Forelesningar i herbologi : I. ugras og ugrasbiologi

Fore le sn in gar

i

li I

R 8

0 L O G I

I, U G R A S O G U G It A S B I O L O G I

av

TorsteiD Vidme

LANDBRUKSBOIQIAIIDELEN /UNIVERSITETSFORLAGET

AS/NLH/OSLO

1972

•

Fore lesningar

i

HE· R BOL OG I

I. U G R A S O G U G R A S B I O L O G I

av

Torstei• Vidme

,. LMIDBRUKSBOKIIANDELEN/UNIVERSITETSFORLAGET

AS/NLH/OSLO

1972

IN N H A L D S L I S T E

Gepere 11 innftsring ••••••••••••••••••••••••.•••••••••••••••••••••••

Definisjon

av

omgrepet ugras ••••.••••••••••••••••••••••••

Opphavet til våre ugrasarter •••••.•••••••••••.••••.••••••

Frtsproduksjonsevna hos ugraset •••••••••••••••••••••••••••

Spiringsbiologien hos ugraset

•••••••••••••••••••••••••o••

Spiredjupna for ugrasfrtset • • • • • • • • • • • • • • • • • • •. • • • • • • • • • • • •

9

Levet ida

for ugrasfrtlet • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • .• • • • • • • • • • •

10

Vegetativ

forme iring hos ugras • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 12

Spreiing av

ugrasfrts • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

13 Skaden

ugraset

gjer ••••••••••••••••••••••••••• , •• , , • • • • • • • 15 Biologiske ugrassr:upper •• ~... • • • • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 17

SoUJlllare

it tår

ige

ugras • • • • • • • • • • • • • . • • • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • 17 Vintereittårige

ugras •••••••.•••••..••••••••• •-•• ••••••••••••

17

Toårige ugras • • • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • . .. • • • • • • • • • • • • • • • • •

18 F leir

årige

stadbundne ugras • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • . • • • • • • • • • 18 F leir årige vandr ande ugras • • • • • .. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • .. • 19 ugrasarter ...•...••..•... , ...•....••...•..

I. Somcnareitt!rige

ugras •••••••••••••••..••••••••••••••

Mindre viktige sommareittårige

ugras ...•••••••••••••

II"

III.

IV.

Vintereit tår ige ugras ..•...•.•••.•••••••••••••••••••

Mindre

viktige vintereit tår ige

ugras ••••••••••..••••

Toårige ugras ••.••••••••••..••.••••..•..••••••••••••••

Mindre viktige

toårige ugras •••..•••••..••••••••..••..•

Fleirårige stadbundne ugras ...•...•..•..•

o•••••••

a. Med

trevlerot ••••••••.. , ••••••••••••..••••..•.••••••

b. Med rotstokk ••••..•••••••••••.••••••••••••••••••

c.

Med pålerot d.

. .

Med

uekte rot

v •

•

. ^•· .

Mindre viktige fleir årige stadbundne ugras ••••••.••

Fleirårige vandrande ugras ••••••••••.••..•••..•••••••

a. Med krypande, rotsLiande stenglar ••••••.•••••••

b. Med krypande jordstenglar .•••••••••••••••••••••

c. Med krypande formeiringsr~ter ••••••••••••••••••

d.

Med

stengelknollar i

jorda •••••••••••••••••••••

e. Med vegetativ formeiring på ymse andre måtar ..••

Mindre viktige fleirårige vandrande ugras ••••••••••

l 1 3 6 7

20 20 35 36

43 44 46 48

48 50 52

57

58 60 60 60

68

72 74 77

Teinung

Giftige ugras

...

^,.

^- .

. . . . . . . . . . ^. . . . . . . .

^{•· -·}

.

l!iras

liste.

ugras liste •

Norske plantenamn Latinske plantenamn

....

^{, ,}

..

. . . . . ^{. .} . . . . . .

^_.

.

79 80 86 88

"

GE N E R E L L IN N F tlR I N G

ugras er

eit universelt

problem

Ved alle slag plantedyrking på friland må ein ftsre ein stadig kamp mot ugras dersom det skal bli noka

avU.t.>-g

å hauste eller om ein vil ha no- ka glede av grasplenar, blomsterbed o.l. Men ein mtJter og ugrasprolem ved dei fleste andre former for menneskeleg aktivitet ut andbr s ,

Under og etter den siste krigen har vi hatt ei kolossal utvikling når det gjeld middel og metodar i ugrasstriden, spesielt når det gjeld kje- misk ugrastyning. Det er nedlagt meir forskningsarbeid på dette områ- det i dei to siste ti-åra enn i hundre ti-år tidlegare. Biologi, mot- arbeiding og tyning av ugras er i dag godkjent som ei fullverdig vitskaps- grein, som m.a. også stadig fleire botanikarar kastar seg over. Tidleg- are var ugras nærm.ast rekna som ur or Lege planter, som blei sett på med avsky av dei fleste "reine" botanikarar som helst ville arbeide med den naturlege vegetasjonen.

Ugrasforskarar 1 ulike land driv i dag organisert samarbeid på nasjonalt, regionalt og internasjonalt plan, og det blir stadig halde

ugraskonfer-

ansar og symposier for utveksling av resultat og idear, og

diskusjon

av problem. Dei to sttsrste organisasjonane på dette området er ¹¹Weed Sci- ence Society of America¹¹ som gjev ut tidsskriftet "Weed Sciencen, og

"European Weed Research Council" som gjev ut tidsskriftet ¹¹Weed Research".

EWRC har dessutan organisert fleire forskargrupper eller

komitear

som skal arbeide med spesielle problem.

D~finis ion av omgrepet ugras

Ja, kva er så ugras? Den beste definisjonen er kanskje kort og godt

"utsnska

vegetasjon", d.v.s. alle planter som veks på stader der den som eig eller skal

bruke

vekseplassen ikkje

t:Jnskjer

at dei skal

vekse,

for- di dei gjer

eller

kan gjera

ska.de

eller vere til ulempe på ein eller an- nan måte. Plantedyrkarane er sjeldan

i

tvil om kva slag planter dei vil kalle ugras. Det er

i fijrste rekkje

dei ville planteartene som gror opp saman med det dei har sådd og planta og

gjer

skade ved å

konkurrere

med kulturvokstrane om veksefaktorane, slik at det blir mindre avling av dårlegare kvelitet trass i auka arbeid og kostnad til jordarbeiding, mekanisk og kjemisk reinhald, korn- og fri:5rensing, frt,kontroll m.m.

- 2 -

Ei kulturplante kan og reknast som ugras dersom ho veks på feil plass,- t.d. som innblanding i visse andre kulturar. Når ein dyrker oljevokst·

rar som raps eller rybs, vil ein del frts drysse på jorda og kan spire opp neste år som ugras i kornåkeren t.d. Enda verre er det om ein får raps i kålrot eller rybs i nepeåkeren, da det er mest uråd å skilje dei

ut ved tynninga.

Om ei plante skal sjå.ast på som ugras eller ikkje, er såleis heilt av- hengig av

kvar ho veks,

og

kva

vekseplassen

elles skal nyttast til.

Ltlvetann t.d. blir av dei fleste

rekna

som eit

notorisk ugras, iallfall når den veks i eit blomsterbed eller på ein grasplen, fordi den skjem- mer vekseplassen. LtJvetann i jordbæ!råkeren

eller enga

er og utvilsomt ugras, fordi ein får mindre jordbær og mindre htsy. I beite derimot, vil iallfall hollandske og belgiske btsnder gjerne ha litt ltsvetann, for- di den er mineralrik og like proteinrik som kWver, og beitedyra er glad i ltsvetann. Men tek den overhand, blir det for liten avkastning av bei-

tet og ein må

sprtlyte.

Særleg i beitemark er det elles mange planter som må reknast som abso- lutte ugras, fordi dei er giftige, t.d. selsnepe, lapdtlyda, dikesvine-

Ja.lgm, myrsnelle,

revehjtslle, tyrihjelm m. fl. Ville

la31karter

og

,grn-

urt kan setje lauksmak på mjtslka. Andre plantearter i beitene er ugras fordi dyra vrakar dei

av

ein eller annan grunn, t.d. stslvbunke og ein- stape. vassplanter i opne

grtsfter og

kanalar er ugras fordi dei hemmer vass-straumen, slik at det blir slamutfelling som til slutt tetter til avlaupet for rtsyrgrtsfter som kan setja heile grtsftesystem på den tilgren·

sande kulturjorda ut av funksjon. Busker og

kratt

og annan 'btlg vegeta- sjon

p!

vegkantar kan hindre oversikt i svingar og bli år sak til uluk- ker. Det er elles tallause plassar som helst skal vere

fri

for vegeta- sjon, mva , grustun, grusgangar,. vegar, jarnvegar, industriområde, opp- lagstomter o" s. b. På slike plassar er alle plantearter ugras.

