Visning av Afrikansk perspektiv: "Misjonsland" og "kommunistland": Tilhøvet mellom kyrkja og styresmakter i noen i norske "misjonsland" på bakgrunn av utviklinga i Austeuropa

Afrikansk perspektiv:

<<Misjonsland>> og ekommunis tland>>

Tilhovet mellom kyrkja og styresmakter i noen norske ccmisjonsland>> pA bakgrunn av

utviklinga i Austeuropa

KJETIL AANO

I. Debatten om Austeuropa

I kjolvatnet av dei sterke endringane som har funne stad i ei rekke austeuropeiske land i fjor haust, oppsto det ein interessant debatt om kyrkjene, kyrkeleiararunderkommunistregime, og ikkjeminst dei store ekumeniske organa sitt tilh@ve ti1 dei udemokratiske regima som har ridd i desse landa i etterkrigstida. Like etter nyttir skreiv generalsekre- t z r Odd Bondevik:

Endel kirkeledere har pravd i forene kristendom og marxisme, noe som i virkeligheten er umulig. Dessverre finnes det ogsi flere eksempler p i at de har latt seg bmke av makthaveme og er blitt en del av det undenrykkende system. . .

Deter dessverreogsiet faktum at bide Kirkenes Verdensrid (KV) og Det Lutherske Verdensforbund (LVF), har opptridt klanderverdig i etterkrigstiden. KV har ikke vzrt engstelig for i si fra om krenkelser av menneskeverdet i andre verdensdeler, men nir det gjelder 0stblokken harvieksemplerpiat man harhindret forsmkpBifi tiluttalelser om kommunistenes undenrykkelse

.

I motsetning ti1 dette hevdar Gunnar Stilsett, generalsekretzr i LVF, at han synest LVF i etterkrigstida har gjort det som var r i d B gjera for kyrkjer i totalitere regime i Austeuropa. Han finn ikkje grunn ti1 B be om orsaking for det som er gjort, og hevdar at kyrkjene har grunn ti1 A Vera stolte over innsatsen.'

Eit springande punkt i denne debatten har vore i kva grad deter rett 157

for utanforstiande i ta omsyn ti1 kva kyrkja i det aktuelle landet meiner om korleis ein skal profilera eit eventuelt kritisk engasjement i hdve ti1 styresmakter som i s t a r e eller mindre grad er undertrykkande og totalitrere.

Vi skal ikkje her drdfta denne saka vidare, men bruka ho som utgangspunkt for i spdrja etter kva relasjon noen kyrkjer norsk misjon satnarbeider med i Afrika, har ti1 styresmaktene.

Fleire har etterlyst ei jamnfdring av kyrkjene sitt tilhdve ti1 udemo- kratiske regime i Austeuropa og Afrika. Dette ville vore naturleg ettersom det var f r i misjonshald ein ferst etterlyste behovet for eit oppgjer med fortida i austeuropeiske kyrkjer. Men vi har ikkje fitt ei tilsvarande drefting av situasjonen i afrikanske land.

1I.Kyrkje

-

Norsk luthersk misjons stdrste omride er Sdrafrika, Madagaskar, Etio- pia, Kamerun, Tanzania og Kenya. Det er ogsi norsk misjon i ei rekke andre land som t.d. Liberia.'

Dei politiske tilhgva varierer sterkt i Afrika. Ogsi kyrkjene sine arbeidsvilkir er svrert ulike. Men det er grunn ti1 i hevda at fB av desse landa har eit system som etter vestleg milestokk kan kallast demo- kratisk. Og endimeir pifallande er frivreret av reel1 rettstryggleik-ein grunnleggande menneskerett, og for menneske som er vakse opp i eit vesteuropeisk samfunn, ein sjelvsagt ting. Eg vil p h t i at dette friveret av rettstryggleik, det tilhevet altsi, at individet ti1 kvar tid er overlate ti1 meir eller mindre despotiske styresmakter si meir eller mindre tilfeldige behandling, er eit sterkt medverkande moment som betre enn mange teoriar forklarar kyrkjers og kyrkjeleiarars ofte s v m pragmatisk orienterte forhold ti1 totalitrere styresmakter av ulik farge.

