Framlegg til forvaltningsplan for Gåsøy naturreservat
i Flora kommune
Fylkesmannen i Sogn og Fjordane har ansvar for oppgåver knytt til helse- og sosialområdet, kommunal forvaltning, samfunnstryggleik, miljøvern, barn og familie, landbruk, utdanning og barnehage. Vi er om lag 120 tilsette, og er organisert slik:
HER FINN DU OSS:
Statens hus, Njøsavegen 2, Leikanger Telefon 57 64 30 00 – Telefaks 57 65 33 02 Postadresse: Njøsavegen 2, 6863 Leikanger Landbruksavdelinga:
Hafstadgården, Fjellvegen 11, Førde
Telefon: 57 64 30 00 – Telefaks 57 82 17 77 Postadresse: Postboks 14, 6801 Førde
E-post: fmsfpost@fylkesmannen.no Internett: http://www.fmsf.no
Framsidefoto: Frå Gåsøy. Foto: Tore Larsen
Fylkesmannen er Regjeringa og staten sin fremste representant i fylket, og har ansvar for at Stortinget og Regjeringa sine vedtak, mål og retningsliner vert følgde opp. Fylkesmannen skal fremje fylket sine interesser, ta initiativ både lokalt og overfor sentrale styringsorgan.
Fylkesmannen i Sogn og Fjordane
Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Rapport nr.Forfattar
Christian E. Pettersen (Fylkesmannen) med bidrag frå Pål Thorvaldsen og Liv Guri Velle (Bioforsk)
Dato
11. april 2014
Prosjektansvarleg Nils Erling Yndesdal
Sidetal 36 + vedlegg Tittel
Forvaltningsplan for Gåsøy naturreservat i Flora kommune
ISBN ISSN
Geografisk område Sogn og Fjordane
Fagområde Naturvern Samandrag
Gåsøy naturreservat i Flora kommune vart oppretta 20.12.1991 som ein del av verneplan for våtmark i Sogn og Fjordane. Føremålet med vernet er å sikre eit marint gruntvassområde med naturleg
tilhøyrande vegetasjon og dyreliv. Området er særskilt viktig som trekk- og overvintringslokalitet for våtmarksfugl og som typeområde for atlantisk lynghei.
Naturreservatet omfattar Gåsøy og fleire holmar og skjer med tilgrensande gruntvassområde.
Vegetasjonen er dominert av kystlynghei og myr, men har også innslag av m.a. kulturmarkseng. Til saman er 90 fugleartar registrert i reservatet. Om lag 50 av desse er våtmarksartar.
Dei største trugslane mot verneverdiane i reservatet er manglande skjøtsel og framande, svartelista planteartar.
Føremålet med forvaltningsplanen er å:
Vere eit hjelpemiddel til å realisere formålet med naturreservatet. Planen byggjer på verneforskrifta og den kunnskapen som finst om verneverdiane i naturreservatet
Klargjere kva spelerom grunneigarar og andre brukarar har i det freda området
Gje grunneigarane og ålmenta innsyn i kva siktemål og strategi forvaltningsstyresmakta har for naturreservatet
Definere bevaringsmål for naturreservatet Bevaringsmål:
Ta vare på verneområdet sin verdi som overvintringslokalitet for våtmarksfugl
Verneområdet skal haldast fritt for framande, svartelista dyr og plantar
Buskar og tre skal ha ubetydeleg dekningsgrad i kystlyngheia Prioriterte tiltak:
Langsiktig overvaking av naturtilstanden i reservatet gjennom bruk av bevaringsmål og oppsyn
Etablere skjøtselsregime som inkluderer både mekanisk fjerning av gjengroingsartar og svartelista artar, lyngsviing, beiting, og oppfølging av tiltaka
Regelmessig fjerning av ilanddrive boss
Setje opp informasjonsplakatar på høvelege plassar
Oppmuntre nærare studiar av korleis torvlaga er danna og kva prosessar som verkar.
Emneord
Naturvern, forvaltningsplan, våtmark, fugl, kystlynghei
Ansvarleg
Fylkesmannen i Sogn og Fjordane
Føreord
Gåsøy naturreservat i Flora kommune i Sogn og Fjordane vart verna ved kongeleg
resolusjon av 20.12.1991 som ein del av verneplanen for våtmark i Sogn og Fjordane. Dette er den første forvaltningsplanen for området.
Ei av dei største utfordringane for verneverdiane i reservatet er manglande skjøtsel og degenerering av kystlyngheia. Ein annan vesentleg trugsel er framande, svartelista planteartar som spreier seg i naturreservatet. Desse vil på sikt fortrengje kystlyngheia og gjere området mindre attraktivt for våtmarksfugl.
Bioforsk utarbeidde på oppdrag frå Fylkesmannen i Sogn og Fjordane ein rapport om tilstand og skjøtselsbehov i naturreservata Gåsøy og Nærøyane med miljøfaglege råd til
forvaltningsplanen (Thorvaldsen & Velle, 2013). Rapporten frå Miljøfaglig Utredning har vore eit viktig grunnlag for forvaltningsplanen, og mykje av informasjonen og delar av teksten er henta frå denne.
Arbeidet med forvaltningsplanen starta i august 2008. Det vart sendt ut oppstartsmelding og involverte partar vart oppmoda om å kome med innspel. Fylkesmannen mottok eitt innspel frå Flora kommune. Det er forsøkt å ta omsyn til dette i arbeidet med framlegget til
forvaltningsplan.
Leikanger, april 2014
Nils Erling Yndesdal (sign.) fylkesmiljøvernsjef
Innhald
1. Innleiing... 7 Bakgrunn for vernet ... 7 1.1.
Vern som naturreservat ... 7 1.2.
Mål for forvaltningsplanen ... 8 1.3.
2. Områdeskildring ... 10 Lokalisering, geologi og klima ... 10 2.1.
Brukshistorie ... 10 2.2.
Vegetasjon og naturtypar ... 11 2.3.
Fugleliv ... 17 2.4.
Anna dyreliv ... 18 2.5.
Framande artar ... 18 2.6.
3. Brukarinteresser ... 21 Beiting, lyngsviing og rydding av vegetasjon ... 21 3.1.
Friluftsliv og ferdsel ... 21 3.2.
Jakt... 22 3.3.
Fiske ... 22 3.4.
Opphald og tilsyn ved grunneigar ... 21 3.5.
Oppattbygging av bygningar ... 21 3.6.
Taretråling og hausting av skjelsand og tang ... 23 3.7.
Lågtflyging og motorisert ferdsel på land ... 23 3.8.
Redningsteneste m.m. ... 23 3.9.
4. Skjøtsel... 24 Generelt om skjøtsel ... 24 4.1.
Skjøtselsbehovet i reservatet ... 24 4.2.
Planlagde skjøtselstiltak ... 26 4.3.
5. Oppfølging og tiltak ... 29 Bevaringsmål ... 29 5.1.
Oppsyn ... 31 5.2.
Skilting og informasjon ... 31 5.3.
Behov for vidare undersøkingar ... 31 5.4.
6. Sakshandsaming ... 32 Praktisering av dispensasjonsheimlane i verneforskrifta ... 32 6.1.
Sakshandsaming ved dispensasjonssøknadar ... 33 6.2.
7. Referansar ... 35
1. Verneforskrift 2. Vernekart 3. Artslister
4. Eigenskapstabell naturtypar 5. Målingar av torvdjupne
Vedlegg
7
1. Innleiing
Bakgrunn for vernet 1.1.
Gåsøy naturreservat vart oppretta ved kongeleg resolusjon den 20. desember 1991.
Verneområdet ligg i Flora kommune i Sogn og Fjordane fylke og utgjer et areal på 1 205 dekar. Av dette er om lag 210 dekar landareal og 995 dekar sjøareal.
Bakgrunnen for vernet av Gåsøy ligg i verneplan for våtmark i Sogn og fjordane. I St.meld. nr 68 (1980-81) Vern av norsk natur, er det lagt vekt på at det skal sikrast eit representativt utval av variasjonsbredda i norsk natur. Gjennom si behandling av meldinga, vedtok Stortinget gjennomføring av fylkesvise, tematiske verneplanar for våtmark, myr, sjøfugl og edellauvskog.
Arbeidet med verneplanen for våtmark starta med ei systematisk registrering av våtmarksområde i 1970-åra. Om lag 280 lokalitetar vart vurderte i samband med
verneplanen før eit verneutkast med Gåsøy og 23 andre lokalitetar vart sende på høyring.
Artsmangfald av fugl var hovudkriterium for registrering og prioritering av aktuelle lokalitetar. I røynda har mange av områda også stor verdi for sjeldsynte plantesamfunn, elvedelta og liknande interessante og truga landformer og økosystem. Gåsøy vart vurdert til å vere nasjonalt verneverdig på grunn av sin verdi som trekk- og overvintringslokalitet i eit større våtmarkssystem i distriktet. I tillegg vart Gåsøy vurdert som godt eigna som typeområde for atlantisk lynghei.
Verneplanen vart vedteken 20. desember 1991, med 20 verneområder, der 16 vart verna som naturreservat, 3 som fuglefredingsområde, og 1 som kombinert naturreservat og fuglefredingsområde.
Vern som naturreservat 1.2.
