Dán kapihttalis ságastallan ja árvvoštalan bohtosiid birra maid lean gávnnahan ja čanan daid viidát kontekstii. Dás jurddašan das mo giella ja máhttu čatnasit okti ja mo iešguđet olbmo vuolggasadji váikkuha dasa mo olbmot bidjet fuomášumi iešguđet áššiide dan mielde makkár giela ságastit. Sihke fágamáhttu ja -giella gullet boazodollui ja dán kapihttala loahpas reflekteren dan birra makkár váikkuhusat sáhttet šaddat jus boazodoalu fágagiella jávká.
Giela lea vejolaš atnit vuolggasadjin boazodoallomáhtu lahkoneapmái. Giela doahpagat eai leat dáhpedorpmis ásaiduvvan gillii, muhto doaba muitala mii lea dehálaš iežamet álbmoga eallimii ja nu mii maid jurddašit ahte dasa lea heivvolaš gohčodit manin nu (Maffi 1997:21).
Maiddái boazodoalu oktavuođas mearkkaša dát ahte sámegielas maid biddjojuvvot namahusat daidda maidda lea dehálaš giddet fuomašumi. Nie sáhttá dadjat ahte boazodoallofágagiela doahpagat leat maid ovdánan. Orru leamen čielggas ahte go juo gávdnojit nu ollu guolgadoahpagat ja daid geavaheapmi lea bisson doložis, de lea leamaš dehálaš boazosámiide earuhit guolggaid. Rauna Kuokkanen čállá ahte oarjemáilmmi dutkit gohčodit eamiálbmotdieđu eahpesystemáhtalažžan dan dihte go eamiálbmotdieđus eai leat seammalágan systemat dego oarjemáilmmi dutkanparadigmain leat (2009:56). Okta sivva dasa sáhttá leat ahte eamiálbmotmáhtus ráhkaduvvojit dieđuid kategoriijat iežáladje go oarjemáilmmis, ja kategoriijat ovdanbuktojuvvojit dávjjit gielalaččat go loguid jelgii (Eira, 2012; Kuokkanen, 2009; Berkes &
Berkes 2009). Iežan dutkamušas lean oaidnán ahte guolgaterminologiija doahpagiid sisdoaluin lea systema man bokte sáhttá dovdat bohccuid. Go guolgadoahpagat kombinerejuvvojit iežá doahpagiiguin mat čilgejit bohcco hámi, de lea vejolaš dovdat ja mihttet bohccuid indiviidadásis.
Dát maid dahká vejolažžan kommuniseret dáid dieđuid birra nubbái, vai maiddái dat geasa muitala oažžu gova iežas jurdagiin makkár boazu lea oaidnit man birra lea sáhka. Okta dán dutkanbarggu bohtosiin lea ahte Gáiduma ja Vájssá guovlluid guolgaterminologiijas leat eambbo tearpmat go doahpagat. Dát máksá ahte refereanttat ja dasa gullevaš ipmárdusat leat eanas oktasaččat, muhto dat gohčoduvvojit iešguđet ládje. Dát sáhttá mearkkašit ahte boazosámiin lea oktasaš guolgadoabastruktuvra dahje oktasaš jurdda, nappo doaba, das makkár refereanttat leat.
Dán mielde kategoriserejit sii guolggaid, iežaset mentála modeallas, dahje iežaset muittus.
Olggobeale olbmui dahje iežá gielat olbmui, gii ii juogat boazosámiid doabastruktuvrra, sáhttá de boazosámiid máhtu systematihkka leat eahpečielggas. Dát lea juoga mii sáhttá boahtit das go dan olbmos lea iežá geahččanguovlu. Dain kulturvrrain, main ii leat boazu leamaš nu guovddážis dego sámi kultuvrras, ii sáhte giela vuođul kategoriseret ja árvvoštallat bohcco. Dalle ferte
iežáládje iskat ja kategoriseret fenomenaid, ja iežá kriteriijaid vuođul juohkit daid. Dákkár oktavuođain sáhttet ovdamearka dihte dárkilis deattut ja mihtut šaddat dehálaččat, ovdalii go diehtu maid doahpagat ovddastit.
Bohcco indiviidadovdan lea dárbbašlaš gealbu máhttit hálddašit dan ja maiddái ealu.
