kako to ovaj skraćeni istorijski pregled ilustruje, konstantna ograničenost i uticaj društvenih okolnosti na razvoj kriminalističkog žanra u Srbiji i Jugoslaviji, usporavaju razvoj žanra. Krimić istovremeno pokazuje veliku prilagodljivost i mogućnost

25 upijanja različitih elemenata u svoju građu. Naredno poglavlje baviće se upravo novom metamorfozom žanra i analizom savremenih dešavanja na srpskoj književnoj sceni.

26

1.4 Savremeni srpski krimić

Uprkos činjenici da roman tretira zločin kao univerzalnu kategoriju, a ne kao komentar na postojeće stanje u društvu, često je nemoguće izbeći da sadržaj krimi romana posmatramo kao odgovor na postojeću političku situaciju (Uzelac 28)

Analiza romana sa detektivskom ili kriminalističkom tematikom, objavljenih u Srbiji u poslednjih potvrđuje ovu tezu o reakciji književnog dela na društvenu stvarnost.

Ono što se ističe kao novina u modernom srpkom krimiću jeste upravo promena karaktera te reakcije. Od romana iz jugoslovenskog perioda koji je bio u službi propagande ideja vladajuće strukture do nekog novog oblika, posebno popularnog u poslednjoj deceniji, koji sasvim jasno postaje prostor za iskazivanje nezadovoljstva.

Nakon raspada Jugoslavije došlo je do promena u produkciji kriminalističkog romana:

- Raspad starog, komunistički organizovanog, društvenog uređenja doprineće pojavi novih, manjih izdavačkih preduzeća.

- Način finansiranja (uvođenje privatnog kapitala, ukidanje društvenog monopola, liberalizacija tržišta) promeniće način odabira i obim produkcije književnog dela. Ekonomski faktor uticaće na strategije izdavačkih kuća da se objavljuje sve više različitih naslova u sve manjim tiražima. Ovo direktno utiče i na doskorašnju „diktaturu“ umetničke književnosti, dominantnu pre svega u periodu komunističke vladavine, u kojoj je država igrala značajnu ulogu u odabiru i otkupu književnog dela.

- Raspad Jugoslavije kao države doveo je do zbunjenosti u pogledu nacionalne identifikacije kod mnogih građana.

- Digitalizacija i pojava interneta omogućiće slobodan i bolji uvid u svetske trendove i dešavanja, kao i nemerljivo lakši protok informacija.

- Pojava višepartijskog sistema vodi ka demokratizaciji društva.

Poslednju stavku na listi razloga trebalo bi uzeti sa rezervom, ili sa zadrškom, pošto uvođenje višepartijskog sistema 1990. godine, nakon raspada vladajuće partije Saveza komunista Jugoslavije, prati pobeda Slobodana Miloševića na prvim višestranačkim izborima, kao i jačanje nacionalističkih tendencija i desno orijentisanih stranaka u

27 drugim jugoslovenskim republikama, koje dalje vode ka rasplamsavanju sukoba u Jugoslaviji i rezultiraju ratom, za čiji se zvaničan početak uzima 1991. godina.

Zbog ovoga bi se godine od 1990. pa do 1999. mogle tumačiti kao prazno polje ili vakum u razvoju žanrovske književnost u Srbiji. To ne znači da je nije bilo, pisalo se i čitalo i tada, ali je to vreme u najvećoj meri obeležio rat, veliki priliv izbeglica,

devalvacija nacionalne valute i neverovatna inflacija, te uvođenje sankcija i izolacija.

Ovu stagnaciju u razvoju zapaža američki prevodilac i istraživač književnosti Andrew Wachtel (1959), ispitujući promene na polju izdavaštva, otkupa i distribucije knjiga u državama istočne Evrope nakon smene komunističkog režima i uvođenja demokratije.

On navodi podatak da se sistem distribucije u periodu 1990 do 2000. godine poboljšao i modernizovao u svim državama istočne Evrope, sa izuzetkom država bivše

Jugoslavije (Wactel 64).