1. S@r.aj?ika.zl Kyrkjenes engasjement mot apartheidregimet er vel kjent. Det er den anglikanske, den afrikanske reformerte og den ro- mersk-katolske kyrkja som fdrer an i kampen for eit samfum der individets menneskeverd og -rettar ikkje skal knyttast ti1 hudfarge og raseteroriar. Ogsi den lutherske kyrkja har vore sterkt engasjert, og vist eit mot og ei klar holdning ti1 apartheid-p~litikken.~

F r i norsk misjons side har ein aldri godtatt apartheid som politisk system og teori. Alt i 1950-&a, lenge for det var alment forddmt i virt land, foretok Andreas Ldken eit generaloppgjdr med denne politikken i ein lang artikkel i Norsk Misjonstidende.' Seinare har norske misjo- nrerar gitt i same sporet, og Bpent gitt uttrykk for kritikk mot systemet i landet.6

Den lutherske kyrkja er i den seinare tida blitt klaga for i Vera bide spakog ettergivande i forhold ti1 regimet i landet. Det heng truleg saman med ei rekke tilhmve, m.a. regionale skilnader eller stammemessige motsetningar, interne kyrkjelege problem, og sikkert ogsi ein intern debatt om det er ved ei konfrontasjonslinje eller ved tilpassing ein oppnir st0rst framgang og best levekir som kyrkje og som einskild- kristne. Ein skal heller ikke i den s0rafrikanske situasjonen under- vurdera menneskas evne ti1 tilpassing ti1 ein gitt situasjon. Ogsi det urimelege, det rnonstm@se, kan over tid framsti som eit mindre vonde enn eit godt konstruert fiendebilete. Dette har ramma hide kyrkja sine folk, men ogsi ein del av dei utenlandske misjonaerane som har gjort teneste i landet.7

Her er poenget bare dette: i streka under korleis det ogsi under eit system som det s$rafrikanske, ganske fort viser seg at det er rid for kyrkja, eller i det minste for deler av kyrkja, bide den svarte og den kvite, i tilpassa seg den gitte situasjonen, og tilsynelatande Vera nmgd med det, fordi ein meiner at altemativa er s i mykje verre.

2. Kenya og Tanzania er naere naboar som p i sett og vis er svaertulike.

Kenyahar valt if0lgaeinmarknadsorientert0konomi, medan Tanzania valde den sosialistiske varianten.'Kyrkjeleg sett er den lutherske kyrkja dominerande blant protestantane i Tanzania medan den anglikanske er den stmrste ikkje-katolske kyrkja i Kenya.

Katolikken Nyerere utarbeidde sin afrikanske sosialisme, og mange av idkane der hadde sterk affinitet tilkristenetikk. Nyerere harfitt sterk, delvis hemningslaus, st0tte f r i kyrkjeleg hald? Begeistringa har kjmlna parallelt med landets aukande mkonomiske misere. Den kyrkjelege opinionen har likevel vore forsiktig i sin kritikk mot regimet i Tanzania, ogs5 nir det ipenbart kunne Vera forhold i peika p i ogsi der.

Annleis i Kenya. Der har saerleg den anglikanske kyrkja vore ein modig og konsekvent pitalar av urett utf0rt av eigenridige styresmak- ter. Det har kosta innsats og mot. Men sividt eg kjenner til, har ingen kyrkjeleiar enni mista livet sitt p i grunn av sitt sosiale og etiske engasjement. Seinast i vir har kyrkjeleiarar engasjert seg i heftige protestar mot det dei oppfattar som klar undertrykking og maktmisbruk f r i politikarar si side. Anglikanske prestar, biskopar og leiaren i NCCK (National Council of Churches in Kenya) har uttalt at med mindre det blir slutt p i korrupsjon, diskriminering, maktmisbruk, trafikkulykker og andre vonder, g i r Kenya mot ei alvorleg krise. I lys av utviklinga i Austeuropaetterlyser deiei oppmjukingav deipolitiske tilh0vai landet.

Denne kritikken har tyngde og kraft av kyrkjas posisjon i samfunnet.

Men den er desto meir smertefull for politikarar uvande med i stillast 159

ti1 rette for sine handlingar, fordi i Kenya i dag er kyrkja (<the only independent cohesive grouping still in existence in the face of a strong single party machinery and a complient parliamentr.l0 Dette er ei skildring som like godt kunne nyttast om svzrt mange afrikanske land.