Føremålet med vern er å sikre at kvalitetane i naturen blir tekne vare på for framtida. Vern som naturreservat er den strengaste av verneformene og blir m.a. brukt for område som inneheld trua, sjeldan eller sårbar natur, område som er viktige for biologisk mangfald, inneheld ein bestemt naturtype, utgjer ein spesiell geologisk førekomst eller har særskild naturvitskapleg verdi. I eit naturreservat er det forbode å gjere noko som reduserer
verneverdiane oppgjevne i verneføremålet, og dette inneber ei rekkje bruksavgrensingar som er definerte i verneforskrifta.
Føremålet med fredinga av Gåsøy naturreservat er å:
«…ta vare på eit viktig marint gruntvassområde med naturleg tilhøyrande vegetasjon og dyreliv, særleg med omsyn til området sin verdi som trekk- og overvintringslokalitet for våtmarksfugl og som typeområde for atlantisk lynghei.» (jf. verneforskrifta del 3).
Sjølv om Gåsøy naturreservat vart oppretta i medhald av naturvernlova av 1970, er det naturmangfaldlova av juli 2009 som no gjeld i spørsmål kring naturreservatet.
8
Mål for forvaltningsplanen 1.3.
Ein forvaltningsplan skal vere eit praktisk hjelpemiddel til å oppretthalde og fremje formålet med vernet. Forvaltningsplanen skal sikre ei heilskapleg forvaltning av verneområdet ved å gi konkrete retningslinjer som konkretiserer verneforskrifta.
Mål for forvaltningsplan (frå Forvaltningshandboka, kap. 5 (DN handbok 17-2001)) En forvaltningsplan skal:
- presisere og utdype verneforskriften, både verneformålet og enkeltbestemmelser - dokumentere tilstand for natur, kulturmiljøer, kulturminner og brukerinteresser - definere forvaltningsmål, herunder bevaringsmål, ut fra punktene over
- definere nødvendige og/eller ønskede tiltak
- gi retningslinjer for dispensasjonspraksis og bruk av verneområdet - gi en oversikt over oppgaver med ansvarsfordeling og myndighet - gi rutiner for behandling av saker etter verneforskriften
Hovudføremålet med forvaltningsplanen er å gje ei oversikt over tilstand og utfordringar i Gåsøy naturreservat, klargjere nærare kva spelerom grunneigarar og andre brukarar har i det verna området, og å konkretisere naudsynte tiltak for å ivareta verneverdiane.
Forvaltningsplanen byggjer på verneforskrifta og den kunnskapen som finst om verneområdet.
Forvaltningsplanen skal vere ei rettesnor for forvaltningsstyresmaktene si tolking av verneforskrifta, både når det gjeld dispensasjonspraksis og ulike praktiske tiltak som forvaltningsstyremakta vil setje i verk eller støtte. Planen skal også gjere allmenta og grunneigarane kjende med kva siktemål og strategi forvaltningsstyresmakta har for
naturreservatet. Med det vil dei betre kunne planleggje eigne aktivitetar, og betre bidra til å fremje verneføremålet sjølve. Dei vil også ha eit betre utgangspunkt for initiativ overfor forvaltningsstyresmakta, og eit grunnlag for kvalitetskontroll av forvaltninga.
Fylkesmannen i Sogn og Fjordane er forvaltningsstyresmakt for Gåsøy naturreservat og står for planlegging (forvaltnings- og skjøtselsplanar) og handsaming av saker etter
verneforskrifta. Verneforskrifta er juridisk bindande, medan forvaltningsplanen er
retningsgivande for Fylkesmannen si praktisering av forskrifta og gjennomføring av praktiske tiltak i naturreservatet. Forvaltningsstyresmakta er ansvarleg for skjøtsel. Statens
naturoppsyn (SNO) har ansvar for oppsyn i naturreservata, og tek i samråd med Fylkesmannen også på seg skjøtselsarbeid i verneområda så langt kapasiteten tillèt.
Revisjon av forvaltningsplanen bør skje når tilhøva i reservatet krev det, med grunnlag i erfaringar og vurderingar av konsekvensar av forvaltnings- og skjøtselstiltak i reservatet.
Som generell rettesnor er det tilrådd at forvaltningsplanar vert reviderte minst kvart 10. år, men dette er avhengig av behovet.
Det kan bli behov for å revidere bevaringsmål med kortare mellomrom enn 10 år. Bruken av bevaringsmål er nytt i forvaltninga, og det kan difor bli naudsynt å justere bevaringsmål etter kvart som kunnskapen om naturverdiane i området aukar. Forvaltningsstyresmakta tek difor atterhald om at bevaringsmål kan bli reviderte når det trengst.
9
Definisjonar (frå Forvaltningshandboka, kap. 5 (DN handbok 17-2001)) Forvaltningsmål
Forvaltningsmål er et samlebegrep for alle målsettinger knyttet til et verneområde. Dette kan for eksempel være verdier/kvaliteter knyttet til areal, biologisk mangfold og naturtyper eller interesser knyttet til friluftsliv, brukerinteresser og næringsinteresser. Bevaringsmål er en presisering av forvaltningsmål knyttet til naturkvaliteter.
Naturkvalitet
Naturkvalitet er naturtyper, arter, geologi og landskap som skal bevares i et verneområde.
Ett verneområde kan ha en eller flere naturkvaliteter som det er viktig å ta vare på.
Naturkvalitetene framgår gjerne direkte av det overordnede verneformålet. I tillegg kan det være nødvendig å definere naturkvaliteter ut over verneformålet. Dette vil være aktuelt i verneområder der verneformålene er for generelle og for vage med tanke på
naturkvalitetene. Ny kunnskap om f.eks. biologisk mangfold kan også ha kommet til etter at vernet ble etablert og verneformålet formulert.
Bevaringsmål
Bevaringsmål definerer den tilstanden en ønsker en naturkvalitet i verneområdet skal ha.
Bevaringsmål skal være målbare. Det vil si at de skal presiseres gjennom mål for areal, nødvendige strukturer/prosesser og/eller forekomst av bestemte arter osv, jf. kap. 5.7.4.
10
2. Områdeskildring
Lokalisering, geologi og klima 2.1.
Gåsøy naturreservat ligg i den indre skjergarden, om lag 8 km nordvest for Florø.
Naturreservatet dekkjer Gåsøy, som er ei flatlendt øy, og fleire holmar og skjer med tilgrensande gruntvassområde. Høgste punktet på øya er ca. 10 m.o.h.
Bilete 1. Flyfoto som viser Gåsøy naturreservat og kringliggjande område. Vernegrensene er merkte med raudt. Foto: Fylkesatlas.no
Berggrunnen består av sandstein av devonsk alder, og jordsmonnet er fattig. Gåsøy ligg i boreonemoral vegetasjonssone i sterkt oseanisk, vintermild underseksjon (O3t)(Moen 1998).
Normal årsnedbør for verstasjonen på Kinn, ca. 15 km sørvest for Gåsøy, er 1810 mm og middeltemperatur for året er 6,9 °C.
Brukshistorie 2.2.
Tidlegare har det vore eit mindre gardsbruk på Gåsøya, men bruket vart fråflytta etter andre verdskrig. Restar av våningshuset og fleire andre bygningar står framleis. På den gamle innmarka rundt våningshuset er det laga dreneringsgrøfter. Vi veit ikkje når det var gjort, eller når dei eventuelt har vorte vedlikehaldne. Dei er i dag delvis overgrodde med vegetasjon i toppen og vanskelege å få øye på, men truleg verkar dei framleis drenerande på marka rundt. All utmark har vore i bruk som husdyrbeite, men i den seinare tida har det ikkje vore husdyr tilstade i området. Noko av arealet har også vore nytta til slått. Det er ikkje kjent om lyngheia har vore svidd regelmessig. Gåsøy har tidlegare vore freda som egg- og dunvær.
11
Vegetasjon og naturtypar 2.3.
Teksten om vegetasjon og naturtypar er henta frå rapporten som Bioforsk laga på oppdrag frå Fylkesmannen som miljøfagleg råd til forvaltningsplanen (Thorvaldsen & Velle, 2013).
Naturtypekartlegginga er i hovudsak gjort etter systemet «Naturtyper i Norge» (Halvorsen et al., 2009), men det er også stadvis referert til kartleggingssystemet «Vegetasjonstyper i Norge» (Fremstad, 1997).
Kystlynghei
Vegetasjonen på Gåsøy er dominert av ein mosaikk mellom naturtypane T5 Kystlynghei, grunntype kalkfattig kystfukthei (T5-2) og V6 Åpen myrflate, hovudsakleg grunntype kalkfattig myrflate-tue (V6-4) (bilete 4 og 5) (K2 Fattig tuemyr etter Fremstad (1997). Mosaikken
mellom desse to naturtypane dekkjer heile den sentrale delen av øya bortsett frå ei lita myrflate og den tidlegare innmarka (bilete 3). Utbreiinga av mosaikkfiguren er avgrensa av polygon ID 31. Myrtypen har størst utbreiing i mosaikkfiguren, men torvdjupne vart ikkje målt1. Det er derfor ikkje hensiktsmessig å skilje ut desse naturtypane i eigne polygon på grunn av mangel på gode skiljeartar. Overgangen mellom typane er flytande og dei er artsmessig svært like. Generelt er det er ein større tendens til byrjande etablering av tresjikt i fuktheia. All kystlynghei i reservatet er sterkt degenererande, men det er framleis nokså lite oppslag av lauvtre over store delar av øya. Behovet for skjøtsel av kystlyngheia er likevel stort då røsslyngen er svært gamal og forveda.