Dán mielde sáhttá váldit mearrádusaid ovdamearkka dihte das maid njuovvat, vuovdit, seastit, gáskit ja nu ain. Dáinna lágiin olbmo mearrádusat váikkuhit ealu, ja nie guolgadiversitehta ja giella ovdánit latnjalaga. Ná maiddái Loh ja Harmon ákkastallaba iežas dutkamušas biologalaš ja kultuvrralaš diversitehta gaskavuođa birra (2014). Biologalaš diversitehtain, biodiversitehtain, oaivvilduvvo ahte gávdnojit ollu iešguđet šlájat. Soai dadjaba ahte lea dábálaš jurddašit kultuvrra ja luonddu birra, dego dát guokte livčče gullan goabbat domeanai, mat eai váikkut obbanassiige nubbi nubbái. Muhto rievtti mielde han olbmo doaimmat váikkuhit iežas birrasii ja biras maiddái váikkuha olbmuide. Loh & Harmon vel namuheaba elliid dápmama, ja ahte olbmuid strategiijat das makkár eliid ealihit ja makkáriid njuovvat váikkuhit ealli nállái. (Loh & Harmon 2014:2) Boazodoalu oktavuođas dát mearkkaša ahte guolggat mat leat ealus gávdnojit danin go olbmot leat dihtomielaččat válljen seastit dihto guolggaid, ja iežáid fas njuovvat. Dán sáhttá oaidnit go buohtastahttá goddeealuid guolgadiversitehta boazoealuid ektui. Sara (2007) čállá ahte goddeealuin leat mihá unnit gabba bohccot, juoga mii ferte mearkkašit ahte olbmuid dihtomielalaš válljema geažil leat gappat boazoealuin. Dán duođašta ge Nils Nilsson Skum maid, go čállá ahte dološ Jiellevári boazodoalus lávejedje seastit bejuk sarváid, vai ožžo bejuk misiid maid funkšuvdna lei oidnot, dahje báitit guhkás, vai lei álkkit ealu gávdnat veaiddalasas (1955:29). Giella dat speadjalasttá dán nanu čanasteami olbmo ja luonddu gaskkas, das go gielas leat doahpagat dan diversitehtii mii gávdno. Ovdamearkka dihte lea miellagiddevaš go lámsku, mii lea Guovdageainnu boazosámiid guolgadoaba, orro leamen amas doaba Gáiduma ja Vájssá guovllus. Mearkkaša go dát ahte dákkár guolggat eai lea dant mađe dábálaččat ahte olbmot leat dárbbašan kategoriseret dan doahpaga bokte? Maiddái vuoiŋŋalaš bealit čadnojuvvojit bohcco guolggaide, go dihto guolggat sáhttet adnojuvvot heajos mearkan. Ii ovttas ge informánttain lean doaba dan gulgii maid Guovdageainnus gohčodit ’lámskun’, muhto sii baicce dadjet ahte lei imáš ja hirbmat hárvenaš guolga, ja ahte dakkár imaš guolga ii oro leamen buorre mearka. Dát orro vuoseheame ahte giela bokte lea vejolaš ipmirdit ealu báikkálaš diversitehta, maiddái guovlluid hárrái. Jus lea ovdamearkka dihte govva iešguđet guovlluid guolgaterminologiijain, de ii leat dárbbašlaš vuolgit iežá metodaiguin iskat makkár guolggat gávdnojit, go giella juo iešalddis sáhttá muitalit dan. Dutkamat dego Loh & Harmon (2014) čájehit ahte biologalaš diversitehta ja gielalaš diversitehta njiedjama gaskkas lea gaskavuohta, nappo ahte máilmmis jávket iešguđet gielat seamma jođánit go máilmmi iešguđet šlájaid jávket. Orro lunddolaš
jurddašit dán oktavuođas ahte jus mahkaš ealuid guolgadiversitehta rievddašii, de rievddašii maiddái olbmuid mentála modealla dáidda, das makkár guolggat gávdnojit ja mo daid dovdat.
Lea nai vejolaš jurddašit nuppe guvlui, ahte jus olbmuin eai leat mentála modeallat ja doabastruktuvrrat, mat kategoriserejit iešguđet guolggaid ja daid iešvuođaid, de sis sáhttet maiddái jávkat dat dieđut mat leat juohke doahpaga duohken. Dasto dat gis soaitá váikkuhit sin dihtomielalašvuhtii guolgga diversitehtas, ja mielddisbuktit ahte guolga ii leat šat dehálaš bohcco ja ealu hálddašeamis, ja nu soitet dihto guolggat jávkat. Biodiversitehta mearkkaša ge ahte ollu iešguđet šlájat leat dárbbašlaččat ekosystemaid ceavzimii, muhto maiddái ahte šlájaid siskkobealde lea diversitehta (CBD). Dát mearkkaša ahte maiddái ealus (šlája siskkobealde) lea iešguđet bohccot dehálaččat, sihke sohkabeali ja agi dáfus, muhto maiddái guolggaid dáfus, nugo Oskal (2000) čilge čáppá eallu- doahpagiin. Sápmelažžii lea leamaš dehálaš ahte ”eallu ii galgga leat dušše stuoris, muhto čáppát maid" (Ibid), ja dát čájeha ahte boazosámiin lea leamaš ipmárdus diversitehta dehálašvuođas, ja atnán árvvus dan. Ahte bohcco guolgga iešguđetlágánvuođat leat dehálaččat sáhttá ipmirdit go muitaluvvo ahte muhtin guolggain lea alla árvu ja dat buktet stahtusa iežas eaiggádii, nugo giehpa-rijmek, mii lea ovdamearka iežan dutkamušas. Sáhttá leat nu ahte jus leat ollu hárvenaš guolggat iežas ealus, dat sáhttá signalere ahte lea lihkostuvvan bargguinis. Dát čájeha juste dan mii čuožžu Ovttastuvvon Nášuvnnaid Biodiversitehta soahpamušas, ahte árbevirolaš máhtus lea ge guovddáš rolla biodiversitehta seailluheamis (CBD). Mu dutkamuš čájeha iešguđet guovlluid girjáivuođa. Gielalaš diversitehta boahtá ovdán das go leat ollu tearpmat mat gis leat čadnon doahpagiidda main leat čiekŋalis dimenšuvnnat mat speadjalasttet guolgga diversitehta dan guovllus.