I Kenya finst det ogsi ei luthersk kyrkje. Den er mykje mindre, og avgrensa ti1 visse omride i landet. Denne kyrkja sin profil i h@ve ti1 styresmaktene kjenner eg ikkje. Men det er grunn ti1 i peika p i at den kanskje viktigaste faktoren som gir den anglikanske kyrkja i Kenya tyngde, ogsi n.4r ho kritiserer, er fglgande: hennar storleik, og det at ho er kyrkje for det segmentet av folket som eliten, den politiske og den gkonomiske, soknar til. (Den somderimot er litenog ikkje har kontaktar i dei viktige kretsane, skal vakta seg vel for komma i styresmaktene sitt sgkelys.)

3. Etiopia. Den lutherske Mekane Yesu kyrkja i Etiopia har alltidlevd under kompliserte sosiale og politiske tilhgve. Styret ti1 keisar Haile Selassie kunne neppe kallast szrleg demokratisk, og etter den marx- istisk inspirerte revolusjonen i 1974 er det gitt frB vondt ti1 verre. Det er ikkje gmnn ti1 i ngla med i kalla Mengistu Haile Mariam ein r i despot, trass i hans ideologiske retorikk.

For kyrkja har det vore om i gjera i finna ein mite B overleva pB i denne situasjonen. F@r revolusjonen var kyrkjas president, Emmanuel Abraham, ministeri keisarensregjering. Dagens kyrkjepresident, Fran- cis Stephanos, er medlem av nasjonalforsamlinga i Mengistus Etiopia, slik ogsi leiaren for Den ortodokse kyrkja og for den muslimske religigse grupperinga er det. PB mange stader er prestar og lokale kyrkjeleiarar trekte inn i rekrutteringa av unge menn ti1 hzren som ligg i krig med dei mange frigjeringshzrane som omgir hgglands-Etiopia.

Det er ogsa verdt B merke seg kor forsiktig misjonzrane har vore i sin informasjon f r i Etiopia. I skriftlege framstillingar har ein valt ein svzrt varsom profil, men mange har nok vore friare i muntlege skil- dringar av dei vilkira kristne har levd og lever under."

Dgmet Etiopia er interessant og opplysande om kyrkjers kir under totalitaere regime. Kyrkjeleiinga har inngitt i eit tilsynelatande sam- arbeid med regimet bade lokalt og sentralt, og misjonzrane og misjons- organisasjonane har valt ikkje B g% offensivt ut i kritikken mot landet og dets politiske regime.

4. Som eit siste dgme vil eg trekka fram noen drag frB Madagaskar.

Madagaskar har ei stor luthersk kyrkje. Landet har hatt eit marxistisk prega styre og ein - etter eige utsagn

-

0konomisk har ogsi dette landet opplevd nedgangstider, og det tvang landet ti1 ei radikal omlegging av gkonomien i siste del av 1980-Bra.

Politisk har det truleg blitt noe ipnare dei siste ira. Men noe utprega demokratisk samfunn er ikkje det madagassiske. Styringsstrukturen er ovanfri og ned. Presidenten vel sine eigne ridgivarar, utnemner i stor grad sjelv det overste revolusjonzre ridet, og vel sjerlv regjeringa.

Parlamentet er valt, og det er fleire politiske parti, men den reelle politiske makta ligg ikkje der.

Kyrkjene har hatt stor arheidsfridom. Gjennom det 10 i r gamle Madagaskars Kristne Rid har dei fire store kyrkjesamfnnna, Den katolske, Den reformerte, Den lutherske og Den anglikanske kyrkja, etter kvart blitt ein ganske frittalande kritikar av fleire sider ved styres- maktene sin politikk.

Men det er interessant i registrera korleis denne kritikken ofte blir framferrt: I generell form er den ti1 dels ganske klar. Men nir det dreier seg om tilhove som kan rika einskilde personar innafor stat eller regjering, foretar ein seg gjerne rorsler som kattens rundt groten.

Kritikken bleiknar, hlir uklar, og dei fleste utanforstiande vil ikkje skjona at ein i reynda framfgrer kritikk."