Fukthei førekjem først og fremst i dei austre delane av øya, på høgdedraga og ut mot strandberga, og går over til myr i forsenkingar og djupare parti der torvakkumuleringa har vore størst. Som vegetasjonsutforming er fuktheia lite typisk, men stadvis er den noko utvikla i retning av H3f Bjønnskjeggutforming.
Bilete 2. På høgdedrag og grunnare parti ned mot sjøen, som her, går myr over i kalkfattig kystfukthei utan at vegetasjonssamansetjinga i vesentleg grad vert endra. Foto: Bioforsk
1KOMMENTAR FRÅ FYLKESMANNEN: Fylkesmannen har i ettertid gjort målingar av torvdjupne.
Resultata frå desse er presentert i vedlegget . Det er ønskjeleg med fleire studiar av vegetasjonen for å få ei betre forståing av forholdet mellom myr og fastmark (kystlynghei) på Gåsøy. I den
samanhengen vil meir kunnskap om tidlegare drift på øya også vere verdifullt.
12
Bilete 3. Flyfoto der naturtypane er avgrensa som polygon og merkte med eit ID-nummer. Sjå vedlegg 4 for klassifisering av naturtypar. Foto: Norge i Bilder.
13
Fuktheia på Gåsøya har svært mange artar til felles med fattig tuemyr, og både torvull og duskull utgjer ein viktig del av vegetasjonssamansettinga. Det vart elles registrert få artar ved synfaring. Røsslyng, blokkebær, storbjønnskjegg, bjørk og øyrevier er dei mest vanlege artane. Det er generelt få urter i vegetasjonen, men artar som tepperot og kystmaure kjem stadvis inn der botnsjiktet opnar seg opp. Noko rogn er også i ferd med å etablere seg.
Feltsjiktet er svært høgt og tuete.
Busettingshistoria og bruken av øya som utmarksbeite har påverka
vegetasjonssamansetjinga. Intensiv beiting reduserer torvakkumulering, det same gjer aktiv skjøtsel av lyngheia ved regelmessig lyngsviing. Ved opphøyr av bruk vil torvakkumulering auke, og føre til at fukthei etter kvart kan gå over til fattigmyr og at parti med fattigmyr kan gå over til ombrotrof myr. Det er truleg denne prosessen som er iferd med å skje på Gåsøy som følgje av store nedbørsmengder og at tidlegare hevd har tatt slutt. Det er ikkje kjent om Gåsøy har vore skjøtta som lynghei ved regelmessig lyngsviing.
I nærleiken av nokre små plantefelt av sitkagran kan ein sjå at arten er i ferd med å spreie seg til kystlynghei. Nokre få individ har greidd å etablere seg, og sjølv om dei er ganske vindslitne kan dei etter kvart greie å setje konglar slik at ein får ytterlegare spreiing av sitkagran på øya.
Bilete 4. Fuktheia på Gåsøy er lite typeutvikla vegetasjonsmessig, men fell stadvis saman med ei bjønnskjeggutforming (H3f etter Fremstad 1997). Innslaget av myrartar er svært høgt samtidig som innhaldet av urter er lågt, og det kan delvis vere vanskeleg å avgjere om vegetasjonen skal
klassifiserast som kystlynghei eller ikkje på bakgrunn av definisjonane i NiN. Foto: Bioforsk
14 Myr
Myrtypen V6 Åpen myrflate, hovudsakeleg grunntype kalkfattig myrflate-tue (V6-4) har størst utbreiing i mosaikkfiguren avgrensa av polygon 31 (figur 3). Sjå elles vedlegg 4 for fordeling mellom dei ulike NiN-typane. Det er ikkje hensiktsmessig å skilje ut myr og kystlynghei i eigne polygon på grunn av mangel på gode skiljeartar. Torvdjupne vart ikkje målt.
Ombrotrofe parti i myra førekjem berre i liten grad der torva er på det djupaste. Også denne overgangen er vanskeleg i kystmyr på grunn av at mange artar som elles berre førekjem i jordvassmyr også kan førekomme i nedbørsmyr på grunn av høgre innhald av ulike metallion i nedbør. I skildringa av lokaliteten i Miljøstatus for Sogn og Fjordane vert det antyda
mogeleg førekomst av kystmyr/terrengdekkande myr. Ombrotrofe parti vart ikkje registrert i noko særleg grad på synfaringa, så dette kan derfor ikkje klassifiserast til terrengdekkjande myr etter den strenge definisjonen. Artar som rogn, tepperot og til ein viss grad duskull veks ikkje ombrotroft, med unntak av duskull som kan førekomme på eroderte parti i oseaniske (og sørlege?) myrar (Moen et al., 2011). Det er først og fremst den spreidde førekomsten av desse artane, saman med at myra ikkje er terrengdekkjande, som er grunnlaget for at myrtypen blir klassifisert som hovudsakleg V6-4.
Bilete 5. Fattigmyr dekkjer stadvis store deler av Gåsøy indikert av førekomst av duskull. Myra er artsfattig og vekslar med naturtypen kalkfattig kystfukthei. Foto: Bioforsk
Ei lita flatmyr vart avgrensa ved synfaring (bilete 3, (ID.1)) og klassifisert til naturtype V6-8 Åpen myrflate (grunntype: intermediær myrflate-fastmatte) (bilete 6). Lokaliteten har truleg opphav i eit tidlegare grunt tjern. Trådstorr og flaskestorr er dei dominerande artane, stadvis saman med duskull. Elles fins bukkeblad og myrhatt spreitt. I vest går myra over i ei open vassflate med innslag av noko vassvegetasjon der det førekjem både gul- og kvit nykkerose (bilete 7).
15
Bilete 6. Nokså sentralt på øya finn ein ei lita flatmyr, truleg danna ved gjengroing av eit grunt tjern.
Foto: Bioforsk
Bilete 7. I nedre enden av flatmyra er det framleis eit ope vasspeil med vassvegetasjon, og her finn ein både gul- og kvit nøkkerose. Foto: Bioforsk
16 Grasmark
I tilknyting til den tidlegare busetnaden på øya blei det registrert noko kulturmarkseng. Fleire engtypar inngår, men i hovudsak er dette fukteng. Heile den tidlegare setervollen/innmarka er prega av aukande gjengroing. Av engtypar dominerer G3 Sølvbunkeeng i veksling med G4 Frisk fattigeng og G12 Våt/fuktig middels næringsrik eng, der mellom anna arten hanekam kjem inn. I NiN tilsvarer dette T4-6 svak lågurt-kulturmarksfukteng, T4-7 lågurt- kulturmarksfukteng og delvis også T4-5 kulturmarksfuktrye. Heiartar er i ferd med å etablere seg på innmarka, men i mindre grad der sølvbunke dominerer. Fleire innførte artar førekjem i lokaliteten, mellom anna sitkagran, kaprifol og platanlønn. Gjengroinga skjer først og fremst frå rogn, bjørk og platanlønn. Sitkagran ser førebels ikkje ut til å spreie seg i stor grad på den tidligare innmarka. Ved hustuftene fins òg ein liten bestand av sverdlilje.
Bilete 8. Restane av den tidligare busetjinga er i dag i ferd med å forsvinne i eit kratt av rogn og bjørk.
Foto: Bioforsk
Bilete 9. Delar av den tidligare innmarka er framleis open. Her finn ein ei veksling mellom sølvbunkeenger og friske fattigenger. På meir næringsrike parti kjem englodnegras, engsoleie, engsyre og vendelrot inn. Foto: Bioforsk
17
Fugleliv 2.4.
I forslag til verneplan for våtmark i Sogn og Fjordane (Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, 1985) vart Gåsøy naturreservat vurdert til å vere av nasjonal verneverdi på grunn av sine ornitologiske kvalitetar. Ifølgje verneplanen er det registrert 90 fugleartar i Gåsøy
naturreservat. Av desse er om lag 50 våtmarksartar. Lokaliteten inngår i eit større
våtmarkssystem i distriktet, og i utkastet til verneplan står det at Gåsøy har ein viktig funksjon som trekk- og overvintringslokalitet for våtmarksfugl. Vurderinga om nasjonal verneverdi vart i stor grad basert på området sin verdi som beite- og rasteplass for grågås under vår- og hausttrekket. Ei liste over registrerte artar for våtmarkssystemet som mellom anna omfattar Gåsøy og Nordre Nærøy, ligg som vedlegg til denne rapporten.
Dei næringsrike gruntvassområda i reservatet er viktige overvintringsplassar for våtmarksfugl som lommar, dykkarar og ender, men også sjøfugl som t.d. skarvar og måsar er godt
representerte. Grunnlagsmaterialet frå 80-talet (Godø, 1983; Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, 1985) viser at skarvar, ærfugl, havelle og sjøorre tidlegare var blant dei mest vanlege overvintrande artane, og nyare data (vinterteljing gjort av Fylkesmannen og Statens naturoppsyn i 2013; Artskart 2014) tydar på at artsutval og tal ikkje har endra seg særleg mykje, med unntak av for ærfugl som har gått kraftig tilbake.