Til den eigent lege ugras floraen rekner vi alle dei ville planteartene som

er meir

eller mindre brysame i jordbruk, hagebruk og planteskular.

Å kalle dei "ville" planter er kanskje ikkje heilt korrekt. Dei fles- te er temmeleg "tamme" og mange ugrusar t er vantar heilt i vår naturle- ge flora, og finst berre i kultur jord eller andre p Las sar der folk har rota i jorda. Dei er heilt avhengige av menneskeleg aktivitet for å kunne eksistere. "Kulturugras¹¹ ville kanskje htsve betre

på

slike arter.

- 3 -

Av ikring 300.000 plantearter på jorda, er det relativt få som gjer seg gjeldande

som

ugras, men det

er

meir enn

mange

nok, og

det finst

ugras innan dei fleste og sjtslv dei

beste

plantefamiliane, ja, kanskje sarleg der, t.d. grasfamilien,

krossblomstrane,

skjermplantene og korgplantene.

I

vårt

land har

vi i

alt ca. 240 plantearter som

gjer

seg

gjeldande som

ugras i jordbruk og hagebruk (ltivetann

_er

d! rekna

_med

som

_{ei art).}

På lag 100 plantearter er vanleg ugras over st~rre eller mindre deler av landet vårt.

Dei fleste ugras er

urteplanter,

men

ssrleg

i beitemark

og

på plantefelt i skog er dei og representert ved lyng, busker og lauvtre.

.Qepbavet

til våre ugrasarter

Kva er så grunnen til at berre visse plantearter syner ¹¹kriminelle" an- legg og har utarta til å bli brysrune ugras? Og

kva

er opphavet

til

vå·

re ugrasarter, historisk og genetisk?

Det er

sikkert nok

at fenomenet

ugras

er skapt

av

mennesket, og at det oppstod straks ein tok til å dyrke

planter

i rein bestand. For dette er

ikkje

naturens

orden.

Den naturlege vegetasjonen er karakterisert ved plantesamfunn av ulike arter

som delvis

konkurrerer, men i fttr ste rekkje utfyller einannan når

det

gjeld å utnytte

alt tilgjengeleg

vatn og plantenæring i ulike djupner i jorda, og

lys

og luft i ulike hegder over jorda. Samansetnaden av plantesamfunna varierer frå stad til stad alt eller jordart, råmetilhtsve, topografi og klima, men i urtJrt natur har

det innan kvart plantesamfunn utvikla

seg

eit balanseforhold mellom artene,

som held seg nokså konstant så lenge veksevilkåra ikkje blir vesentleg endra på nokon måte •

Ein

ta

lar i vår tid så my kje

om

at det er far leg å forstyrra balansen

i

naturen, men det er klart at all plantedyrking med rydding av skog over sttttre areal, jordarbeiding, grt,fting, kalking, gjtldsling, såing, planting og hausting av

oftast

innftJrde foredla planteslag

som

_dyrkast

i rein bestand, er i htsgste grad eit inngrep i balansen i planteriket.

Ein balanse som naturen gjer det den kan

for

å

gj~nopprett

e.. Mange ku l, - turar dyrkast i rader med sttlrre eller mindre avstand. Mellom radene vil det, særleg i den f~rste delen av

veksetida,

vere gode vilk&r for spiring, vekst og utvikling av mange utmska plantearter.

- 4 -

Det

er

heller ikkje tvil om at dei mest brysame og mest utbreidde ugras-

artene

i dag er !gilturwdukter som kan vere

genetisk

og biologisk for- skjellig frå dei

opphavlege .

artene dei nedstanmer frå på same måten som kulturplantene.

Hekanism.a som ligg bak denne utviklinga, er på den eine sida genetisk variasjon

i plantepopulasjonen på grunn av m1,1tas

jonar, kryS§ing, s.ll,Q_·

polyploidi,

og

på

den andre sida eit naturleg eller automatisk ^utval.

Det er

klart

_{at dei}

ulike dyrkingsinngrep

som jordarbeiding,

gjtldsling, såing og hausting gjennom

mange

tusen år, må ha vare

med å forma

eigen-

skapane

hjå

alle

dei

ville planteartene som har

vakse

saman med

kultur-

plantene.

Det er

og utan

vidare klart at

dette

naturlege:t

automatiske utvalet må ha gått i retning av

arter

og former som er særleg effektive som ugras.

Det

er

heller

neppe tvil om at mange av våre ugrasarter, spesielt SøCCllr-

eittårige og

vintereittårige arter (t.d. krossblomstrane), opphavleg er komne til landet stsrfrå saman mad kulturplanter som korn og lin m.fl., og at

as:aue

av dei kanakje har vore

dyrka

eller i alle fall nytta til mat i eldre tid" I Danmark har dei funne liket

av

ein "moseæann" frå

j4rnalderen,

som ftirst

var hengd

og

etterpå gravlagt i ei

myr,

slik at han var godt konservert. Det siste måltidet hans viste seg å vere sam- ansett av

bygg, linfrts og frts

av

Chenopodiwn album.

Spergula

aryens;is,

Poligonµm l.apathifoliu:m

og

Polygonum convolvulus.

Dei

fleste av våre ugrasarter finst også på dei Britiske tsyane. Godwin, som har studert vegetasjonshistorie ved Det

Kvartærgeologiske Institutt i

Cambridge, er komen til det resultat

at 27 fleirårige ugrasarter og

14

vintereittårige

eller

to-årige

arter, dei fleste vanlege ugras også

i vårt land,

kan

sporast tilbake

til istida, medan

det berre er~-

anthus

annuus

mellom dei sormareittårige artene som går

så

langt attende i tida.

Dei eldste

funn av andre sannareittårige

ugras skriv seg frå

neolittisk

tid eller seinare. Ein reknar med at

den

eldste plantedyrkinga

skriv seg frå den yngre steinalderen.

At ugraset ftJlgjer

med

plantedyrkinga

som nissen

på

lasset,

har vi go-

de dt1me

på ved kolonisasjonen

av

AmJarika,

Australia

og~

Zealand.

USA har til dtJmes fått over 60% av sine ugrasarter frå andre verdsluter,

- 5 -

dei fleste frå Europa. Ugrasfrtlet har ftllgt med i

såvarer, foremne,

emballasje, pakkemateriale eller

på

andre måtar. Indianarane kallar Planta_go major for "den kvite manns fotspor". Frtl av denne ugrasarta

kan

og

bokstaveleg

talt spreie seg med ftltene over mindre avstander i- allfall, fordi det er klistret når det er vått.

Plantedyrkarane sjtllve må ta ansvaret for storparten av ugraaspreiinga, også frå land til land. Men botanikarane har og visse ugrasarter på samvetet. I vårt land har såleis Matricari,a matricaroides spreidd seg frå den botaniske hagen på Ttsyen i det siste hundreåret (1862), og .G4-

linsoga

parviflora er spreidd over heLLe Europa, opphav leg frå den bo- taniske hagen

i

Madrid

i

1794.

Innftlrte plantearter kan ofte vise

seg

å bli mykje me:i.r aggressive som ugras

i

det nye landet enn der dei

opphavleg

htlyrer heime. Grunnen til dette meiner ein dels kan vere at veksevilkåra faktisk er betre på den nye staden, eller at det er betre vilk~r for spreiing; men det viktig·

aste er kanskje at dei

ofte

da vantar sine naturlege

konkurrentar

og fiendar. Dessutan kan det på grunn av

genetisk

variasjon i populasjo- nen, særleg polyploidi og apomixis, skje eit naturleg utval av rasar eller Hkotyper som hHver sær leg godt for det nye milj t1et" Eitt godt dt1me har vi i Jiypericum perforatua. som i Europa over alt ikkje blir rekna som ugras. Men arten er innft'ft t til USA, Australia og StSr-Afr ika, der den har vist seg

å

bli eit særleg vondarta ugras. Prikk-perikum kom til USA frå Europa i slutten av det fHrre hundreåret, og er no eit av dei mest utbreidde og skadelege ugras i dei naturlege beitemarkene

i Rocky

Mountains og tilgrensande statar,

særleg

i California.

Planta

er og litt giftig,

iallfall

for acor fe og sau

(lystJmfintleg).

Dr. Pit- chard

ved

The Nature Conservancy, London, har påvist at det har laga seg e

in

ny rase av denne planta i Amerika, som utmerkjer seg mellom anna ved

sttlrre htlgdevekst enn

dei formene ein finn i

Storbritannia.

Mot

denne

ugrasarta har

dei

i USA

prtsvd

biologisk

krigftiring

med

godt

resultat. I 1945 ftsrde dei inn perikumbiller frå Australia, som opphav-

leg hadde fått dei frå Frankrike. Det er to arter, Chrysolina gem,ella-

a

og

Chrysolina

hyperici som lever bette på perikum og ikkje rtfrer an·

dre plantearter. Billene, som er svært dårlege

flygarar,

blir ftlrst formeira opp i veksthus og sett ut i koloniar med ca. 5. 000 biller pr.