Misjonzrane p i Madagaskar har ogsi vore forsiktige med i kritisera styresmaktene. Ein har opplevd landet som ein stad der ein har kjempa for sin sjelvriderett, og vil gjeme gi rom for stadeigne mitar i gjera det p i , ogsi nAr det bryt med ideal f r i heimlandet. Ein opplever solidaritet med land og folk som ikkje reagerer p i same miten som ein sjolv ville ha gjort, og ein blir kjenslemessig knytta ti1 ein nasjon og eit styre som gir rom for kyrkje- og misjonsverksemd.

111. Er vi sosialetisk uansvarlege i Afrika?

Kviforharvi ikkje fAtt einkritikk av kyrkjerogmisjonars tilsynelatande uprohlematiske akseptering av politisk urett og undertrykking i afri- kansk samanheng? I afrikansk samanheng synest ein i ha almen aksept for at misjonane i stor grad skal ta omsyn ti1 dei lokale kyrkjene sine enske n i r det gjeld informasjon og kritikk av ridande sosiale og politiske tilheve.

Men er det rett? Det er vel i like stor grad grunn ti1 i trekka fram einskildpersonar som har visst A soka personlege fordeler ved ei til- knytning ti1 tvilsame styresmakter, eller kyrkjer og misjonar som teier om urett dei veit om, i Afrika som i Austeuropa?

Toleransen overfor det som er annleis enn hos oss, synest stfirre i Afrika. Eg trur det er ei rekke medverkande hsaker ti1 at det er slik.

- Afrika er lenger vekke. Det er ikkje s i lett B vita sikkert kva som foregh der.

161

- Afrika er lengre vekke, og derfor og vi er ikkje s i sterkt personleg engasjerte i kva som skjer der (med mindre vi har vore misjonaerar der dB).I3

- Det er lettare B akseptera at det rBr andre gmnnleggande prinsipp i denne verdsdelen somer siulikvir bide kulturelt og politisk. Vi akseptererlettare politisk undertrykking i Uganda enn i Ungam.

Desse faktoraneerpsykologiskforstielegemenetiskuakseptable. Urett som krev pitale, skal pitalast enten det skjer her eller der. Og dersom ein aksepterer at vanskelege politiske og menneskelege situasjonar b0r gi rom for ei rekke mulege handlingsalterativ, b@r det aksepterast bide her og der.

Eg har med vilje skildra ulike variantar av kyrkjeleg respons p i politiske og sosialeutfordringar. Eg trur det for oss nordmenn som aldri har opplevd (enten personleg eller heyrt fortalt om det) anna enn den juridisk sett relativt mjuke og velordna politiske undertrykkinga som nazi-regimet utsette etniske nordmenn for, er det s i godt som urid i fatta kva det tyder i leva under eit regime som er totalt despotisk og utan skruplar, der ein totalt manglar rettstryggleik, og der ein heller ikkje har tradisjonar for det.

Deter viktig i tolerera ulike handlingsalternativ i m@te med udemo- kratiske regime av ulik art og grad. Men det finnest ogsi grenser som ikkje kan overskridast, og det finnest personar som g i r p i akkord med sj0lve kjema i den kristne vedkjenninga for i oppn% fordeler og slik overskrider desse grensene.

Men n i r vi s0ker i stadfesta desse grensene og A plassera desse personane, er det viktig at vi ikkje gjer urett mot noen medan vi er romslege mot andre.

NOTER

1. Misjonstidende nr. 3, 1990, leiarartikkel: Lysning i @st. Det harogsB vore ein debatt om LVF sitt tilh0ve ti1 biskop Kaldy, som blei vald ti1 president i LVF under generalforsamlinga i Budapest i 1984. Bondevik var den som innleidde deme debatten. Noen av dei seinare innlegga er ti1 dels blitt prega av utanomteologiske (eller ikkje-etiske) moment, og har ti1 tider vore sterkt kjenslelada.

2. VBrt Land torsdag 19. april 1980, ifglge intemju ved Johannes Morken.

3. V i a Land melde nyleg om sterk undertrykking og borgarkriglignande tilstandar i Liberia. Dette hadde f0rt ti1 at norske misjonierar n i var trekt ut av landet.