Øyane og holmane har også ein funksjon som hekkeplass for fleire fugleartar. Av artar som er påvist hekkande kan nemnast m.a. grågås, ærfugl, siland, tjeld, vipe, raudstilk, småspove, enkeltbekkasin og svartbak. I grunnlagsrapportane før vernet er det sagt at området tidlegare var ein viktig hekkelokalitet for sjøfugl, noko det stort sett har vore lite av frå 80-talet og utover.
Totalt er 8 fuglearter frå den norske raudlista (Kålås, 2010) påvist i Gåsøy naturreservat.
Desse fordeler seg med éin art i kategorien kritisk trua (CR), seks artar i kategorien nær trua (NT) og éin art i kategorien sårbar (VU). Oversikt over raudlisteartane er gitt i tabell 1.
Tabell 1. Registrete raudlista fugleartar i Gåsøy naturreservat.
Art Latinsk namn Raudlistekategori Kommentar
Fiskemåke Larus canus NT Påvist hekkande
Lomvi Uria aalge CR Vinterområde
Sjøorre Melanitta fusca NT Vinterområde
Storspove Numenius arquata NT Påvist hekkande
Strandsnipe Actitis hypoleucos NT Påvist hekkande
Teist Cepphus grylle VU Påvist hekkande
Tjuvjo Stercorarius parasiticus NT Næringsområde
Vipe Vanellus vanellus NT Påvist hekkande
Det er gjort få systematiske registreringar av fuglelivet i reservatet etter fredingstidspunktet, men det er utan tvil færre fuglar som bruker verneområdet no enn tidlegare. Bakgrunnen for dette er at fleire fugleartar har gjennomgått omfattande bestandsreduksjonar, noko som også avspeglar seg her. Dette gjeld særleg sjøfuglar (sjå m.a. rapportane «Action Plan for
18
Seabirds in Western-Nordic Areas» og «Sjøfuglane i Sogn og Fjordane. Ti års
bestandstellingar 2004-2013»), men også fleire våtmarksfuglar som t.d. vipe, storspove og strandsnipe. For sjøfuglane er redusert næringstilgang i havet den viktigaste årsaka til denne nedgangen, sjølv om Gåsøy si plassering midt i småbåtleia nok også tilseier at forstyrringar i hekketida spelar inn. For våtmarksfuglar er forhold utanfor verneområdet (t.d. omleggingar i jordbruket som har ført til kraftig bestandsreduksjon for fleire artar) viktig for å forklare noko av den negative utviklinga. Felles for både sjøfuglar og våtmarksfuglar er at tilvekst av tre og grov lynghei gjer området mindre attraktivt som hekkeplass. Desse fuglegruppene hekkar på bakken, og treng god sikt for å føle seg trygge. Det er registrert i sjøfuglreservata i fylket at når område med lynghei veks til og blir grov, går desse ut av bruk som hekkeplass.
Degenerering av lynghei reduserer også området sin verdi som rasteplass for trekkande fugl.
Ifølgje Godø (1983) har predasjon på egg og fugleungar frå mink tidlegare vore ein viktig lokal grunn til nedgangen i hekkebestanden av sjøfugl i Gåsøy naturreservat. Sjå meir om dette under.
Bilete 10. Fiskemåke er tidlegare påvist hekkande på Gåsøy. Foto: Tore Larsen
Anna dyreliv 2.5.
Det er ikkje gjennomført systematiske registreringar av andre dyregrupper enn fugl i verneområdet. Av pattedyr er oter og steinkobbe observerte i reservatet. Dei er begge på den norske raudlista, der dei står oppførte i kategorien sårbar (VU). Det er òg observert mink.
Framande artar 2.6.
Førekomstar av framande (innførte) artar har mykje å seie for forvaltninga av verneområdet.
Framande artar i Noreg er vurderte i norsk svarteliste (Gederaas et al., 2012). Spesielt fokus er retta mot dei artane som er vurderte til å utgjere høg eller svært høg økologisk risiko.
19
Desse artane kan redusere verneverdiane i reservatet om dei spreier seg og fortrengjer andre artar, eller endrar vegetasjonstypane som finst der. Tabellen under gir ei oversikt over uønskte framande artar som er påviste i Gåsøy naturreservat.
Tabell 2. Framande artar påviste i Gåsøy naturreservat. Risikovurdering etter norsk svarteliste.
Art Latinsk namn Risikovurdering
Platanlønn Acer pseudoplatanus Svært høg risiko Sitkagran Picea sitchensis Svært høg risiko Kaprifol Lonicera caprifolium Høg risiko
Mink Neovison vison Svært høg risiko
Platanlønn har si naturlege utbreiing i Sør- og Mellom-Europa og vart innført til Noreg som prydtre ca. 1750. Dei første meldingane om forvilla platanlønn er frå andre halvdel av 1800- talet, og ho er no forvilla i alle fylke nord til Nordland. Frøa er svært spiringsdyktige, og ungplantene toler å vekse i skugge, noko som gir platanlønn føremoner framfor andre treslag. Platanlønn har evne til å invadere område som er prega av forstyrring. Ho kan også bli lokalt dominerande i einskilde naturtypar som av naturen er utsette for uroing, og spesielt på kulturmark (beite, eng) med liten eller avslutta bruk. Spreiing og etablering i slutta skog skjer sjeldnare (Gederaas et al., 2012). I Gåsøy naturreservat er arten observert på den gamle innmarka.
Sitkagran er eit typisk kysttre som høyrer naturleg heime i eit langt belte langs
stillehavskysten av Nord-Amerika. Innførsel til Norge skjedde rundt 1870. Sitkagran er kategorisert til svært høg risiko i norsk svarteliste som følgje av at ho viser tydelig spreiing inn i kystlynghei som er ein trua naturtype.
Bilete 11. Frøspreidd sitkagran sør på Gåsøy. Foto: Johannes Anonby
20
Dei økologiske effektane av sitkagran er knytte til at ho bidreg til gjengroing på visse areal som elles ville ha blitt koloniserte av furu og lauvtre. Over tid kan dette gi eit plantesamfunn med noko mindre førekomst av lyskrevjande planter enn ved gjengroing utan sitkagran. I kystlynghei vil derimot tradisjonell drift (brenning og beiting) kunne hindre etablering av sitkagran like effektivt som for alternative gjengroingsartar (furu og lauvtreartar). Effektane av eit framand bartre i eit opphavleg lauvskogmiljø kan vere større. Endra lystilhøve på våren og hausten, når lauvtrea er bare, og surare strøfall er venta å ha betydelig innverknad på
botnvegetasjon (karplanter og mosar) og også på virvellause dyr og sopp (Gederaas et al., 2012). På Gåsøy veks sitkagran i små plantefelt på sørlege og sentrale delar av øya. I tillegg finst det fleire frøspreidde tre, m.a. i kystlyngheia.
Kaprifol er ein langlevd fleirårig klatrebusk som stammar frå Søraust-Europa og Vest-Asia.
Han har frøformeiring, og dei saftige bæra blir spreidde med fugl, potensielt over lange distansar (km). Dette er ein gammal hageplante i Noreg, med etablering som forvilla allereie i 1906, men der ekspansjonen for alvor byrja rundt 1980. Han spreier seg svært lett, og har eit stort potensiale for vidare spreiing og fortetting. Dei økologiske skadeverknadene er venta å vere fortrenging i lokal skala (Gederaas et al., 2012). I Gåsøy naturreservat veks kaprifol på den tidlegare innmarka.
Mink var fram til 1950 hovudsakelig utbreidd i meir eller mindre isolerte bestandar i område der det var eller hadde vore minkfarmar. I løpet av 1950- og 60-talet koloniserte den innførte arten mesteparten av landet. Mink finst i dag over heile det norske fastlandet, men nokre minkfrie lokalitetar er knytte til øyar og øygrupper ytst langs kysten. Erfaringar frå Noreg og andre land viser at mink kan ha betydelig negativ effekt på bakkehekkande fugl som våtmarksfugl og sjøfugl. I Sogn og Fjordane har mink derfor fått mykje merksemd som ein viktig negativ faktor for sjøfuglpopulasjonane, særleg på 1980-talet (Godø, 1983). Vi veit ikkje kor mykje villmink det er i fylket i dag, men bestanden ser ut til å vere mykje mindre enn for 20-30 år sidan. Det er diskutert om det er næringskonkurranse mellom mink og oter, men nyare forsking tyder på at dei to artane ikkje går godt i lag av fleire grunnar, og at oteren er den sterkaste parten (Gederaas et al., 2012). Auken i oterbestanden i Sogn og Fjordane dei siste 20 åra har i alle fall skjedd på same tid som ein betydeleg tilbakegang for minken Truleg er difor minkproblemet i fylket langt mindre no enn det har vore (Larsen, 2013). Men det er likevel all grunn til å vere merksam på problemet. Ved behov blir det sett i verk tiltak i samsvar med «Handlingsplan mot amerikansk mink» (Direktoratet for naturforvaltning, 2011).
21
3. Brukarinteresser
Beiting, lyngsviing og rydding av vegetasjon 3.1.
Sjølv om rydding av vegetasjon, ved t.d. beiting og sviing, kan vere viktige skjøtselstiltak for å fremje verneføremålet, er det likevel ikkje direkte heimel for dette i verneforskrifta.