10-15 m med htlveleg mellomrom. Billene gneg alle perikumplanter innan 2

rekkjevidde snaue for

blad

og blomster. Dei legg egga sine på nye pe-

rikumskot og

larvene

overvintrer. Det tek tre

år ftsr

ein koloni

har spreidd seg over eit område med radius 400-500 m, men da tek "snoba Llen"

til å

rulle.

Dessutan kjem farmarane og

samlar

biller 1

btlttevis

og set ut nye koloniar i perikumfengde beiter. Av eit

"infested

⁰ areal

på

ikring

10 mill. dekar er no store område reinsa for perikum på denne måten.

Mellom

eit

hundretal

ugrasarter er det sj~lvsagt einveldig variasjon

i

morfologiske og biologiske eigenskapar. Men det mest karakteristis- ke fellestrekk

er

vel at ugraset er særs effektive planter når det gjeld å konkurrere

med

kulturplantene

om

plass, lys vatn

og næring, og

_særleg når

det gjeld

å

formeire,

spreie seg og overleve ulaglege veksevilkår

og

direkte åtak med kjemiske og fysiske våpen. Prof.

J§m§.

Holmboe

heldt

i si tid eit kringkastingsforedrag

under

tittelen: "En representant for livskraften". Den aktuelle representanten var den gongen ltsyetann, men vi har minst eit halvt hundre andre ugrasarter som kunne vere ver- dige representantar til denne tittelen.

Frtsproduks jonseyna hos ugraset

Blomsterplantene av ugrasartene utmerkjer seg ved ei fantastisk

frtJpro-

duksjonsevne. Vi nyttar her det populære namnet "frtJII ut an omsyn til

kva.slag frukter det

er

tale om. Medan

kornartene normalt

produserer ikring 50 frts

pr.

plante,

må ein hos dei fleste ugrasarter rekne med fleire tusen, ti tusen eller hundre tusen

frts pr.

plante. Prof. Kor smo har i

den

store

boka

"Ugras i nåtidens jordbruk" frtstal for dei fleste

ugrasa.rter.

_Som

dtsme

kan nemnast

ltlvetann

3.000, h~ole

9"000,

_vass- arve 15.000,

groblad

2L500 og balderbrå 34.000

fri:j pr.

plante i

middel

når ugraset veks saman

med kulturvokstrane,

og

opptil

700.000 for

burot

på særleg

store

planter. Ugrasplantene utmerkjer seg og ved sin store

elastisitet,

slik at frtstalet auker kolossalt med auka vekserom og bet-

re tilgang på

vatn og næring.

Atnerikanaren Stevens

har

utfttrt

frtltelj·

Ingar i eit stort tal ugrasarter på middelstore velutvikla planter som hadde vakse utan nemnande konkurranse. Han fann jamt over mykje hbgar e tal enn Korsmo. I

middeltal

for 101 eittårige, 19 toårige og 61 fleir- årige

ugrasarter

fann han etter tur 20.800, 26.600 og 16.600

frH

pr.

plante. Dette skulle vera nok for å visa kor uhorveleg frHproduksjons- evne ugraset

har (Dtfme:

_15.000⁴ = over 300

frH pr.

_m² _på

alt

_fastland

på

jorda).

- 7 -

Spiringsbiologien hos ugrasfrtie,t

Eit interessant og overlag viktig, men enno ikkje tilstrekkeleg utfor- ska kapittel, er spiringsbiologien hos ugrasfrtfet. Frtset hos dei aller fleste ugrasarter er meir eller mindre spire tregt, eller dot:mant som ein seier, og spirer lite eller ikkje straks etter modninga. Dormansen

kan

vere primær, d.v.s. naturleg og arts-spesifikk,

men

kan og vere se·

kundær, d ,v. s. indusert eller påtvinga ved ulike ytre påverknader.

Naturleg dormans kan dels kome av at frt,et treng ei viss tid til etter- modning fl:tr det er spireftsrt, men ofte er frtfskalet så tett at det hind- rer både vassopptak og gassutveksling, slik som vi finn det hos hardt kll:Sverfrtl til dtknes, medan andre frts kan inbibiere vatn og svelle, men likevel ikkje spire fordi koldioksyd ikkje slepp ut og oksygen inn til frtfkjerna. Hos andre frts kan det vere spirehemmande stoff som kan sit- je i frtsskalet

{testa)

eller i fruktska let (perikarp). Frts av

denne

typen, t"d. Sinapis arvensis og Viola tricolor spirer ikkje ftsr det spi-

rehemmande

stoffet er vaska ut. Hos mange

dormante ugrasfrts

kan dorman- sen brytast ved

!

punktere frtsskalet, t.d. ved å stikke det med ei nål.

Dette er til dtlmes tilfelle med Avena fatua. Hos andre arter kan dor- mansen brytast ved kuldebehandling eller varierande temperatur, lysbe- handling eller med visse kjemikal. Kaliumnitrat er mye brukt og gibber- ellin-syre er særleg aktiv. Somme dcrmante frt:S spirer når dei blir lagt i jord, men ikkje på filtrerpapir. Den dormans ·brytande faktoren som verker på ei planteart, kan

vere

utan verknad på

andre arter,

og

ofte

må det ein viss kombinasjon av ulike faktorar til fi1r fri:Jet spirer.

co _2-

og N-gaas induserer dormans. Thurston

har

elles påvist at "sttsypt¹¹ ikkje·dormant frtl av Avena ludoviciana blir dortaant når det blir utsett

for temperaturar over 24,5°c (men ikkje for

_under

230c). Dormansen

_kun-

ne

brytast ved å lagre frtfet ved 4-7°c eit tid.

Karakteristisk for dormansen hos ugrasfrtset er elles at den kan vere sterkt varierande, ikkje berre mellom ulike arter, men og hos same art.

Sjtflv for

frt:j frå same

plante, eller iallfall frå

same

populasjon, kan det vere ein del frt:, som kan spire straks etter modninga, medan ein at er>

re del spirer neste vår etter overvintring tt1'rt e Ller i jord, medan ein annan del igjen kan bli liggjande i jorda i fleire år og ftfrst spire det tredje, det gjerde året eller enda seinare, sjtllv om det ligg i hH- veleg djupn og har gode spirevilk~.

- 8 -

Brenchley og

Warrinston i Rotbarn.sted la åker jord i grunne forstskskar i veksthuset, og talde opp ugrasartene som spirte med 6 vekers mellomrom"

Etter

kvar

oppteljing

rota dei

jorda

grundig

igjennom,

slik

at

det skul- le bli gode spirevilk!r. På denne måten he ldt dei på i 10 år, og det var framleis enkelte arter som

spirte

_{opp i} det 10. året, t.d. Polygo-

m!m ayiculare og Aethusa aynapium.

Dei mest

omfattande

studier av dormans

_hos

ugrasfrts, er utftfrt av Kolk i Sverige og Thurston

i

Rochamsted. Den siste har særleg arbeidd med

Avena

fatua

og Ayena

ludoy;f.~iana,

medan Kolk understskte 16 ulike tofrti ...

blada ugrasarter som er vanlege i såfrtf av engfrts. Han fann

sterk dor- mans av

minst 3

års varighet hos yasparve,

åkersennep,

haremat~ balder-

brå, grasst

jerneblom, blåkoll

og

kveke~

og av 1-3 års varighet

hos

åker- minneblom og

krushtsymole.

Svak

dormans

av 1-3

års

varighet fann han hos

smalkjempe ~

og frå 2

måneder

ti 1 3 års

varighet

hos

storma

ure • Av dei

16

underst1kte

artene,

var det berre Baffelsmelle som mangla

dormans

fullstendig.

Hos

Ayena fatua fann

Thurston

at 95-100% av frtfet er dormant

ved

modning,

og at dorma.nsen

varer

i 9-12 måneder ved ^ttlrr lagring. Ho fann elles at ikkje-dormant floghavre spirer mest berre om våren, berre ein liten

prosent av frHa spirer om

_hausten,

medan Avena ludovi,ciana

spirer mest berre

om

hausten

og

i vinterhalvåret ⁱ

og er

difor

eit vanleg ugras

i haustkorn i

England,

medan Avena

faty_a

ftsrst

og

fremst finst i

vårkorn

og andre vårsådde grtkler. Men den kan og

finnast

i haustkorn.

Dette at frtlet hos ulike ugrasarter spirer til visse årstider, sjtllv om det .ikkje·er

doroant,

er elles noko som

er

påvist

av mange

andre

og,

og er svært interessant med det

at

det viser at ugraset er tilpassa til visse grtfder

eller

visse kulturinngrep i jord- og hagebruk. M.a. etter

underst,kingar av~- Petersen og Sliren lam& 1 Danmark,

viser

det seg

at dei aller fleste sonnnareittårige ugras spirer lite eller ikkje om hausten etter modninga, og om enkelte skulle

spire

så ville plantene som regel fryse

ihel

i ltfpet av vinteren. Desse ugrasartene finn ein difor

fijrst

og fremst i

alle slag

vårsådde

gr

eder

der

jorda blir arbeidd

om våren. Mange av dei vintereittårige ugrasartene har derimot

frtl

som

kan spire både om

våren

og om hausten, og finst difor både i vårsådde og haust sådde

grtsder.

