Nyare teoriar om demensomsorg

Avgrensing

Teoriar om demensomsorg er ikkje hovudtema i denne oppgåva, men er ein viktig bakgrunnsfaktor for dei utfordringane praksisfelta for demensomsorg no står i. Denne teoridelen er difor sterkt avgrensa og vil berre peike på det eg meiner er dei mest sentrale områda ved nyare teoriar. Eg vi generelt avgrense heile dette teoriavsnittet noko med tanke på at eg vil trekke inn og utdjupe aktuell teori også som ein del av drøftingane.

Sentrale element i ny teoriar

Frå mi grunnutdanning på slutten av 1970-talet lærte vi tiltak for demente som primært gjekk på to forhold. Oversiktlege og godt merka fysiske miljø og realitetsorientering som hjelp til korrigering av feiloppfatningar og mistydingar. Som høgskulelærar i tre år mot slutten av 80-talet hadde eg m.a. undervising om sjukepleie for demente. I tillegg til – og til dels som revurdering av realitetsorienteringa var validering det nye stikkordet. Naomi Feil kom med si første bok allereie i 1982. I 1993 kom ei dansk omsetting: Validering: hjælp til desorienterede gamle. Denne amerikanske nyvinninga fekk internasjonalt gjennomslag. Ein periode hadde N.

Feil årlege turnear i Europa og besøkte også Skandinavia. Meir systematisk kartlegging av kva som fungerte best i omsorga for den enkelte, viste at ein kommunikasjon som la meir vekt på verdsetting og akseptering av den demente som person var viktigare enn

realitetsorienteringa. Tida var prega av stadig meir medisinsk kunnskap om dei mange årsakene til demens også grunna den teknologiske utviklinga av undersøkingsmetodar. Frå tidlegera generell kunnskap om korleis demenssjukdomen stegvis utvikla seg etter ein normalstandard, vart ein no meir bevisst på ulikskapane både av nevrologiske årsaker og av personlegdomane sitt mangfald.

Det skjedde ei erkjenning av at omsorga for demente hadde behov for eigne skjerma einingar som kunne legge til rette betre hjelp til dei med store hjelpebehov. Ved gjennomføringa av den store eineromsreforma på 90-talet var det i Norge krav om at alle kommunar skulle opprette minst ei slik eining. Både i norsk og skandinavisk samanheng vart ny litteratur

21

lansert med søkjelys på meir personorientert omsorg og på miljøterapi (Krüger 2007).

Nasjonalt kompetansesenter for aldersdemens vart katalysator for vidare kunnskapsutvikling i norsk samanheng.

Tom Kitwood og den personorienterte omsorga

I litteraturoversynet er Tom Kitwood nemnt som ein viktig aktør med si mest kjende bok En revurdering af demens –personen kommer i første række (1999). Denne britiske psykologen har fått stort fagleg gjennomslag også i skandinavisk samanheng for teorien om ei

personorientert omsorg og fleire bøker er omsett til dansk. Han kjem med sterk kritikk av den negative behandlinga han meiner menneska med demens tradisjonelt har vore utsett for. Den har fokusert på sjukdom og ikkje på person. Han lanserte omgrepet «ondarta sosialpsykologi»

(OSP) om miljø med nedbrytande haldningar til personar med demens. Desse miljøa er

kjenneteikna av faktorar som forræderi, umyndiggjering, infantilisering, tvang, stigmatisering, latterleggjering og objektivering. Kitwood meiner dette skjer sjølv om behandlar kan ha gode hensikter, men ikkje er klar over kor stor verknad veremåten har på den som tek imot omsorg.

Motvekta til ein slik nedarva omsorgstradisjon er den personorienterte omsorga der det er fokus på personen framfor sjukdomen. Dei psykiske behova skal vektleggast like mykje som dei fysiske. Kitwood peikar på grunnleggande psykiske behov som å få trøyst, føle tilknyting, å vere inkludert, ha noko å stelle med og å ha identitet. Kjernen av dette ligg i opplevinga av å vere verdsett og elska. Kitwood har sin styrke ved at han ikkje berre kjem med generelle råd. Han går vidare med konkretiseringar av korleis dette kan gjerast, både ved det han kallar organisatorisk støtte for omsorgsmiljøet og ved køyrereglar for interaksjonen. Vi finn ei liste på heile tolv moment om viktige råd for samhandlinga med personar med demens. Viktige døme på dette er anerkjenning, forhandling, samarbeid, leik, moro, timalering, avslapping, validering, omfamnelse og facilitering. Timalering er uttrykk for ei samhandling som primært er sanseleg eller sensuell utan bruk av omgrep og intellektuelle forstyrrande krav (Ibid:99).