Verneforskrifta del VI (den spesifiserte dispensasjonsparagrafen) opnar for at
forvaltningsstyresmakta kan gje løyve til ”tradisjonelt beite”, etter søknad. Det same gjeld for
”rydding og eventuelt brenning av vegetasjon m.v., i medhald av godkjend forvaltningsplan”.
Når beiting, brenning og manuell fjerning av vegetasjon krev særskilt løyve frå
forvaltningsstyresmakta, er det ikkje for å hindre skjøtsel, men for å sikre at tiltaka vert gjort på ein måte som fremjar verneføremålet. Nærmare føringar for korleis dette arbeidet skal gjennomførast er gitt i kapitel 5 om skjøtsel.
Friluftsliv og ferdsel 3.2.
I verneforskrifta del IV punkt 6 er det forbod mot ilandstiging, og mot ferdsel på land og sjø nærare enn 50 meter frå land (inkludert holmar og skjer) i hekkesesongen. Forbodet gjeld i perioden 1. april - 1. august. Ferdselsforbodet gjeld ikkje utanfor vernegrensa, sjølv om grensa mange stader går nærare land enn 50 m.
Utanom tida med ferdsels- og ilandstigingsforbod er ikkje vernet til hinder for naturvennleg friluftsliv. I følgje verneforskrifta del V punkt 4 er vernet ikkje til hinder for ”sanking av bær og matsopp, utanom tida med ilandstigningsforbod”. Camping, telting og oppsetjing av
kamuflasjeinnretningar for fotografering er forbode, i følgje del IV punkt 4. Av omsyn til fuglelivet er det bandtvang for hund heile året (jf. del IV punkt 2).
Den generelle haldninga blant friluftsutøvarar er at ferdselsforbodet skal respekterast.
Dessverre kan uvettig framferd frå enkeltpersonar og enkeltgrupper føre til stor skade. Sjølv kortvarige forstyrringar kan gje alvorlege følgjer, t.d. ved at egg og ungar vert liggjande uskjerma, som lett bytte for t.d. ramn og kråke. Egg og ungar kan også døy på grunn av nedkjøling, eller på grunn av høg temperatur i solskin. Det er difor viktig at ferdselsforbodet i hekketida vert etterlevd.
Opphald og tilsyn ved grunneigar 3.3.
I verneforskrifta (del V punkt 5) er «grunneigar» unnateke frå ferdselsbordet, slik at han kan opphalde seg og drive tilsyn med eigedomen heile året. Slik Fylkesmannen tolkar omgrepet
«grunneigar» i denne samanhengen, gjeld det ikkje berre heimelshavaren sjølv, men også andre som eventuelt fører tilsyn på vegner av han. Utgangspunktet er likevel fortsatt eit ferdselsforbod, og dei personer som ferdes i reservatet i den aktuelle tida må ha ein særskilt grunn for å vere i området. Eventuell tvil bør takast opp med Fylkesmannen når det måtte verte aktuelt.
Oppattbygging av bygningar 3.4.
Den tidlegare garden på Gåsøy vart fråflytt for lang tid sia. I dag står berre tuftene att. Det ligg rester av treverk og anna der det gamle våningshuset stod.
22
Bilete 12. Restar frå eit av gardsbygga. Foto: Christian E. Pettersen.
Ettersom bygningane har rasa saman må eventuelle planar om restaurering av bygningar på same stad sjåast som nybygg og handsamast som ei vanleg byggjesak. Fylkesmannen ønskjer ikkje å gje løyve til slike oppattføringar. Oppføring av nye bygg er forbode etter verneforskrifta, del IV punkt 3. I tillegg vil ei oppattføring bli ramma av byggjeforbodet i strandsona med lovgrunnlag i Plan- og bygningslova. Fylkesmannen kan heller ikkje sjå at det er grunnlag for å gi dispensasjon etter heimlane i naturmangfaldlova § 48. Det er likevel ønskjeleg å ta vare på det kulturminnet som dei gamle tuftene representerer. I tillegg vil tuftene kunne tene ein viktig funksjon som skjul for beitedyr.
Eventuell uttransport av farlege bygningsrestar og/eller verdifulle bygningsmaterialar bør skje ved bruk av båt. For meir informasjon om motorisert ferdsel, sjå kap. 4.8.
Jakt 3.5.
Det er ikkje høve til å drive jakt i naturreservatet. Dette er spesifisert i verneforskrifta del IV punkt 2 som seier at ”Alt vilt (også sjøpattedyr), hi, reir og egg er freda mot alle former for skade, øydelegging og uturvande uroing. Jakt, fangst og bruk av skytevåpen er forbode.
Hundar skal haldast i band. Utsetting av vilt er ulovleg.”
Forvaltningsstyresmakta kan likevel gje løyve til felling av vilt som gjer vesentleg skade, jf.
verneforskrifta del VI punkt 1. Det er kjent at mink kan gjere stor skade i område med mykje bakkehekkande fugl, og at fellefangst i slike tilfelle kan vere eit tiltak som nyttar. Det er ikkje ønskjeleg med fellefangst av mink i hekketida.
Fiske 3.6.
I følgje verneforskrifta del V, punkt 3, er vernet ikkje til hinder for: ”Fiske og ferdsel av grunneigarar/heimelshavarar og yrkesfiskarar i samband med fiske og utøving av fiske, t.d.
feste av fastståande fiskereiskapar o.l., også i tida med ferdselsforbod”.
23
Punkt 3 er eit unntak frå ferdselsforbodet innanfor vernegrensene i hekketida, og opnar altså for naudsynt ferdsel med båt i samband med yrkesfiske for manntalsførte fiskarar med fiskeregistrerte båtar heile året. Også for grunneigarar/heimelshavarar er naudsynt ferdsel med båt i samband med utøving av gjeldande fiskerettar lovleg heile året.
Fritidsfiskarar har rett til å fiske etter havressurslova (tidlegare saltvassfiskelova) sine reglar heile året, med unntak for 50-metersona i tida med ferdselsforbod (01.04-01.08).
Taretråling og hausting av skjelsand og tang 3.7.
Gåsøy naturreservat ligg i eit område som er lovleg for taretråling etter reglane som Fiskeridirektoratet forvaltar. Verneforskrifta for Gåsøy naturreservat opnar derimot ikkje for taretråling, og Fylkesmannen meiner at det heller ikkje er grunnlag for å gi dispensasjon etter heimlane i naturmangfaldlova § 48.
Både uttak av skjelsand og hausting av tang er, som inngrep i lausmassar og vegetasjon, klart forbode i naturreservatet (jf. del IV punkt 1 og 3). Verneføremålet si fokusering på gruntvassområda, og naturleg tilhøyrande vegetasjon og dyreliv, inneber etter Fylkesmannen si vurdering at det heller ikkje kan opnast for desse inngrepa etter heimlane i
naturmangfaldlova § 48. Tangbeltet, og den naturlege biologiske produksjonen knytt til dette, er svært viktig for fuglane. Det same gjeld skjelsandbotnen på grunt vatn, som er leveområde for ulike botn-organismar, og ein viktig del av livsmiljøet til fuglane.
Lågtflyging og motorisert ferdsel på land 3.8.
Det er forbod mot lågtflyging under 300 meter (verneforskrifta del IV punkt 5). I den grad det er aktuelt ønskjer ikkje Fylkesmannen å gje løyve til lågtflyging under 300 meter verken i hekketida (01.04-01.08) eller elles på året. Bakgrunnen for lågtflygingsforbodet er at flyging lågt over bakken/sjøen uroar fuglelivet. Av same grunn er også bruk av modellfly, seglbrett og motorisert ferdsel på land, forbode i naturreservatet. Motorisert ferdsel på land vil i tillegg gjere skade på terreng og vegetasjon.
Redningsteneste m.m.
3.9.
Verneforskrifta del V punkt 1 seier at vernet ikkje er til hinder for ”Gjennomføring av militær, operativ verksemd og tiltak i samband med ambulanse-, rednings-, politi-, brannvern-, oppsyn-, skjøtsel- og forvaltningsverksemd”. Det er altså ikkje søknadspliktig å gjennomføre slik verksemd, som dels også omfattar akuttsituasjonar som det ville vere praktisk umogleg å varsle. Forvaltningsstyresmakta ønskjer likevel at slik aktivitet, særleg dersom det skjer i hekketida, blir registrert og rapportert i ettertid. Øving, for å førebu redningsaksjonar m.m., er ikkje omfatta av unntaket og må skje andre stader enn i naturreservata.
24
4. Skjøtsel
Generelt om skjøtsel 4.1.
Med skjøtsel av verneområde meiner ein tiltak for å fremje verneføremålet. Det kan vere både eingongstiltak og meir eller mindre regelmessige eller vedvarande tiltak.
Forvaltningsstyresmakta kan ikkje påleggje grunneigarar å utføre skjøtselsoppgåver. For skjøtselskrevjande verneområde har derimot forvaltningsstyresmakta ei plikt, etter
naturmangfaldlova § 47, til å tilby grunneigaren avtale om nærare skjøtselstiltak, dersom det er mogleg og eigaren ønskjer det. Forvaltningsstyresmakta kan også gjere skjøtselsavtale med interesserte organisasjonar eller andre. Nært samarbeid mellom
forvaltningsstyresmakta og grunneigarar eller andre brukarar er i alle høve viktig for å oppnå gode resultat i verneområdet. I mange område gjennomfører SNO skjøtsel på oppdrag frå Fylkesmannen, etter som grunneigarane ikkje alltid har høve eller interesse av dette, samstundes som SNO har bygd opp verdifull røynsle med ulike skjøtselsoppgåver.