Men det er stor skilnad på artene Innan denne gruppa med omsyn til kor

lett

dei

spirer

om hausten.

Frts av kornblgn"

klinte

og

kornyalpme"

som alle er vintereittårige, er

typiske haustspirarar og er

difor vanlege ugras

i

haustkorn

i

Danmark og St1r-Sver Lge , Når des se artene spe ler så lita rolla hos oss, kjem det dels

av at vi

dyrker

svært

lite haustkorn,

og dels av at desse ar-

tene ser ut til

!

ha nordgrensa si i det

stsrlege

Noreg. Dei klarer ikkje vinteren langt nord eller ht:igt over havet. Det er f! ugrasarter som spirer godt midt på sommaren. Det er tilfelle for varmekrevande

arter

som Solanum

nisz:µm

og

GaUnsoga

parvtflora, og for arter som har ein kort livssyklus og kan lage fleire frtsgenerasjonar på ein sommar, slik som t.d. hos

Senec;io wl~ria.

FrHet hos denne ugrasarta ser el- les ut til å vere lite dormant. Det spirer sntsgt straks ect er modninga.

Dette

er forresten tilfelle med frts av fleire korgplanter, særleg dei som har fnokk og blir spreidde med vinden. Nymodna frts av

hestehov

kan til dHmes spire med lOCT/4 i HSpet av eitt dtfgn etter forstJk av prof. KQu.- Dl2.• Men hestehoven stikk som kjent fram svært tidleg om våren, og det

frt:Jet som er spreidd og spirer på åkeren flir vårarbeid inga tek til _I vil som regel gå til grunne under denne. Hestehovfrtset har ingen dormans

og

misser spireevna

etter få

m&nader. Åkertistel har

3-6 månaders dor-

mans og spirer helst om våren

(Bakkef).

Stort sett er det altså

ein

sterk periodisitet i spiringa hos dei fles- te ugrasarter. Sonme spirer helst om våren, andre helst om hausten sjtHv om tecperatur og råmetilhtsva kan vere dei same i båe tilfella. Denne periodisiteten i spiringa tyder på at frtset på grunn av arvelege skil- nader må få ulike ytre impulsar i stuttare eller lengre tid ftsr spirin- ga. Det er sannsynleg at det er temperatursvingingane mellom

årstidene

og daglengda som

her

gjer

hovedutslaget.

Spiredjupna fot

ugrasfrHet

J2jm, optima

le

spir

ed jupna for

ugrasfrHet

er jamt over svært lita og ligg for dei aller fleste ugrasarter mellom O og 1

cm,

og mange av våre van- legaste åkerugras spirer ikkje når frtJet vert nedmolda djupare enn 2·3 cm. Enkelte storkorna frts som hos

ht:Jnseerasarter, ~lg:rreddik, ^åkeryor-

temjHlk

og

kveke

kan spire frå djupner ned til 6-7 cm, og

floghavre

heilt ned til 20-25 cm. Men det er ikkje berre frt,storleiken det

g&

etter.

Mellom anna speler det inn om

frHet

gror best i

lys

eller mijrke.

,KQ.1k

har

arbeidd med dette

sptJrsmålet, og han har p!vist at bald@rbrå og m,J.

- 10 -

gåseblgm til dtsmes spirer best i fullt dagslys og dår Legast; i mtsrke.

Nymodna balderbråfri:1 spirer best når det ligg helt oppå jorda og ikkje frå sttsrre djup enn \ cm. Men etter som frtset blir eldre, spe ler ly- set mindre rolle for spiringa.. I

ltlyetannartene

spirer frtlet jamt over best ved ein lysintensitet på ca. 8% av fullt dagslys, d.v.s. lystilhts- ve om lag

som

ein finn

det

i engbotnen. Det var elles

stor

skilnad på dei ulike lttvetannartene.

Levet

ida

for

ugras frtfet

UgrasfrH som ligg under det maksimale spiredjupet, blir dormante og kan liggja i jorda i årtier utan å misse spireevna (sjHlv om det er slutt p& den primære dormansen), og spire så snart

det

kjem opp i htsveleg spf • redjup og årstid som htsver for arta. Det er utftsrt mange forstsk over kor lang tid ugrasfrtset

kan

halda seg i live ved nevgraving i jord.

Amerikanaren

Duvel

(Beltsville 1907) sådde frtl av 107 arter av ugras og kulturplanter i blomsterpotter, dekte dei med lokk og grov dei ned til ulike djup: 8, 22 og 42

tommar.

Det viste seg da at frtset av dei fleste kulturplantene miste spireevna etter 1 eller 2 år, medan det var liv i heile 51 ugrasarter etter 20 år og 37 arter

etter

39

å1~.

Spire-

evna varte

jamt over lengst ved den

djupaste nedgravinga.

I eit anna amerikansk forstsk (]3enl, Michigan 1879), blei ugrasfrts blan- da med sand, fylt på flasker og

nedgravne

til 18 tommar. Etter 40 år spirte m.e ,

meldestokk

med 4%,

_sropla.d

taed 10%, krushtsymole med 18%.

Sistnemnde spirte elles med 52% etter 50 år, 4% etter 60 år, 8% etter

70 år og 2% etter 80 h. Verbascum blataria spirte med heile 70%

etter 80 års lagring i jord.

Brenchley

i Rothamsted understskte innhaldet av

spiredyktige

ugrasfrts i jorda på eit felt som hadde lege til

eng

i 58

år.

I jordprtJver som var tekne så djupt at det var utenkjeleg at frtset kunne ha blitt tilftsrt i engåra , spirte mellom anna

Atriplex

patula,

Polygonmn aviculare

og

Veronica perc ica.

Dei har i England eit ordtak: ¹¹ Che years seeding gives seven years weeding¹¹, og det er sikkert ikkje for stridt sagt.

Ein kunne heller vera freista til å seia at forstsmt ugrasreinhald er

ei

arvesynd som kan straffa seg både i 3. og 4. ledd. Ved arkeologiske utgravinger i Danmark og Skåne fann

1l:hml

at frtfet hos mange ugrasarter kunne halda seg spirefHrt i minst 100-600

h.

Chenopodium

album

og Sper-

mllå. arvensis

i

minst 1700

år!

- 11 -

Korsmo

understskte innhaldet av spiredyktige ugrasfrtl i norsk kultur jord ved innsamling av over 630 jordprtfver frå alle kantar av landet, dels frå åker, dels frå eng. Han la jordprtsvene- i 2 cm sjikt over ugras- fri c.jtsle, og talde dei ugrasplantene aom spirte opp i ltspet av ein som- mar , Han kom til at i middel for alle prtfver kota det 4.200 spirer pr.

m2 til 25 ^cm i åkerjord og 4.300 i engjord. Eitt- og toårige ugras ut- gjorde 82% i åker jord og 73% i engjord. Av fleirårige stadbundne ugras var det etter tur berre 6 og 9%. Resten var vandrande ugras. Desse tala tyder på at det er særleg

i

åkeråra Jorda bltr tilft:frt ugrasfrt,, og at det berre er ein liten brt,kdel av desse som går til grunne i eng-

ha.

Det var og dei same ugrasartene som dominerte både i åker jord og engjord, nemlc.g

meldestokk, linbep,del" yassarye

Qg

mfia:xrg •

Hl'gt på lis- ta km elles

åker

gråurt,

kyassdå,

han.se.grasartene,

groblad' l!1Y;etann, kveke

og

J&rypsoleie.

Kulturjorda vil som regel kvart år bli tilftsrt ceir eller mindre ugras- frts, kanskje ftJrst og fremst ved dryssing på vekseplassen, fordi stor- parten av ugraset vil setje moge frt, ftsr grtsda blir hausta, iallfall i åkervokstrar og grtnsaker. Dessutan kan ein

få

tilftsrsle t1ed vinden, t.d. lttvetann frå vegkantar, grtsftekantar og åkerreiner, og med ureine såvarer og ikkje rainst med husdyrgjl'dsel.

Korsgo

kom til at ein med full husdyrgjtsdsling, ca. 6 tonn pr. dekar, ville tilft:Sre over 50 spire- dyktige ugrasfrts pr. rn.2

• Mye ugrasfrts vil bli tilftlrt husdyrgjtidsla med strts og oppsop frå krybber, tien dessutan er det mange både norske

og utanlandske forstsk som syner at oye ugrasfrU kan gå. gjennom dyre- magen utan å misse spireevna. For

bald~rbrå

over fjerdeparten, for

htsn-

sea,ras, meldestokk,. t,måsyre, hts_ycole

og sroblad ofte over halvparten.