4. Under LVF si generalforsamling i Dares Salaam iTanzania i 1977, vedtok ein at dette var eit vedkjenningssp0rsmil. Apartheider synd, det er oppr0r mot Gnds ordning, mot Guds likeverd-erklzring av alle menneske utan omsyn ti1 rase eller farge e.1.

5. NMT i 1954 (?). Artikkelen vekte gjenklang og blei sitert i ei rekke norske aviser den gongen.

6. Per Anders Nordengen som var i Durban fri 1984 ti1 86 uttala seg ti1 ei rekke ulike media og engasjerte seg i det felleskjyrkelege arbeidet mot apartheid, m.a. ved i skriva under p i KAIROS-erklieringa av 1986.

Thor Halvor Hovland, som er lierar ved Umpumnlu lutherske preste- skole f r i 1986, har skrive ei rekke informative artiklar i Misjonstideude og dagsaviser om den politiske utviklinga i landet, t.d.

7. Deter ikkje g m m ti1 B legga skjul p i at ein del misjonierar synest vestleg kritikk av apartheid-regimet er sviert aunyansertz, og at dei derfor i stgrre grad enn dei kanskje sjglv gnsker, framstir som forsvarar av det dei oppfattar som ein <<realistiskx politikk i landet.

8. Det foregir akkurat nB ein intern debatt i Tanzania om det er ngdvendig medei omlegging derog, somfglge av endringane i Austeuropa. Tidlegare president Nyerere kjempar mot ei politisk omlegging i retning av fleirpartisystem. Men i noen grad er det ein debatt om kosmetiske endringar, forden tanzanianske sosialismevarianten fall saman av seg sjglv og er avlgyst av ein slag opplyst eineveldig kapitalisme der regjering og president istgrreellermindregradadministrererpiverdensbankensvilkir.

Verdensbanken er den nye kolonimakta i Afrika. Jfr. Leiv Lunde:

Gjeldskrisa i Aflika, KN & MKR 1989. S j i elles Harald Bekken:

aFleirpartisystem i Sgrafrika*, kronikk i Virt Land 15.05.90.

9. S j i K. Aano: cHar afrikanske kyrkjer ein politisk funksjon?n i NOTM 1984, s. 94-106.

10. New African no. 270, March 1990 (publisert i London), sitert etter Weekly Review, som kjem ut i Nairobi.

11. Bakgmnnen for dette er i stor grad nettopp det same som ein har nytte for Austeuropa silt vedkommande: at ein av omsyn ti1 den lokale kyrkja valde i profilera seg slik.

12. P i eit stort kleg mgte utanfor Antsirabe i september 1987 med noe under 10.000 deltakarar, kom denne indirekte miten B ytra kritikk pi, tydeleg fram. Det var ei tid med relativt stor politisk spenning mellom kyrkje og lokale leiarar. P i det mgtet der styresmaktene sine representantar var ti1 stades, framfgne synodepresidenten ein lovprisningstale som var s i overdriven at alle (som ikkje var misjonierar) skjgna at han var sterkt m i s n ~ g d med korleis dei skjgtta arbeidet sitt. Men sidan kritikken kom fram ved lovprising, kunne ingen <<ta hanu for det.

13. Dette slir ut i mange samanhengar. Det viser seg t.d. lettare i f i samla ekstraklede ti1 Romania enn mat ti1 sveltende menneske i Sudan. Bide Kirkens Ngdhjelp og Rode Kors registrerer at Austeuropa-engasjementet g i r ut over innsamling ti1 ngdhjelp i Afrika, slik Jan Egeland klart piviste i Antenne ti i april i ir.

Kjetil Aano, f. 1949, cand. theol. Misjonsh0gskolen/MF 1975. Misjonsprest pA Madagaskar (NMS) 1978-88. Redaktgr i Misjonstidende 1 9 9 s .

African perspective: <.Mission countries* and *communist countri- es*

In connection with the changes in Eastern Europe the WCC and the LWF and other ecumenical organs have been criticized (e.g. by leaders of missionary societies) for their weak stance towards oppressive communist regimes and the offical representatives of the national churches. Reviewing the African situation, the writer suggests that a similar questions could be raisedregarding the missionary societies who in Afrika often seem to chose a similar attitude to oppressive regimes and to the national churches.