Skjøtselstiltak utførte av Fylkesmannen, eller som oppdrag eller avtale med Fylkesmannen, er heimla i verneforskrifta pkt. V og VII, og naturmangfaldlova § 47, og krev såleis ikkje eigen dispensasjon frå verneforskrifta. Dersom det gjeld skjøtsel som trengst for å fremje
verneformålet (med unntak av å setje dyr på beite) er forvaltningsstyresmakta heller ikkje formelt avhengig av løyve frå grunneigar. I praksis ønskjer Fylkesmannen likevel alltid å drøfte skjøtselstiltak med grunneigar i førekant, for å finne fram til dei mest formålstenlege måtane å gjere arbeidet på, og unngå unødige ulemper for grunneigar eller andre brukarar.
For skjøtselsarbeid som er i samsvar med vedteken forvaltningsplan praktiserer Fylkesmannen å varsle grunneigarar før arbeidet blir utført.
Skjøtsel utført av Statens naturoppsyn (SNO) blir dekt av årlege tildelingar til Fylkesmannen og SNO frå Miljødirektoratet. Grunneigarar kan heilt eller delvis få dekt kostnader (til arbeid og materiell) til skjøtselsarbeid etter avtale med Fylkesmannen.
Statens naturoppsyn registrerer (loggfører) alle skjøtselstiltak dei gjennomfører i
naturreservatet. Også grunneigarar må dokumentere (med foto, helst både før og etter) skjøtselsarbeid når utgiftene blir dekte av forvaltningsstyresmaktene. Ein enkel rapport skal sendast til Fylkesmannen ved alle tiltak i naturreservatet, slik at forvaltningsstyresmakta får oversikt over når ting har vorte gjort.
Skjøtselsbehovet i reservatet 4.2.
Thorvaldsen & Velle (2013) påviste stort behov for skjøtsel av vegetasjonen i Gåsøy naturreservat. Som eit resultat av manglande bruk over lang tid er kystlyngheia på Gåsøy sterkt degenererande. Det har og kome opp ein del spreidde lauvtre i lyngheia, og innførte, svartelista planteartar spreier seg. Denne utviklinga truar både verdien området har som typeområde for atlantisk kystlynghei, og funksjonen Gåsøy har som rasteplass og hekkeområde for fleire artar våtmarksfugl og sjøfugl.
Det er nødvendig med langsiktig og kontinuerleg skjøtsel som inkluderer både mekanisk fjerning av gjengroingsartar og svartelista artar, lyngsviing, beiting, og oppfølging av tiltaka.
Det er ønskjeleg at ein kjem i gang med skjøtselstiltaka så snart som mogleg for å betre situasjonen. Skjøtselstiltaka i denne forvaltningsplanen følgjer i stor grad råda frå rapporten til Thorvaldsen & Velle (2013).
25
Bilete 13. Lyngheia på Gåsøy er i dårleg forfatning og har eit stort behov for skjøtsel.
Foto: Christian E. Pettersen
Bilete 14. Ein del spreidde, mindre lauvtre har vakse opp på Gåsøy.
Foto: Christian E. Pettersen
26
Planlagde skjøtselstiltak 4.3.
Kor ofte og når skjøtselstiltak skal gjennomførast kan vere vanskeleg å seie eksakt og er dessutan avhengig av type skjøtselstiltak som nyttast. Det viktigaste er at ein til ei kvar tid opprettheld og fremjar verneføremålet. Rydding av tre og busker kan skje heile året med unntak av i hekketida (1.04. - 1.08). Før dei vert fjerna, skal grunneigarane få høve til å avgjere om dei er interesserte i å ta ut trea sjølve i løpet av den næraste tida, til ved eller anna. Brenning bør som ein hovudregel skje i månadene desember, januar, februar, mars, i periodar når jordsmonnet er frose eller fuktig.
Beiting
Beiting er eit svært viktig skjøtselstiltak. Det spelar ei sentral rolle i lyngheiskjøtselen og er naudsynt for å halde både gjengroingsartar og svartelista planteartar under kontroll, særleg i etterkant av lyngsviing. I tillegg bør beiting i lag med lyngsviing kunne betre beiteverdien vegetasjonen har for gjæser og beitedyr.
Fylkesmannen ønskjer at både kystlyngheia og den tidlegare innmarka vert teken i bruk som beiteareal. Dersom det er mogleg er det også ønskjeleg med beite på Litle Gåsøyna. Det er viktig at beiteregimet er i tråd med dei faglige tilrådingane som gjeld beiting i kystlynghei (t.d.
Thorvaldsen & Velle 2013, Norderhaug et al. 1999), og at ein er på vakt overfor moglege trakkskadar. Det er påvist at sau kan gjere skade på fuglereir gjennom trakk, og ein må difor vere særleg medviten på at talet på beitedyr ikkje er for høgt i rugetida.
Fylkesmannen meiner at sjølve beitinga så langt det er mogleg bør skje i regi av
profesjonelle næringsutøvarar på grunnlag av løyve eller avtale med Fylkesmannen. Med unntak av eventuelle oppstarts- eller utprøvingsfasar som krev tettare oppfølging frå forvaltningsstyresmakta, meiner Fylkesmannen at beitinga bør basere seg på fleirårige løyve/avtalar der ulike vilkår er nærare spesifiserte. I avtale eller løyve kan også andre skjøtselstiltak, som lyngbrenning, inngå så langt det er føremålstenleg.
Lyngsviing
Lyngheia er i ein degenererande fase der røsslyngplantane har vorte forveda og buskete og det er stort behov for å kome i gang med sviing. Det er likevel viktig at ein ikkje går i gang med sviing før ein avtale om beiting er på plass. Sviing som ikkje blir etterfølgd med beiting kan føre til auka gjengroing og unødvendig stort oppslag av sitkagran og platanlønn frå frø.
Det er såpass mykje lauvskog på øya at ein kan vente at lauvskogartane er godt
representerte med frø i det øvste jordsmonnet. Ved sviing vert disse frøa eksponerte, og dersom det ikkje er beitedyr til stades vil desse artane kunne etablere seg i sviflatene.
Lyngsviinga må gjennomførast etter visse retningsliner for at den skal vere mest mogleg føremålstenleg (sjå Norderhaug et al. 1999). Det er m.a. ønskjeleg at ein deler opp
kystlyngheia i delområde, og svir av desse over nokre år. Dette vil sikre ein mosaikk-struktur med vekslingar mellom kystlynghei i ulike aldrar (vekstfasar). Det bør også setjast av eit delområde som i ein lengre periode vart halden utanfor sviingsplanane for å tene som referanseområde. Nordspissen av øya, avgrensa av tydeleg høgdeforskjell, er ein god kandidat til eit slikt føremål.
27
Det er viktig å setje att noko einer som skjul for fugleartane som føretrekkjar dette i samband med hekking. Eit visst innslag av vier og andre buskar kan også vere bra å ta vare på for å gje sauene eit verdifullt «kosttilskot». Vidare er det viktig å sjå etter problemartar som einstape og lauvskogartar, og svartelista artar som platanlønn og sitkagran innanfor dei avsvidde felta. Mekaniske tiltak må setjast i verk om naudsynt for å fjerne problemartar som kjem opp. Sjå Thorvaldsen & Velle (2013) for forslag til tiltak mot einstape.
Generelt må open brenning avklarast med kommunen, sidan kommunane kan fastsetje lokale forskrifter (etter forureiningslova § 9), der dei har høve til å snevre inn eller utvide kva som skal vere tillate avfallsbrenning. Forureiningslova § 8 seier at ”vanlig forureining” frå fiske, jordbruk og skogbruk m.m. er tillate dersom det ikkje er gitt særlege forskrifter etter § 9.
På Flora kommune si heimeside står det m.a. følgjande om brenning: ” Avbrenning av større område som beiteområde og liknande skal registrerast inn på internettsida til Alarmsentralen, på «alarmsentralen.com/melding-kontrollert-brenning.” Det kan også vere bra å melde frå om tiltaket i lokale media på førehand.
Rydding av buskar og tre
Tre og buskar som veks opp bør fjernast før dei får eit slikt omfang at dei truar kystlyngheia og/eller grasmarka, og i hovudsak haldast så låge at dei ikkje tek den frie utsikta for fuglar som ligg på reir, gir færre reirplassar eller kan fungere som sitjeplassar/skjul for eggrøvarar som kråke og ramn. Det kan likevel stå att noko kratt av einer nærast sjøen der dette finst, sidan slikt einekratt gir hekkeplassar for enkelte fugleartar. Det bør også stå att noko buskar og kratt på øya som kan fungere som beiteressurs og ly for beitedyr, men da fortrinnsvis på grasmarka i nærleiken av dei gamle tuftene.
Fjerning av buskar og tre utan tilstrekkeleg beitetrykk etterpå kan forverre
gjengroingssituasjonen grunna vegetativ tilvekst rundt avsaga stammar. Det vil soleis vere ein fordel om ein avtale om beiting er på plass før ein tar til med hogst.