Dei nyaste understskingane på dette 0L.1rådet her i landet er gjort av si- vilagronom Ryan i samband med si hovedoppgåve ved NLH. Han under- st,kte verknaden av hal.t.lluting og oppforing på frts av i alt 28 ugrasar- ter. Han kom til at av 26 arter var det 14 arter soa overlevde både luting i 24 timar med 1\% natronlut og deretter oppforing på ku. Mel- lom dei 14 artene som tolde denne kuren, finn vi dei aller fleste av våre vanlegaste åkerugras.

.ro ,

spireprosenten auka jamvel hos ugras som

tvosras, iizipdelsU,elme

og

sm!syre,

madan

åkerti§tel, åJcerdylle

og

åkeræill

spirte so.tfggare etter luting og oppforing enn ubehandla frts.

- 12 ...

Dei fleste

ugrasarter produserer ikkje

berre

kolossale mengder

frts, men frtset er

utruleg

seigliva og lunefullt når det gjeld spiring. Dei ugras-

artene

som ved

sida

av rikeleg

frtlproduksjon, dessutan

har

evne

til å formeire og spreie seg

vegetativt,

er sjtslvsagt særleg brysame

og

van-

skelege

A

koma til

livs.

Vegetativ forø@irins ho§

µgras

Hos

mange

av dei såkalla rotugrasa er det

den

vegetative formeiringa

som er hovedårsaka til

at

dei er så leie ugras.

Iq:ypsoleie

til dt1tnes,

har krypande stenglar som slær rtster frå

leddknu-

tar

der det samstundes utviklast

bladrosettar og blomsterberande skot.

~ har krypande

jordsteng

lar, og er kanskje den av

v.h-e

rotugrasar-

ter

som har den

ster

kaste vegetative formeiringsevna. I 3. års eng fann Korsmo eit tilfelle

av 2,9 tonn

jordstenglar pr.

dekar med ei samla

lengd på 495 Ian, det vil seie som frå Oslo til Bergen.

Bylterud har

funne over

3 tonn

jordsteng

lar hos

kveke i eng,

og

i

eit

sylinderforstsk utftlrt

ved

Institutt for

jordkultur, var

ttsrrvekta av dei underjordiske orga- na hos kveke som hadde fått rå grunnen åleine i 2

h,

4,3 tonn pr. de- kar. Den samla lengda av jordstenglane tilsvara over 100 mil pr. dekar.

Kvekejordstenglane er seige og

ligg

i

matjordlaget som regel ned til 15 cm djup. Dei er

ledd-delte,

og

ved

kvar

leddknute

sit det adventiv-

knoppar som kan spire opp og laga nye planter når dei blir oppdelte ved jordart,eiding. Av andre ugras med jordsteng lnr kan nemnast

hestehov, skvallerkål, stornes

ls;;, ky;itbladtistel,,

ryllils-a.rtene

og

snelle-artene.

Åkerdyll§

har krypande formeiringsrtster (ekte rotutltlparar) som ligg

svært

grunt, 2-10

cm,

og blir difor sterkt oppdelte av plog, harv og særleg jordfresar. Desse rtstene er tett sette med adventivknoppar, slik at atubbar ned til .\: cm kan laga nye planter.

Åkertistel

har derimot horisontalt krypande formeiringsrc5ter i fleire

etasjar

som for det mes- te ligg under plogmålet, slik at ein ikkje når i dei med jordarbeidings- reiskapen.

Geiterams, småsyr$

og

vegkarse

har og ekte rotut ltJparar.

Åkersvinerot

og

åkermynte

derimot

formeirar

seg vegetativt ved hjelp av stengelknollar på analog vis som hos potetplanta. Det finst elles vegetativ forme iring p! ymse andre måtar, t.d. ved både jordlauk og topp-

lauk som hos somme ville laukarter.

- 13 -

Dr.

Bqp.tins

i Oxford har peika på det forhold at dei fleste fleirårige ugras er polyploide, og meiner at det er ein samanheng mel10L1 dette og den sterke vegetative formeiringsevna hos t .d" kveke og skvallerkål.

Men

av våre vanlege fleirårige

ugrasarter skal iallfall åkertistelen alltid vera

diploid.

Hos dei

fleste stadbundne

ugrasartene vantar aktiv, vegetativ formeir- ing og spreiing, men hos mange av dei, uellom anna alle mad pålerot og ein del med rotstokk, har evna til vegetativ regenerasjon fr& rotdelar ved oppdeling t .d, ved jordarbeiding. Og alle sou har prt,vd oppstik- king av lttvetann i plen,, veit at det snart kjem att nye bladrosettar derson ein ikkje får opp heile rota. Skota kjera her frå sjtilve sårflata.

På bakgrunn av det vi no veit ora fomeirings- og spreiingsevna til

ugras-

et, og den effektive biologiske tilpassing det har til å overleve i sin kamp for tilværet, er det ikkje noko rart at plantedyrka.ren uå ftsra ein

endelaus

krig mot ugraset.

Gjennom tusentals år har denne krigen vore ftsrt med fysiske våpen.

Det er neppe tvil om at

det

eldste av alle ugrasmiddel er flittige kv In- nehender. Ugrastyninga er elles etter kvart blitt meir og oeir mekani- sert, og i dag har vi dessutan eit heilt arsenal av kjec.iske våpen, son har revolusjonert ugrasstriden fullstendig.

Spreiing av

ugrasfrts

UgrasfrH kan

bli spreidd på mange cåtar og vegar:

§EitU:1l8 •. ~~cL1!!tl4. Ugrasfrtl sera er forsynt med fnokk, slik som hos dei fleste korgplanter, eller med lange hår som hos ge Itaraas, kan fare lan- ge vegar med vinden. Sporene hos oose, sneller og bregner blir og spreid·

de med

_vinden.

§Et~!f:gg_IJti2.Ys!t.U. ^Frt:1

som

_{fell i}

rennande

vatn kan bli spreidd lange vegar på denne måten. Dette er t.d. ein vanleg

spreiingsoåte

for sels- nepe, soleiehov og andre ugras som veks på særleg våte stader. Floghav- re kan også spreie seg på denne måten, dersom ein kaster

oppluka

plan- ter eller floghavrefengt avfall i elva eller bekken.

§EiiUQS-~isLgxI.28-~@QJJ.~§!-@• Somme ugrasarter har frts ned piggar eller krokar som hekter seg fast i pelsen på dyr eller i kleda på folk og sprei- er seg på den måten. Andre frtislag, som t.d. raudknapp, blir spreidde

- 14 -

av maur. Fuglane set til livs store mengder av visse slag ugrasfrts som delvis kjem att med spireevna uskadd.

§Eti!-:f..ug_J?i_i~!!~El~!!~ls:Q • Storparten av ugraset vil setj e mage frts ftlr grtJda blir hausta. Det som ikkje blir spreidd på dei ovafor nemnde cå- tane, vil

i

poteter, rotvokstrar og grtmsaker o.l. falle på jorda på vek- seplassen og bli blanda inn i jorda ved jordarbeidinga, og delvis dregne vidare utover med jordarbeidingsreiskapen. I kornåker og eng vil ein heil del ugrasfrts drysse på jorda ftlr, og særleg under hausting og berg-

ing. Resten vil bli med grtlda i hus, for neste vår ofte å bli spreidd ut att med dårleg reinsa såvarer og især med husdyrgJtsdsel og kompost.

§!P.!~ttiit!tJg kan sprei.e meir ugrasfrtl på åkeren enn dei gamle hauste- og bergingsmåtane. For det ftlr ste vil mange ugrasarter, som t, d. flog- havre og då-arter, få tid til å kaste det meste av frt,et på bakken ftsr skuren. Dessutan vil mye ugrasfrtJ bli blåse utover åkeren samen med agnene

og

halmen. I medeltal

for

32 tyske

forst:Sk med

skurtreskarar

(K. Petzoldt) fann ein denne fordelinga av det ugrasfrtJet som gjekk gjen·

nom skurtreskaren:

I

korn og

I

agnene I halmen

avrens ••••••••••••••••••

. ^{. . . .} .

^..

^{. . .} . ^. . . . ^{. . .} . ^. . ^{. . . . .} . . . . . . . . ^. . ^. . . . ^. . . . ^. . ^{. .} . . . .

65%

20%

10%

I

halmstubben•••••••••••••••••••••

5%

Det er seerleg små og lette frts, eller fri:1 med gode flygeeigenskapar, som ftHgjer med agnene. Men det har og mye å seie kor sterk vind vif- ta gir.

§J2[~!M18-~2-!:i~@~~t •. Med ureint engfrts blir det ofte spreidd m.ye ugras.

I frt,enga vil alle ugras nå full modning. Engfrtset er vanskelegare å reinse enn såkornet fordi mange ugrasfri:1 har liknande storleik, form og vekt som k.ulturfrtJet, Sjtslv med berre 0,5% ugrasfrts i engfrtset, kan ein med ei sæengd på 3 kg pr. dekar så 30-40 ugrasfrtJ pr. m.2

• Det går t.d. 3 fru av småsyre eller balderbrå på 1 mg.