Diktatura bračnog para Miloševića kulminiraće bombardovanjem Srbije 1999. godine i velikim protestima građana naredne godine, nakon odluke Slobodana Miloševića da ne prizna pobedu ujedinjene opozicije DOS-a i Vojislava Koštunice na predsedničkim izborima. Uličnim demonstracijama 5. oktobra 2000. srušen je režim vladajuće partije i uvedena je demokratija. To je pre svega doprinelo otvaranju srpske države, ukidanju viznog režima, prilivu kapitala i delimičnoj stabilizaciji ekonomije. Ovakve okolnosti doprinose razvoju srpske književne scene dokazujući ponovo da je žanrovska, i uže gledano, kriminalistička književnost, usko povezana sa ekonomskim stanjem u društvu i stepenom razvoja i urbanizacije jedne države.

Ono što Wachtel ističe kao zajedničko, pre svega u državama sa „labavijom“

komunističkom upravom (Poljska, Češka, Jugoslavija) jeste izlazak književne scene iz jednog oblika izolacije, ali i sve jača „evropeizacija“ i „amerikanizacija“ usled

promene uslova u kojima autori stvaraju (119).

Isti autor navodi 1990. godinu kao ključnu u procesu ukidanja jake komunističke cenzure. Iako će srpska književnost kasniti desetak godina, neke od odlika razvoja pre svega na polju popularne književnosti, zajedničke su i uočljive i u drugim

književnostima Istočne Evrope. Wachtel navodi primer ruske autorke krimi romana, Aleksandre Mirinine, koja je u periodu od 1994 do 2004. godine uspela da ostvari neverovatan uspeh sa prodatih neverovatnih 21 milionom primeraka kriminalističkih romana. Drugi ruski pisac, Boris Akunin takođe pripada ovom fenomenu, kao i

28

poljski autor Andryej Sapkovski i češki pisac Mihail Viewgh. Wachtel ovaj fenomen naziva postmodernističkim pulpom (193).

Ono što se ističe kao karakteristika najboljih autora popularne književnosti ovog perioda jeste upravo mešanje žanra i brisanje razlika i granica između visoke i popularne književnosti kako bi se stvorio hibrid koji bi privukao što više čitalaca.

Upravo ove karakteristike uočavamo i u odabranim romanima savremene srpske kriminalističku književnosti nastale u periodu nakon 2000. godine. U isto vreme primetno je otvaranje više privatnih izdavačkih kuća, koje u nastojanju da budu konkurentne, objavljuju i savremene bestselere svih žanrova, trudeći sa da budu što aktuelnije. Otvaraju se velike i bogato opremljene knjižare, koje iako posluju pod pojedinim izdavačkim kućama, prodaju i druga izdanja, literaturu i beletristiku na drugim jezicima, ali i druge stvari, u nastojanju da privuku što više kupaca. Najveći izdavači otvaraju knjižare na najboljim lokacijama u centru grada, i imaju svoje lokale u svakom većem tržnom centru. Dobar primer ovakvih knjižara danas su „Laguna“ i

„Vulkan“. Prevodilačka književnost je bogata i u knjižarama je moguće pronaći dela autora sa različitih govornih područja, kako u originalnim izdanjima, tako i u prevodu.

Sve ove okolnosti pogoduju i domaćim autorima i olakšavaju im da svoje delo prezentuju čitalačkoj javnosti.

Kao ilustraciju promene izdavačke politike navela bih istraživanje tržišta knjiga iz 2006. godine koje pokazuje da se izdavaštvo u Srbiji gotovo u potpunosti nalazi u privatnom sektoru (83,7%), dok je u državnom samo 11%. Najviše izdavačkih kuća je smešteno u glavnom gradu Srbije, Beogradu (čak 77,9%). Isto istraživanje pokazuje i da je najviše izdavačkih kuća mlađe od 15 godina, što dokazuje da je najveći broj novih izdavača osnovan nakon kraha socijalističke države. Istovremeno, izdavači svoja izdanja najčešće na tržište plasiraju preko knjižara (91,3%) ili pojedinačnim kupcima na sajmovima knjiga (91,3%), dok knjižare svoj izbor ponude u najvećem procentu čine na osnovu potražnje i interesovanja kupaca (63,2%). Pri tom je najveći i broj knjižara u privatnom sektoru (samo 12,8 % je u državnom vlasništvu ili

vlasništvu javnih preduzeća) i najveći broj je mlađi od 15 godina (nešto više od 60%).

Ovi podaci govore u prilog tome da su nakon ukidanja socijalističkog uređenja u kojima je država imala najveću ulogu, izdavaštvo prešlo najvećim delom u ruke privatnika te da je su zakoni koje diktira tržište osnovni kriterijum odabira književnih