Fjerning av svartelista artar
Innførte, svartelista artar truar verneverdiane i reservatet og utgjer ein alvorleg trussel mot det stadeigne biologiske mangfaldet. Sjå kap. 2.5 for ein nærmare skildring av dei aktuelle artane. Både sitkagran og platanlønn har ei slik spreiingsevne at dei vil kunne vere umoglege å stanse, også regionalt, dersom ein ventar for lenge med tiltak. All sitkagran og platanlønn i Gåsøy naturreservat skal difor fjernast. Sitkagran bør som hovudregel fjernast ved hogst (store tre) eller eventuelt (for småplantar) å rive dei opp. For småplantar bør det alltid vurderast om oppriving vil kunne gje ein markrivingseffekt som fremjar ny frøspiring, og om dei i staden bør kuttast med saks eller liknande. Faren for at plantane skyt på ny bør då også vurderast. Platanlønn nyttar det ikkje å hogge, så den må ringberkjast eller liknande, og det er viktig å basere seg på røynsler frå andre stader, m.a. Flostranda naturreservat (sjå Hamre et al., 2011).
I fleire verneområde på kysten er det samstundes eit dilemma at plantefelt av sitkagran og andre framande bartre fungerer som reirplassar for fugl, også for viktige og
omsynskrevjande artar. Dette gjeld m.a. havørn, som tidlegare var sjeldsynt og raudlista, men som etter mange år med freding og ulike omsyn på ny har vorte ein karakterart, og for mange menneske ein attraksjon, på kysten. Både havørn, hegre og andre artar som kan leggje reiret i plantefelt, er ein del av det naturlege dyrelivet, og såleis ein del av
28
verneføremålet for Gåsøy. Desse artane er likevel ikkje avhengige av førekomst av framande artar. Dei vil kunne hekke i kystfuruskog og andre førekomstar av heimehøyrande tre på kysten. I og med at førekomstar av skog og store tre, og spesielt av svartelista artar med stor spreiingsfare, ikkje er i samsvar med ivaretaking av kystlynghei, vil Fylkesmannen ikkje setje att framande bartre på Gåsøy med tanke på hekkeplass for fugl. Fjerning av tre vil i alle høve ikkje skje i hekketida, og for nokre fugleartar kan det vere aktuelt å gje ei viss
«omstillingstid», t.d. ved å ringberkje trea slik at dei kan bu seg på å flytte til andre lokalitetar.
Kaprifol bør likeins fjernast frå verneområdet. Overvaking av gjenvekst frå desse artane bør deretter setjast i verk. Det kan syne seg vanskeleg å fjerne innslaget av platanlønn utan beiting, og ein avtale for beiting i området bør difor vere på plass før ein byrjar arbeidet.
Ein annan svartelista art som kan førekome i naturreservatet er mink. Oppsyn med
reservatet vil avdekkje mogleg førekomst av mink i framtida. Målretta tiltak vil bli sett i verk i samsvar med gjeldande handlingsplan mot mink. For den arten er det òg viktig at ein koordinerer med tiltak utafor verneområdet.
I naturreservatet skal det i utgangspunktet ikkje nyttast kjemiske plantevernmiddel i kampen mot framande artar eller eventuelle stadeigne artar som skapar problem i kystlynghei.
Dersom forvaltingsstyresmakta ut frå omsyn til naturleg artsmangfald og vegetasjon likevel finn det naudsynt å bruke slike kjemiske middel, skal grunneigarar og saueeigarar og eventuelle lokale organisasjonar som har interesse i saka, varslast og gjevast ein frist til å kommentere spørsmålet.
Fjerning av boss og farlege bygningsrestar
Større konsentrasjonar av ilanddrive boss, slik som i dalsøkket som skil nordenden av øya frå resten, bør fjernast så snart som mogleg. Noko har truleg lege sidan før fredinga, og er til dels overgrodd av vegetasjon. Umåla treverk bør som hovudregel få liggje der det hamna med mindre det er i vegen for bruken av området, etter som drivved er eit naturleg element langs strender. Plast og andre naturframande stoff, eller glass og metall som utgjer potensiell fare for folk og dyr, bør derimot fjernast sjølv om det skulle krevje noko oppriving av
vegetasjon/markdekkje. Boss som driv i land bør fjernast så pass regelmessig at det ikkje smuldrar opp eller vert dekt av jord og vegetasjon.
Vidare er det ønskjeleg å få fjerne farlege bygningsrestar som t.d. glas slik at det ikkje kan skade beitedyr
29
5. Oppfølging og tiltak Bevaringsmål 5.1.
Bevaringsmål definerer den tilstanden som ein ønskjer at ein naturkvalitet i verneområdet skal ha. Føremålet med bevaringsmåla er å kunne overvake utviklinga, og måle tilstanden for nokon av naturkvalitetane som er viktige for verneformålet.
I forvaltningsplanen er det definert tre konkrete bevaringsmål (tabell 3). Bevaringsmålet som gjeld framandartsinnslag er fastsett fordi framande artar truar både kystlyngheia og fuglelivet i verneområdet, og det såleis trengst å overvake førekomst av slike artar. Kystlynghei er ein trua naturtype både lokalt og internasjonalt, og spesielt framheva i verneføremålet.
Bevaringsmålet for kystlynghei fokuserer spesielt på trugsmålet gjengroing utgjer. Det er også definert eit bevaringsmål for fuglelivet som var den viktigaste årsaken til vernet av Gåsøy og som har gjennomgått ei tydeleg negativ utvikling.
Målet er at alle tilstandsvariablane som det er fastsett bevaringsmål for skal vere i
tilstandsklasse «god». Der tilstandsklassen er «moderat» eller «dårleg» må det setjast i gang relevante tiltak for å betre tilstanden.
Overvaking og oppfølging av bevaringsmål vil saman med oppsyn vere sentrale reiskapar i oppgåva med å halde oversikt over naturtilstanden i naturreservatet. Ei regelmessig
overvaking av naturkvalitetane er naudsynt for å vurdere tilstand og eventuelt behov for tiltak.
Bilete 15. Statens naturoppsyn (SNO) skal bidra med både personell og båt til oppfølginga av bevaringsmåla. Foto: Tore Larsen
Bevaringsmåla skal følgjast opp med regelmessig overvaking etter standardisert metode.
Fylkesmannen har hovudansvaret for overvaking av bevaringsmåla i verneområdet, men det er SNO som vil stå for den praktiske gjennomføringa. Utvikling og tilstand til bevaringsmåla skal evaluerast av Fylkesmannen og tiltak setjast inn om nødvendig.
30
Tabell 3. Bevaringsmål for Gåsøy naturreservat. Overvakinga er planlagt starta opp i 2017 og skal gjennomførast kvart femte år.
*Artar og tal våtmarksfugl observert i samband med Fylkesmannen si fugleteljing vinteren 2013. **Første registrering som blir gjennomført i samband med oppfølginga av bevaringsmåla.
Tilstandsklassar Bevaringsmål-
objekt Bevaringsmål Tilstandsvariabel Overvakings-
metode God Moderat Dårleg
Heile
verneområdet
Bevare verneområdet sin verdi som
overvintringslokalitet for våtmarksfugl
Tal overvintrande våtmarksfugl (overvintring)
Teljing frå båt Tal våtmarksfugl har auka med meir enn 25 % ift.
referansenivå*
Tal våtmarksfugl er om lag ved referansenivå*
Tal våtmarksfugl er redusert med meir enn 25 % ift.
referansenivå*
Heile
verneområdet
Verneområdet skal heldast fritt for framande, svartelista dyr og plantar
Førekomst av dei framande artane kaprifol, sitkagran, platanlønn og mink
Strukturert synfaring (plantar), og observasjonar i samband med oppsyn og synfaringar (mink)
Ingen
førekomstar av dei nemnde artane
Mink påvist utanom hekketida inntil tre gonger og/eller berre utplanta
framande plantar påviste
Mink påvist i hekketida og/eller fleire enn tre gonger utanom hekketida og/eller frøspreidde førekomstar av framande planteartar påviste Kystlyngheia
(avgrensa av polygon 31 på bilete 3)
Buskar og tre skal ha ubetydeleg
dekningsgrad i kystlyngheia
Gjengroing Gjen-
fotografering
Dekningsgraden av buskar og tre er redusert med meir enn 50 % sidan første registrering**
Dekningsgraden av buskar og tre er redusert med opptil 50 % sidan første
registrering**
Ift. ved første registrering** har buskar og tre om lag den same dekningsgraden, evt. større
31
Oppsyn 5.2.
Statens naturoppsyn (SNO) skal føre kontroll med at verneforskrift og eventuelle vilkår i dispensasjonsvedtak blir overhaldne. I tillegg skal SNO kunne følgje med på utviklinga i verneområdet, både når det gjeld naturtilstanden og bruken av området.
SNO blei oppretta med heimel i Lov om naturoppsyn av 21.06.96 og skal ivareta nasjonale miljøvernoppgåver og førebyggje miljøkriminalitet. Lov om statlig naturoppsyn heimlar naturoppsyn innanfor følgjande særlover: Naturmangfaldlova, friluftslova, motorferdsellova, kulturminnelova, viltlova, lakse- og innlandsfisklova og delar av ureiningslova.