I såkornet er det åkerreddik og floghavre som er vanskelegast å reinse fr~. Etter norsk lov er det forhode å omsetje såvarer som inneheld flog- havre.

- 15 -

§Et~U1l8-fBi~LbY!9I~Bj~g§~!· Korsmo

undersHkte innhaldet av spireftsrt ugrasfrts i husdyrgjtJdsel frå alle kantar av landet. I medeltal for 615 prtsver av alle slag husdyrgjHdsel, både fersk og gjæra, kom han til at vi med ei vanleg gjtfdsling p~ 6 tonn pr. dekar tilft,rer jorda 53 spire-

ftsre ugrasfrt1 pr. m • Dei dominerande ugrasartene var meldestokk, tun- 2 rapp, vassarve, htsnsegras, linbendel, tungras, sm!syre og lthretann, med rangordning som her nemnt.

Skilnaden mellom fersk og gjæra husdyrgjtsdsel var mindre enn ein skulle ha venta. For storfegjtfdsel var det etter tur 53 og 44 ugrasfrts pr.

m for full husdyrgjtldsling. Danske forsHk har vist at ugrasfrH som 2 ligg på overflata

i

gjtsdselhaugen ikkje misser stort av spireevna under gjæringa, medan dei som ligg i djupa.re lag blir tsydelagde.

Mange norske og utanlandske forstfk syner at mye ugrasfrH kan gå gjennom dyremagen utan å misse spireevna. For balderbrå over fjerdeparten og for hHnsegras, meldestokk, småsyre, htsymole og groblad ofte over halv- parten. Ei svensk understlking viste elles at det berre er ikring fjer- departen

av

ugrasfr~et

i

husdyrgjtsdsla som

har

gått

gjennom

dyra.

Res-

ten blir tilf&t direkte med halmstrtsy, oppsop og liknande.

.&m1!1~.&-~'!t~ll§_2g_lJ~Q inneheld alltid store mengder ugrasfrts, og må ikkje nyttast til

strtsy

og heller ikkje til

for,

dersom ikkje spireev- na hos ugrasfrHet er tsydelagt, t.d. ved koking.

Skadw

ugraset sier

Ugraset gjer skade på mange måtar. Det

konlw;tre,;er

mGd

,lg!lturplantent:

mn

pfaas ,

lys,

vatn og næring. Ugraset har mange ftsresetnader for å vinne i denne konkurransen. Det spirer ftsr og veks sntsggare enn kultur-

plantene ved låg temperatur, og under elles ulaglege veksevilkår. Ugra- set vil difor

lett få

eit forsprang

frå

våren

av, gro

over

og

konkurrere ut kulturvokstrane, dersom vi ikkje kjem dei til hjelp på ein eller an- nan måte.

Jorda inneheld som regel meir enn nok ugrasfrts og vegetative formeirings- organ av rotugras til .at alle berre flekker straks vil gro over med ugras.

Mange ugras er breidblada og hbgvaksne og er difor harde konlw.rrentar både om plass, sol og lys. Enda viktigare er det kanskje at mange ugras- arter har eit sers kraftig rotsystem, og vinn

i

konkurransen om vatn

- 16 -

og næring. Det som ugraset tek, kan ikkje

kame

kulturplantene til gode.

På jord som t.d. har mye rotugras, kan ugraset innehalde like mye N, P og K som det trengst t :ll ei middelavling av jordbruksvokstrane. Det er og lett å sjå at ugrasfull åker toler ttsrken dårlegare enn ugrasrein.

Kva!it@tiU-~i_§!!!,gSi~~

kan bli skadd både direkte og indirekte.

H~y

og beitegras som inneheld grove og usm.akelege ugras som balderbrå, hun- dekjeks, stJlvbunke, engsoleie, ht,yraole,

eller

tistel m.fl. har sjtslvsagt sterkt

redusert forverdi.

Ville

laukarter og pengeurt kan setje usmak

på

mjtslk,

smtsr og

kjtst.

Mange åker- og hagevokstrar kan

få

dårlegare kvalitet, eller bli heilt useljelege, berre på grunn

av

at konkurransen med ugraset har hindra

full utvikling. Ugras full lo er vanskeleg å

få

skikkeleg ttsrr, og det

kan

bli uråd å nytte

skurtreskar

i ugrasfull åker.

G!-fSl?!§:tJt@~.

Mange ugras er svært giftige for folk og fe. Dette gjeld t.d. selsnepe, landt,yda, dikesvineblom, myrsnelle, villrot, giftkjeks, hundepersille, klinte, svimling og vortemjt:slk

m"fl.

Ve'ttQlanter

"for _earasittar.

Dei aller

fleste

parasittære plantesjukdo-

mar

og skadedyr som her jar på dyrka planter, kan leve vidare

og

forme i - re seg på nærskylde ugrasarter. Kveke t vd , kan ha både fotsjukdomar, mjtsldogg, svartrust, mjHlauke og g1:asmidd. Y..rossblomstra ugras kan vere vertplanter for klumprot,

jordlopper, kålsomt::larfugl,

kålmtll og kålflu-

ge.

Skjermblomstra ugras hyser skjermplanteskimmel og

gulrotfluge m.

fl. Meldeartene hyser betefluge, og svartst,tvier er vertplante for po- tetkreft og potetål. Åkersvinerot er og vertplante for potetål.

4t!?~!-1_Qg_ytg!lt~t.

Ugraset ftlrer med seg mye ekstra arbeid og utgif- ter til maskinar og reiskap, både ved sjtllve plantedyrkinga og ved korn- og frtsreinsing, frHkontroll, vedlikehald av opne grtffter og kånalar, vegar, tun, prydhagar med meir.

Etter norsk lov er det forbade å selje eller avhende såvarer

som

inne- held

over

ein

viss

prosent ugrasfrts i alt, eller over eit

visst

frtstal

pr. kg av "vondarta

ugras". Det

er vidare

forbode å

selje

heilt

korn

til for. Vidare er det

gitt

.andre forbod

og påbod med sikte

på & hin- dre spreiing av floghavre.

Skjemmer ,.vekseplassen. Dei fleste ugras er ikkje prydplanter. I kul·

turjorda

er elles ugraset

til

lite glede for

eigaren

om

det blomstrer

aldri så vakkert. Og

faktisk

har

ein ugrasfull eigedom sterkt redusert salsverde.

- 17 -

BIOLOGISKE UGRASGRUPPER

I ugraslæra deler vi ugraset i grupper etter dei eigenskapane som har sttsrst praktisk interesse i ugr as sur Lden , ut an omsyn til den vanlege botaniske.--system.ati.kken. Av særleg interesse i denne samanhengen er

levetida og formeiringsmåten hos ugraset. Inndeling etter slike eigen- skapar kaller vi biologisk inndeling.

Sorzm!areittårige usras

Sommareittårige (sommaranuelle) ugras lever berre ein acæmar , Dei spi- rer opp av frH om våren, blomstrar og set frtl, og deretter dtsyr heile planta, både rota og alt. Dei overvintrar altså berre som frts.

Frtsproduksjonen er som regel svært rikeleg, og frtset modnar samstundes eller ftsr den grtsda ugraset veks saman med. Det frtset som fell på jor- da spirer vanleg ftJrst neste vår, men dersom det blir djupt nedgrave ved jordarbeidinga, kan det liggje i jorda i mange år utan å misse spireevna.

Planter som spirer for seint til å nå full utvikling ftsr vinteren, går som regel til grunne utan frttsetjing, men det hender i milde vintrar at visse arter klarer å

overvintre.

Sommareittårige ugras kan berre utvikle seg i sttsrre mengd der jorda blir arbeidd

om

våren. Dei fleste

av våre

vanlegaste såkalla "frtsugras"

i åker og hage htsrer til denne gruppa. Dei viktigaste artene er: Flog- havre;

m,e

ldestokk, kvassd!, guldå,

linbendel,

htfnsegrasartene, tungras, vindelslirekne,

åkergull,

!_kersenneI?,, åkerkål, åkerreddik, klengjemaure, åkerstemorsblom, tunbalderbrå, åkervortemjttlk og

jordrtsyk.

..

Vintereittårige

ugras

Vintereittårige (vinteranuelle) ugras har normalt evne til å overvintre.

Spirer frtset tidleg nok i vekseperioden, blomstrar plantene og set mod- ent frtJ ftJr vinteren, på same måten som dei s01æ1areittårige, men ein del av frtset spi.rer vanleg om hausten, og plantene overvintrar, blomstr ar og set frtt neste vår og sommar. Vårmodna frts på overvintra planter kan spire og plantene nå frttnodning same året, slik at det blir 2 frtfgene- rasjonar på eitt år. Vi har berre 10 vintereittårige ugras som er sær- leg viktige: Vassarve, gjætartaske, raudtvi.tann, pengeurt, åkersvine- blQm, haremat, tunram2, stemorsblom, åkerminneblom og sandskrinneblom.