Facilitering betyr å gjere eller fullføre handlingar som den andre ikkje greier åleine. I tillegg til denne lista er forhold som kjennskap til personen si livshistorie ein naturleg del som grunnlag for identitetsstøtte.

Kitwood tek også opp spørsmålet om organisatorisk stil og struktur, og om støtte til gode omsorgsmiljø. Han skriv vidare om omsorgskultur og om endring. Dette vert kommentert seinare i denne oppgåva.

22 Aktiv omsorg med miljøterapi og aktivitet

Kitwood (1999) seier at han har lagt vekt på godt samarbeid og kontakt med biomedisinen.

Det er likevel lett å sjå at nyare teoriar med vektlegging av omsorgsmiljøet vert fronta mest av dei psykologiske fagmiljøa. Her er det ein naturleg samanheng med at demenssjukdomane sine ulike åtferdsendringar har utfordra psykiatrien til hjelp i behandlinga. Kitwood viser også til sentrale prinsipp for den terapeutiske samtalen når han peikar på interaksjonen med den demente. Generelt går dette på kommunikasjon som skal støtte sjølvkjensle og identitet (Rogers 1961). Lise Næss ved Gerontoligisk institutt i Bergen er eit tydeleg talerør for aktiv omsorg. Ho har utarbeidd eit eige kompendium for dagskurs om takling av vanskelig adferd hos demente (Ikkje publisert). Her vert dei miljøterapeutiske tiltaka klart prioriterte framfor auka bruk av medisinar. Med si relativt lange erfaring på området viser ho også til konkrete handlingsalternativ. Hovudteorien bygger på at aktivitetar som gir den demente oppleving av deltaking er med på å skape trivsel og ro. Impulsar på dagtid som held ein vaken og fysisk aktiv, verkar til betre matlyst og meir naturleg nattesøvn. Bruk av meir medisinar verkar ofte motsett, med meir forvirring og uro på sikt. Sjølv om Lise Næss har takling av vanskeleg åtferd som utgangspunkt, er ho også tydeleg på at aktive miljøtiltak verkar helsefremjande for alle hjelpetrengande.

Det meste av nyare norsk litteratur om demensomsorg har med eigne kapittel om miljøterapi.

Eg vil trekke fram boka: Det går an! Muligheter i miljøterapi, redigert av Ragnhild Eidem Kruger (2007). Tittelen i seg sjølv gir ei klar føring på kva som er lagt vekt på. Boka har ein eigen artikkel om «Miljøbehandling i demensomsorga» av Kjersti Wogn-Henriksen. Her vert det peika på at miljøbehandling er eit omgrep med eit mangfaldig innhald. Det handlar om korleis fysiske, psykiske og sosiale forhold kan leggast til rette for å nå best mogleg trivsel, meistring og personleg vekst (Ibid:19). Det kan gjelde prosessar både på individ- og

gruppenivå og ideen bygger på ei forståing av at personen med demens er så mykje meir enn det som sviktar (Ibid:18). Ho peikar også på utfordringa med at målsettingar som auka trivsel og livskvalitet ikkje er så lette å måle, og at dette kan utviklast betre. I forhold til erfaring med gode miljøaktivitetar vert det nemnt: reminisens, validering, song- og musikkterapi, massasje, fysisk aktivisering, aromaterapi, dans- og bevegelseterapi, støtteterapi, bruk av kjeledyr, ulike typar hukommelsetrening, bruk av bilete, samtaleterapi og sansestimulering (Ibid:23).

Artikkelen peikar på at målsettingar som auka trivsel kan supplerast med andre mål som

23

mindre bruk av tvang, auka sosial aktivitet, betra kommunikasjon og betra praktisk funksjonsevne m. m. Nettopp i lys av slike helsefremjande ringverkander vert den miljøterapeutiske fagutviklinga så viktig.