Hovudkontoret til SNO ligg i Trondheim, med besøksadresse Brattørkaia 15, 7010
Trondheim, og telefonnummer 73 58 05 00. SNO har over 60 lokalkontor spreidde over heile landet. Det er lokalkontoret i Florø, ved Tore Gundersen, som har Gåsøy naturreservat som ansvarsområde. Adressa er SNO Florø, Kinnveien 26, 6900 Florø, e-postadressa er
tore.gundersen@dirnat.no og telefonnummeret 57 74 18 92 / 970 05 288.
Skilting og informasjon 5.3.
For å unngå ulovleg ferdsel og ilandstiging i naturreservatet er det sett opp skilt på stader der det er naturleg å leggje til med eller dra opp båt. Det er viktig at desse skilta er på plass, og at dei raskt blir erstatta med nye dersom dei blir borte.
Med ein stadig veksande privat
småbåtflåte på kysten og i fjordane, er det viktig å informere sjøfarande om vernet og om ferdselsforbodet i hekketida. Vi ser det også som eit mål å informere om fuglelivet og naturkvalitetane i naturreservatet.
Fylkesmannen utarbeider
informasjonsplakatar om verneområda i fylket, med m.a. kart, foto og vernereglar, til å hengje opp der båtfolk ferdast (t.d.
næraste større småbåthamn). Bilete 16. Standard verneskilt i naturreservat med ferdselsforbod. Foto: Heidi Sandvik
Behov for vidare undersøkingar 5.4.
Fylkesmannen ser det som interessant å få meir kunnskap om korleis torvlaga i reservatet er danna og kva prosessar som verkar, noko som føreset nærare undersøkingar. I tillegg til å kaste lys over danningshistorikk, vil det kunne gje verdifulle haldepunkt for framtidig forvaltning og overvaking.
Vidare er det ønskjeleg å få i gang fleire systematiske registreringar av fuglelivet i reservatet for å følgje med på eventuelle bestandsendringar og effektar av lokale tiltak som t.d. skjøtsel.
32
6. Sakshandsaming
Praktisering av dispensasjonsheimlane i verneforskrifta 6.1.
I verneforskrifta del IV er det lista opp kva tiltak og aktivitetar som i utgangspunktet er
forbodne innafor vernegrensene. Det er unntak i verneforskrifta for ein del tiltak og aktivitetar som kan gjennomførast utan å søkje om løyve. Desse unntaka går fram av verneforskrifta del V. Andre tiltak og aktivitetar må det søkjast om løyve for. Aktuelle heimlar i verneforskrifta og naturmangfaldlova for å gjennomføre tiltak og aktivitetar i Gåsøy naturreservat er utdjupa nedanfor. Nokre av tiltaka og aktivitetane som krev søknad, er nærare omtalte i kapitlet om brukarinteresser.
Spesifisert dispensasjonsheimel
I verneforskrifta del VI er det lista opp tiltak som forvaltningsstyresmakta kan vurdere å gje løyve til:
1. Felling av vilt som gjer vesentleg skade.
2. Rydding og eventuelt brenning av vegetasjon m.v. i medhald av godkjend forvaltningsplan, eller når føremålet med fredinga tilseier det.
3. Tradisjonelt beite.
Generell dispensasjonsheimel
Naturvernlova av 1970 er avløyst av “Lov om forvaltning av naturens mangfold”
(naturmangfaldlova) frå 1.7.2009. I følgje overgangsregelen i § 77 i naturmangfaldlova gjeld framleis eldre verneforskrifter. Likevel gjeld naturmangfaldlova § 48 i staden for den
generelle dispensasjonsheimelen i gamle verneforskrifter (for Gåsøy naturreservat del VIII).
Dette tyder at søknaden om dispensasjon ikkje skal handsamast etter den generelle dispensasjonsheimelen i verneforskrifta (del VIII), men etter reglane i § 48 i
naturmangfaldlova. Den spesifiserte dispensasjonsheimelen i verneforskrifta (del VI) gjeld derimot framleis.
Naturmangfaldlova § 48 (dispensasjon fra vernevedtak):
“Forvaltningsmyndigheten kan gjøre unntak fra et vernevedtak dersom det ikke strider mot vernevedtakets formål og ikke kan påvirke verneverdiene nevneverdig, eller dersom sikkerhetshensyn eller hensynet til vesentlige samfunnsinteresser gjør det nødvendig.
I avveiningen mellom øvrige vesentlige samfunnsinteresser og hensynet til verneområdet skal det særlig legges vekt på at verneområdets betydning for det samlede nettverket av verneområder og om et tilsvarende verneområde kan etableres eller utvikles et annet sted.
Tiltakshaveren kan pålegges å bære rimelige kostnader ved ivaretakelsen, opprettelsen eller utviklingen av et slikt tilsvarende område.
Trenger et tiltak tillatelse både etter verneforskriften og etter annet lovverk, kan tiltakshaver velge å søke om tillatelse parallelt. Vedtak skal i slike tilfeller først fattes etter
verneforskriften, dersom ikke annet følger av verneforskriften eller forvaltningsmyndighetens samtykke. Søknad om dispensasjon etter første ledd skal inneholde nødvendig
dokumentasjon om tiltakets virkning på verneverdiene. I dispensasjon etter første ledd skal begrunnelsen for vedtaket vise hvordan forvaltningsmyndigheten har vurdert virkningene som dispensasjonen kan få for verneverdiene, og hvilken vekt det er lagt på dette.”
33
Av teksten ovanfor går det fram at naturmangfaldlova § 48 opnar for at det kan gjevast dispensasjon dersom det ikkje kjem i strid med formålet med vernet og ikkje kan påverke verneverdiane nemneverdig, eller dersom sikkerheitsomsyn eller omsynet til vesentlege samfunnsinteresser gjer det nødvendig.
Vilkåret om at tiltaket “ikke kan påvirke verneverdiene nevneverdig” inneber at
dispensasjonstilgangen er snever. Dette gjeld i første rekkje bagatellmessige inngrep eller forbigåande uroing som har stor verdi for søkjar, men som ikkje fører til nemneverdig ulempe for verneverdiane. Dersom det er usikkert kva verknader eit tiltak kan ha for naturmiljøet, bør føre-var-prinsippet leggjast stor vekt på.
Eit anna vilkår er at tiltaket “ikke strider mot vernevedtakets formål”. Her må det vurderast om tiltaket er i strid med dei overordna målsetjingane for naturreservatet. Denne
dispensasjonsheimelen er ein sikkerheitsventil som skal fange opp uføresette tilfelle eller spesielle tilfelle som ikkje vart vurderte på vernetidspunktet. Det må her leggjast vekt på at verneformålet ikkje skal verte svekka på sikt ved ei bit-for-bit-forvaltning, ved at mange mindre inngrep/hendingar kan få store konsekvensar for verneformålet i sum.
Dispensasjon av omsyn til “vesentlige samfunnsinteresser” i naturmangfaldlova § 48 er ei vidareføring av tilsvarande dispensasjonsheimel i verneforskrifta. Dette gjeld tiltak der heilt særskilde forhold føreligg, jf. omgrepet “vesentleg”, og er primært berre aktuelt for tiltak av nasjonal interesse. Døme kan vere ledd i nasjonalt viktig infrastruktur. I praksis er denne heimelen lite brukt, då ei forskriftsendring (med ei formell høyring) gjerne er eit betre alternativ.
Dispensasjon når “sikkerhetshensyn gjør det nødvendig” er ein ny heimel i naturmangfaldlova. Det vert her sikta til m.a. sikkerheit for liv og helse, smittsame
sjukdommar frå dyr og sikkerheit mot omfattande og direkte skade på eigedom. Generelt er slike sikringstiltak lite aktuelle i våtmarksreservata i Sogn og Fjordane.
Formuleringa om dispensasjon for “vitskaplege granskingar” i verneforskrifta del VIII er ikkje vidareført i naturmangfaldlova. Slike saker skal vurderast etter dispensasjonsheimelen for tiltak som “ikke strider mot vernevedtakets formål og ikke kan påvirke verneverdiene nevneverdig” i § 48. Dette gjeld då i første rekkje dispensasjonar som er nødvendige for forsking. Nytten av granskingane eller forskingsprosjektet skal i kvart tilfelle vurderast opp mot dei ulempene forskinga medfører. Forskingsaktivitet som ikkje treng å verte lagd til eit verneområde, bør skje utanfor verneområdet.
Sakshandsaming ved dispensasjonssøknadar 6.2.
Søknader om dispensasjon frå verneforskrifta skal vere skriftlege og sendast (som brev eller e-post) til forvaltningsstyresmakta (Fylkesmannen i Sogn og Fjordane), som avgjer om det skal gjevast løyve. Det kan berre gjevast dispensasjon dersom det finst heimel for det i verneforskrifta (del VI) eller i § 48 i naturmangfaldlova.
Naturmangfaldlova § 48 inneheld særskilde krav til søknader og grunngjeving av
dispensasjonar gitt etter dei generelle dispensasjonsreglane. Det går fram at søknader i tillegg til utgreiing av tiltaket skal innehalde nødvendig dokumentasjon om verknaden tiltaket vil få for verneverdiane. I røynda er det i mange tilfelle forvaltningsstyresmakta sjølv (her Fylkesmannen) som er best i stand til å vurdere dette, og ein kan ikkje forvente at
enkeltpersonar har god nok kompetanse til å gjere ei slik vurdering. Tiltakshavaren si plikt