Dát máhttosystema maid guolgadoahpagat ovddastit, lea dárbbašlaš nu guhká go boazosámit galget iežaset vuogi mielde bargat bohccuiguin. Boazodoalu doahpagat leat bisuhuvvon, dan dihte go dat ain leat dárbbašlaččat. Vaikko boazodoalus leat leamaš stuora rievdadusat maŋemus čuođi jagis, de dát doahpagat goit ain leat anus. Nuppe dáfus boazodoallofágagiella maiddái sáhttá leat rašši danin go giellamolsun sáhttá maiddái boazodoalus dáhpáhuvvat (Skum 2011). Giellamolsuma bokte sáhttit mii manahit ollu doahpagiid, nappo dárkilis dieđuid, danin go giella stivre dan maid oaidnit iežamet birrasis. Dát dutkamuš lea dahkkon ovtta buolvva informánttaid vuođul ja ii gieđahala dan man bures boazodoalloterminologiija oahpahuvvo nuorat buolvvaide Jiellevári ja Johkamohki guovlluin.
Skum dutkamuš (2011) čájeha mo giellamolsun sámegielas ruoŧagillii dáhpáhuvva golmma buolvvas, ja mo dat váikkuha árbevirolaš fágadoahpagiid geavaheapmái. Su diehtoaddit geavahit ollu ruoŧagielsániid bohccuid bagadallamis, maiddái bohcco guolgga bagadallamis ja nu gohčoduvvojit ovdamearkka dihte visot čuoivvagat ljusa ja visot bohccot main leat vilges njunjit
blesiga (2011:78). Dát máksá, Skum mielde, ahte dárkilis ja deaivilis terminologiija jávká (Ibid.). Go doaba stivre masa mii giddet fuomášumi, de dat sáhttá mearkkašit ahte go giella jávká, mii maiddái massit máhtu das mo oaidnit, dovdat ja mihttet bohcco ja dan mihtilmasvuođaid ja iešvuođaid. Giellamolsuma bokte mii váldit lávkki dan guvlui ahte mii eat šat oainne bohcco ”iežamet” čalbmelásiiguin, muhto oaidnigoahtit bohcco nugo čilgejuvvo muhtun leksikonas dan ”gråbrunt hjortedyr” (http://no.thefreedictionary.com). Dalle maiddái mis šaddá dárbu iežáládje mihttet bohccuid, ja soaitit šaddát geaváhišgoahtit dárkilis mihtuid dego nummariid dan dahkamis. Nubbi bealli lea ahte jus giella ja dan doahpagat jávket, de jávká maiddái oassi min iežamet jurddašeamis. Maffi čállá ahte dominánta gielaid mielde dábalaččat čuovvu dominánta kultuvrralaš rámma, mat vuitet unnitlogu giela ja kultuvrra badjel. Danne go eamiálbmotmáhttu lea dávjjimusat njálmmálaččat bisuhuvvon ja oahpahuvvon ja go dáhpáhuvvá molsašupmi “modernitehtii” ja dominánta gielaide, ja go eamiálbmot gielaid njálmmálaš árbevierut jávket, de jávká maiddái báikkálaš máhttu. Ekologalaš máhttu lea báikkálaš máhttu ja čadnon birgejupmái, de lea dat bahá jávkat, go olbmot gáidet eret iežaset árbevirolaš eallinvugiin ja láhppet iežaset lahka čanastemiid luonddubirrasii. (1997:30)
In áiggo ságastallat dan birra lea go dát buorre dahje heittot, muhto orro mu mielas sealvi ahte giela, ja árbevirolaš fágagiela, massin mearkkaša ahte mii massit oasi boazodoalu máhttosystemas, mii lea čuožžánan das go olbmot leat eallán bohccuid lahka ja mihtten ja dárkon daid ja nu oahppan bohcco, luonddubirrasa ja daid eavttuid birra. Maid dákkár máhttosystemaid massin mearkkaša midjiide boahtte áiggis lea diehttelasat váttis einnoštit, muhto árbevirolaš máhttu lea ovdánan buolvvas bulvii, áiggiid čađa ja jus dat vajálduvvo de eat oaččo šat ruovttoluotta dan.