- 18 -

T9årige

ugras

Særmerkt for dei to-årige (bia.nuel.le.)-ugrasartene er at dei normalt ik- kje blomstrar og lagar frtJ flir året etter spiring. Anten dei spirer tidleg om våren eller seinare på sommaren, utviklar dei f.t:Jrste året ber- re rtster

og ein

bladrosett

som

overvintrar. Etter frtJm.odninga i 2. året dtsyr heile planta. Dei viktigaste artene er:

»alderb~,

rugfaks, lod- nefaks,

myrtistel,

vegtistel, krusetistel og dikesvineblom.

Fleirårige

stadbundne

ugras

Til denne gruppa reknar vi alle ugrasarter som normalt lever i meir enn

to år, og

som ikkje kan formeire

og

spreie

seg

vegetativt ved

eiga hjelp.

Sjtslve

plantene er såleis stadbundne (stasjonære),

men dei kan

sjtslvsagt

spreie seg ved hjelp av frtl på ymse vis.

Rota

_hos sonme arter har li- kevel vegetativ regenerasjonsevne når den blir oppdelt eller ster:kt skadd. Men det må altså ein

ytre

impuls til for at

denne

formeirings- måten skal fungere.

I spiringsåret utviklar dei fleste fleirhige stadbunde ugras berre rot og bladrosett" I andre året held utviklinga fram, og som regel blomstrar plantene og set frts for ft:Jrste gong. Nok.re arter blomstrar alt i spir- ingsåret (t.d. ftslblom

og

smalkjempe).

Etter

frtmodning

visnar dei

ovan-

jordiske

plantedelane ned kvar

haust, men

rota

lever

vidare

og

set

nye

blad og blomsterberande skat kvar vår gjennom fleire år. Lysskota kjem dels frå hovudrota og dels frå den underjordiske delen av stengelen.

Det er særleg i eng og beite, og andre stader der planta kan vekse i fred i lengre tid, at ein finn ugras som ht,yrer til denne gruppa. Dei blir ofte kalla for ¹¹engugras^11•

Denne ugrasgru.ppa kan elles delast i 4 undergrupper etter rottypen.

Dei vikt igaste ugrasartene er :

Med trevlerot:

En~soleie, .fillbJ. ....

Qllb

blåkoll

og

§~lybupke.

Med rotstokk:

Presteki:age,

2!,l.l.

gåseblom, landljyde, enskarh" sraalkjem-

....

Med

pllerot:

I2Ø., it:Phlad, 1w."'2.t.

og

selsnepe.

Dunkjwnpe, vintS;}rkarse, russekål, h(:!ytlole,

krushttymole,

bybtzymple

og

lttietnnn-

Med uekte rot : Engmose.

- 19 -

Fleirårige yandrande uæ;:as (Rotugras)

A1le

arter i denne gruppa har kontinuerleg vegetativ formeiring og sprei- ing. Dei

formeirer

seg dessutan med frtl eller sporer. Når dei veks opp av frts, lagar dei ftirste vekseperioden berre bladrosett og rot som overvintrar. Dei

fleste

artene blomstrar

egset

frts fl1rste gongen het etter, altså i 2. leveåret, men Sotmile ftsrst 3. året (hestehov, hundekjeks og skvallerkål). Mange arter er svært frtsrike. Dessutan formeirer dei seg som nemnt stendig vegetativt på ymse vis, utan

ytre

inngrep. Dei

har og

vegetativ spreiingsevne,

og er

såleis ikkje stadbundne,

men

¹¹rot-

vandrande11. Mange av dei mest brysame ugrasartene,

_både

i

_!ker

og

_gras-

mark, er rotugras.

Etter den vegetative formeiringsmåten kan rotugraset de last i fleire undergrupper:

Med krypande, rotslåande stenglar

(tæger): Krypsoleie

og

såsemure.

Med

k:rypande

jordstenglar: K,veke, skvallerkål, ryllik, u.yset;yllik,

hes-

tehov, stornesle,

stormay.re, åkersnellE:~ og

einstape m,fl.

Med krypande formeiringsrtster:

ÅkQ;rtj.stel, åkercl.,vlle, seiterams, små~-

~ veslg¼rse

og

åk.erv;i.ni;ltl..

Med stengelkoollar i jorda:

Åkersvinerot, åkermynte

og

vårkål.

Med vegetativ formeiring

på

ymse andre måtar:

Mat§}!re, usrasJslQklce,

hundekjeks" mjt1durt,

tyrihjelm, lyssev

og

Imappsev m, fl.

- 20 -

UGRASARTER

Dei vanlegaste ugrasartene i Noreg skal omtalast meir utftlrleg og er ordna etter biologisk gruppe. Innanfor kvar gruppe er artene ordna al·

fabetisk etter latins:k namn, slik at ugras som hUyrer til same slekta kjem etter einannan. Mindre viktige ugras blir berre nemnde med namn i slutten av kvart gruppeavsnitt. Norske og latinske namn er etter Johannes Lid : Norsk og svensk FLORA. Aut ornamn er s ltsy fa •

I.

SOMMAREIT'l'ÅRIGE

UGRAS

K

R

O

g

H

A

L S (Anchusa arvensis) Rubladfamilien

Sommareittårig

ugras

som form.eirer og spreier seg berre med fru.

Krokhals har tungeforma ruhåra blad, dei tlvre breiast ovafor midten.

Blomsteren er ftsrst raudleg, sidan lysblå. KronrtJyret er litt krtskt

nedanfor

midten,

derav namnet

krokhals.

Krokhals er

ugras i

åker på Austlandet og rundt kysten til Haugesund"

Finst og i nokre fjordbygder

vestafjells

og nordafjells til Troms. Trivst best

på kalkfattig,

lettare

jord. Frtlet

drys

lett på

åkeren.

Motarbeiding

og tyning

Kalking, sterk gjtfdsling og reine såvarer er dei viktigaste ftsrebyggan -

de rådgjerdene.

Poteter og rotvokstrar må haldast grundig

reine,

slik at frtskasting blir hindra.

Vi har ingen norske forstlk med kjemiske middel mot krokhals. Etter ut- anlandske oppgåver

har

fenoksyeddiksyrer ingen

verknad.

S

V

I

N B M lt

L

D

B

(Atriplex patula) Meldefamilien

Sommareittårig ugras som formeirer og spreier

seg

berre med frts.

Svinemelde er vanleg berre i dei

stsrlege,

lågare delane av landet vårt.

Den finst opptil 170 m over havet, og langs kysten til Stsr-Varanger.

Planta liker kalkrik, godt gjtfdsla og veksekraftig jord, og er difor mest brysam som hageugras , Den veks særleg frodig

pl

komposthaugar og

og avfallsplassar, ved gjtklseldynger og på stader der det er tilsig av flytande gjtkisel. Svinemelde har spydforma blad med kileforma grunn og er ut an mjtH. Blomsteren har rombeforua forblad med to sidetaggar.

... 21 -

Motarbeiding og

tyning

Bin nyttar dei same fHrebyggande rådgjerdene som nemnt for meldestokk.

Grundig

reinhald

av radreinska

vokstrar

er viktig.

Vi har ingen norske forstlk, men etter Weed Control Handbook skal svine- melde kunna tynast med dei same herbicida som meldestokk.

F, L O G H

A

V

R B (Avena fatua) Grasfamilien

Floghavre blir og kalla villhavre, landhavre og trollhavre. Somme sta·

der kallar ein dette ugraset svarthavre. Men dette namnet kan ftsre til mistyding, da det finst dyrka havresortar med svarte korn.

Floghavre liknar vanleg havre, som den står så nær at dei kryssar inn- byrdes. Vi har likevel fleire kjenneteikn på floghavre. Stråa er oft- ast lengre enn hos vanleg havre. Rislene er store og glisne med lange sprikjaode og slappe sidegreiner. Vanleg havre har som regel tettare risle med meir oppretta sidegreiner. Ffoghavre har som regel 2-3 korn

i kvart småaks, og s.ll& korn har eit langt knebHygd snerp som er spiral- snodd og svart nedanfor kneet. Dette at alle korn har snerp, er eit av dei

sikre kjennemerka.

Somme dyrka havresortar har og snerp, men det er i tilfelle berre eitt korn i kvart småaks som har snerp, nemleg yt- terkornet, d .v .s. det sttirste kornet.

Det andre og

sikraste

kjennemerket på floghavre er at kornet sit på eit

skålforma frHfeste.

som gjer at korna fell ut etter kvart som dei modnar fordi det blir laga eit lHysingslag i den ringen som fester kor-

•

net til toppgreina. Korna modnar og drys ftirst frå toppen

.av

risla.

Hos vanleg havre sit kornet fast på ein tapp og drys ikkje så lett ved modning.

Kring frtJfestet og på bukstilken hos floghavre sit det elles alltid ein tett krans med korte eller lange hår, som saman med snerpet tener

til

å

spreie

frtiet.

Det klorer seg fast til sekker, klede,

maskinar o. 1. Ved skiftande r&n.etilhtwe kan frtset krype bortover eller bore seg ned i Jorda ved at snerpet rettar seg ut når det blir vått og krtskjer seg att når det ttlrkar. Kornfargen er mest aldri rein kvit eller gul, men skiftande frå gråkvit til tjtsrebrun eller svart. Det er fleire va- rietetar av floghavre som kan skiljast etter farge og hårklednad.

- 22 -

•.

Floghavren formeirer og spreier seg berre med frt,. Ei plante kan ha opptil 500 frts. Den buskar seg sterkt, og da sideskota utviklar seg til ulik tid, har floghavren både modne og umodne frti ved alle haustetider.

Noko vil alltid drysse på jorda ftsr og under hausting, og noko vil bli med i korn, halm og avrens. Frtset er svært spiretregt, og det er ber- re

få

frts som spirer same hausten. FrtJ som blir plHygd ned kan liggje

i jorda i årevis utan

!

ta skade.

Spreiingsvegane er dei vanlege for frt,ugras: Med urein såvare, ved drys- sing på åkeren, gjennom husdyrgjtklsel etter bruk av ureine strtsymiddel, eller f8ring med melde, lettkorn og f&-korn som inneheld floghavre og som ikkje er kokt eller finmale. Den kan og spreie seg med halm, tres- keverk, skurtreskarar og andre maskinar og reiskapar og med brukte sek- ker.

Motarbeiding og

tyning

Dei viktigaste ftJrebyggjande rådgjerdene er å hindra at floghavren kjem inn på garden: Set strenge krav til såkornet. Kjtlp helst statskontrol- lert såvare. Kji::1p ikkje brukte, ureine kornsekker. Syt fo,r skikkeleg reingjering av slwrtreskjar, halmpresse og SjtSlvbindar som blir flytta

frå gard til gard. Bruk ikkje halm til for utan at den er skikkeleg luta.

Cmlegging av drifta til meir einsidig korndyr kdng etter krigen ftsrte til sterk spreiing av floghavre i flatbygdene på Austlandet" og spreiinga held fram trass i at vi sidan 1958 har hatt forskrifter for å ftlrebyg-

gja spreiing av floghavre med mellom anna forbud mot floghavre i såva- rer. Dei lovreglane som gjeld i dag finn ein i ¹¹Forskrifter for å fo•

rebygge spredning av floghavre, fastsatt ved Kgl. res. av 29. juni 1962 i medhold av midlertidig lov om floghavre av 6. april 1962 og lov om så- varer av 17. juli 1953¹¹, med seinare endringar og tilftlyingar.

Eigar eller brukar av fast eigedom som har kjennskap til eller mistanke om at det finst floghavre på eigedonunen, har plikt til straks å melda frå til jordstyret, som igjen melder fr! til landbruksselskapet og Sta- tens plantevern. Planteprtwe skal ftslgja med meldinga. Statens plan- tevern har fullmakt til å avgjera om det er floghavre eller ikkje ^o Plan- tevernet og rettleiingstenesta i fylket skal gi rettleiing om rådgjer- der og tiltak for å bli kvitt ,dette ugraset.

- 23 ...

Dersom arbeidet er overkomeleg~ er luking ei av dei vik.tigaste råd.gjer- dene. Absolutt alle floghavreplanter må ein luke vekk straks. Sjtslv nokre få. planter kan bli svært dyre og vil skaffe mye arbeid i årevis om dei får st!

i

fred og kaste

frts.

I kveite og byggåker ser vi lett dei opne rislene som rekk opp over åkeren når vi bt,yer oss ned og siktar langs toppane. wk opp heile plan·

ta og pass p!

å få

med sidestr!a. Har den modne

frt,

1 må ein stappe plan- ta direkte i ein papirsekk. Gå systematisk langs såradene og

brenn alt

som blir luka opp. Når vi veit at det finst floghavre i åkeren,

kan

lukearbeidet gjerast lettare ved å tette att ein sålabb eller endre mar- ktsren slik at vi fh smale gangar å gå i. Luk minst 3 gonger med vel

ei vekes

mellomrom.

Dyrk

ikkje havre på.

skifte

der du veit at det er floghavre

i

jorda.

Brenn a 11 ha 1m der det er mye av dette far lege ugraset.

Er

det

mye

floghavre I kan lukearbeidet reduserast monaleg

ved

å sprt,y- te med tri-allat ved såing av bygg eller oljevokstrar. Dette midlet tyner 80-90% av floghavreplantene, men det er svært viktig å luke bort

alle overlevande planter.

Dersom det er særleg mye floghavre, nyt tar det ikkje å handluke. Det beste er da A leggja att til eng, for der kjem ikkje floghavren opp, eller dyrke vokstrar som blir hausta tidleg, t.d. forraps og raigras.

Kulturar

som kålrot og

poteter er

også bra, men hugs

på A

luke floghav-

replant.ene

som sd.r

att etter radreinsinga.

Forstsk utftsrt av Haldor Fykse har

vist

at storparten av floghavrefrt:sa i jorda

gh

til grunne etter 4·5

år

under eng.

Ve'§selbruk er såleis

i dag som ft,r det beste midlet mot floghavre på lang sikt.

Å

K E R K

Å

L (Brassica campestris) K:rossblomsterfamilien

Å K B R R I D D I K

(Raphanus raphanistrum) Krossblo~sterfamilien ÅKE R

S I N

N E P (Sinapis arvensis) Krossblomsterfamilien

Desse 3 ugrasartene skal amtalast under eitt I trass i at dei ht,yrer til ulike slekter.

Desse gule korsblomstrane er så like å sjå til at praktikarane har van·

skeleg for å skilje dei. Men åkerkålen kan skiljast fr! dei andre to ved at blada går kring stengelen og er glatte og blådogga som kålrotblad,

• 24 -

medan blada hos

åkersennep og åkerreddik

ikkje

går kring stengelen

og er lysegrtJne som nepeblad. Desse to artene skil ein på at begerblada er utst&.nde hos åker.sennep og tiltrykte hos åkerreddik. Den sistnemn- de planta er elles lett å kjenne på dei perlesnorforma leddskulpene.

Desse

brotnar lett

av ved ledda

under treskinga, og ¹¹knoppane", som har

liknande

storleik som korn, er ofte

vanskelege

å rein.se

frå.

Åkerred-

dik

blir

rekna som

¹¹

vondarta

ugras¹¹

etter såvarelova,

FrtS av desse

ugrasartene kan

liggje i jorda i h-tier utan å. misse spire-

evna, men det

gror snHgt

når det

kjem opp i

sjiktet

0-;-5 cm frå overfla- ta. Nymodna frH har lita spireevne.

Desse ugrasartene

er

vanlege åkerugras

mange stader

i landet vårt:

Åker-

reddik til Nord-Trtfo.delag, åkersennep og åkerkål til Troms. Mest

ska-

de gjer dei i vårkorn. Åkerreddik er surjordplante medan åkersennep liker best kalkrik jord. Åkerkål trivst best i noko rå til vassjuk jord.

Motarbeiding og

tyning

Alle desse ugraser tene formeirer og spreier seg berre med

frt:S.

Det er difor S\.·ært viktig å hindre frtskasting mest mogleg. Melde og anna av- rens og avfall bHr ein brenne eller grave ned. Bruk såkorn som er fri for åkerreddikfrtl~ Bygg er vanskeleg å reinse for leddstykkene av skul-

pene.

Kalking av sur jord motarbeider åkerreddik.

God

jordarbeiding, allsidig gjtsdsling, såing i rett tid og alt anna som fremjar ei jamn og snHgg spiring og kraftig vekst hos kulturplantene gir ugraset mindre

makt

i

konkurransen

om

vekseplassen.

U-grasharving

ein

eller to gonger ftlr spiring i korn- og potetåker og særleg radreinsking i alle slag rad.kultur.ar er

effektive

tyningsmåtar.

MCPA og andre fenoksysyrer er særleg effektive mot alle eittårige krass- blomstra ugras. Dinoseb og amitrol verkar og svært godt. Etter Weed Control Handbook kan dei elles tynast med prometryn, linuron, lenacil og pyrazon, men er motstandsftfre mot nitrofen, propaklor og trifluralin som er selektive

i

visse krossblomstra

kulturar.

F L I K B R ti N S .. L I.

(Bidens tripart i.ta) Korgplantefamilien

Sonmareitth-ig

ugras

som formeirer og spreier seg berre med frH. Flik- brtlnsle er vanleg i låglandet, særleg på Austlandet. Veks på våte sta- der, i opne grtlfter,

ved

dammar, vasspyttar o. 1., men og i vassjuke åkrar ^o